دۋمان رامازان, «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى: اتاق ءۇشىن ەشۋاقىتتا ارىم مەن قالامىمدى ساتپايمىن!
ەڭ ءادىل تورەشى – ۋاقىت
– دۋمان اعا, قوعاممەن بىرگە قۇندىلىقتار دا وزگەرىپ وتىر. بۇرىن قالامگەرلەرىن كوگىنە كوتەرىپ, تۇلعا تۇتىپ, تورىنەن تۇسىرمەگەن ەل قازىر جازىپ, ەڭبەكتەنگەندى ەمەس, كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا كىم كوبىرەك كولبەڭدەسە, سونى تانيدى. سونىڭ اۋزىنا قارايدى… وسىنداي زاماندا جانىن ازاپقا سالىپ وتەتىن جازۋشى بولعانىڭىزعا وكىنبەيسىز بە؟
– ءيا, دۇرىس ايتاسىز, قازىر قوعام وزگەردى, ونىمەن بىرگە ادامنىڭ نيەت-پيعىلى دا وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتىر. سونىمەن بىرگە تانىم مەن تالعام دا وزگەردى. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار, قازىر جۇرت گازەت-جۋرنال, كىتاپ وقۋدى قويىپ بارادى. كىم تەلەارنالاردا كوپ جىلتىلداسا سونى كەرەمەت ونەرپاز – جۇلدىز دەپ تۇسىنەتىن دەڭگەيگە جەتتىك. تەلەارنالاردا جاستاردى ونەر-بىلىمگە ۇندەيتىن, ويلارىنا وي قوسىپ, تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن باعدارلامالار مەن كورسەتىلىمدەر جوقتىڭ قاسى. جەڭىل-جەلپى شوۋلار, انشىلەردىڭ وزدەرىن-وزدەرى سايقىمازاققا اينالدىراتىن ءمانسىز-ماعىناسىز حابارلار جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى. ءبىز جاستاردى وسىلاي ۋلاپ جاتىرمىز… تەلەارنالار حالىقتىڭ تالعامىن اياققا ءتۇسىرىپ جىبەردى. وسىندايدا «قازاقستان» ارناسىن عالىم دوسكەن اعامىز باسقارعان كەزدەردى ساعىناسىڭ… تانىمدىق, ويلى, تارتىمدى, قىزىقتى حابارلار كوپ بولدى… بالالارىمىزبەن قاتار وتىرىپ كورەتىنبىز, اپتا سايىن اسىعا كۇتىپ جۇرەتىنبىز. ال قازىر شە؟ ءبارى سۇيىلىپ كەتتى… ەڭ وكىنىشتىسى, بۇعان باس قاتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق!
ال وزىمە كەلسەم, جازۋشى بولعانىما وكىنبەيمىن. ول بالا كەزگى ارمانىم ەدى. سول ماقساتىما جەتكەنىمدى ماقتان ەتەمىن. تەك ءومىردىڭ شۋاقتى, ساۋلەلى, شۇعىلالى ەمەس, كولەڭكەلى جاقتارى كوبەيىپ بارا جاتقانى جۇمىر باستى پەندە رەتىندە دە, ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىن قالامگەر ەسەبىندە دە جانىڭدى اۋىرتادى, ارينە.
– ءوزىڭىز دە ءبىراز جىل گازەتتە قىزمەت ەتتىڭىز. ال قازىر الەۋمەتتىك جەلى دەگەن ەشكىمدى ايامايتىنىن بىلەسىز. الدەبىر زامان, الدەبىر قوعام, الدەكىمدەر تالانتىنا تاڭداي قاعىپ, ءپىر تۇتقان تۇلعالار الدەبىرەۋلەر تاراپىنان سىنعا ۇشىراپ, قارالانىپ جاتادى. ادەبيەتتەگى ەڭبەگى ءۇشىن تۇلعانىڭ ساياساتتىڭ ىقپالىمەن جاسالعان ءىس-ارەكەتىن, قوعام الدىنداعى قاتىگەزدىگىن, قارا باسىن ويلاۋشىلىعىن كەشىرۋگە بولا ما, قالاي ويلايسىز؟
– بىردەن ايتامىن, كەشىرۋگە بولمايدى! ءوزىنىڭ باس پايداسى ءۇشىن, باقاي ەسەپپەن حالقىنا تاس اتقانداردى قالاي كەشىرۋگە بولادى؟ ەگەر تانىمال تۇلعا حالقىنىڭ تاريحىنا, بولاشاعىنا, تىلىنە ءتىل تيگىزىپ, قارسى شىعىپ جاتسا, ادەبيەت پەن ونەردەگى سىڭىرگەن ەڭبەگى كىمگە كەرەك؟ سوندا ول كىم ءۇشىن ەڭبەكتەنىپ ءجۇر؟ ءوزى ءۇشىن عانا ما؟! بىراق قازاق وتە كەڭپەيىل, كەشىرىمشىل حالىق. سونى پايدالانىپ كەتىپ جاتامىز. ءبىز ءالى سول كەڭەس وداعىندا قالىپتاسقان تۇسىنىكتەردەن ارىلا الماي ءجۇرمىز. ءبارىمىزدىڭ دە حالىقتىڭ ايالى الاقانىندا جۇرگىمىز كەلەدى… ونەرىمىزدى بۇلدايمىز, مىندەتسىنەمىز! كەرەك بولسا, كوپكە توپىراق شاشامىز, ءتىل تيگىزەمىز. ءاي, اينالايىن-اۋ, حالىقتىڭ جانىندا سەن كىمسىڭ؟ ءبىر ۋاق سونى دا ويلاپ قويۋىمىز كەرەك قوي!
– بىردە ءباسپاسوز بەتىندە «حەمينگۋەيدى جازۋشى سانامايمىن» دەپسىز. سول ءۇشىن ءسىزدى دە سىناعاندار بار. ارينە, اركىم ءوز پىكىرىن ايتادى. «مەنىڭ ويىمشا, مەنىڭ ۇعىمىمدا» دەمەسە دە, اركىمنىڭ ءوز وي-قيالىنىڭ تۇتقىنى ەكەنى تۇسىنىكتى. ال… سۇرايىن دەگەنىم, ادامنىڭ, جازۋشىنىڭ وزگەلەر مويىندامايتىنىن, كەلىسپەيتىنىن بىلە تۇرا ءوز پىكىرىن ايتۋعا قاقىسى بار ما؟
– نەگە قاقىسى جوق؟! مەن دە قوي سوڭىندا سالپاڭداپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن عوي, ءوز ويىم, ءوز كوزقاراسىم, ءوز پىكىرىم بار قالامگەرمىن. مۇمكىن بىرەۋ كەلىسەر-كەلىسپەس, قالاي بولعاندا دا ءوز ويىمدى اشىق ايتۋعا تولىق قاقىلىمىن. بىراق, كەيدە مەنىڭ ءسوزىمدى وزگەرتىپ الاتىندار بار. ول مۇمكىن سولارعا كەرەك تە شىعار. مەن «حەمينگۋەيدى جازۋشى دەپ ەسەپتەمەيمىن» دەپ ايتقانىم جوق, ونداي اقىماق تا ەمەسپىن. ايتايىن دەگەن ويىمدى بۇرىپ جىبەرىپتى ءبىر گازەت ءتىلشىسى. مەنىڭ ايتپاعىم, ءدال قازىرگىدەي دارىپتەلىپ جۇرگەنىندەي حەمينگۋەيدى سونشالىقتى ءبىر ۇلى سۋرەتكەر دەپ ەسەپتەمەيمىن دەگەم. وعان ءوزىمنىڭ ۋاجدەرىم دە بار. ونى ايتا باستاسام اڭگىمە تىم سوزىلىپ كەتۋى مۇمكىن. ول – ءوزى ءبىر ارنايى سۇحباتتىڭ تاقىرىبى. ايتار ويىمدى كەڭىنەن وتىرىپ دالەلدەمەسەم, تاعى دا جاڭاعىنداي تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر تۋىپ قالۋى بەك مۇمكىن.
مەنىڭ كلاسسيك دەپ دارىپتەلەتىن كەز كەلگەن قالامگەرگە دەگەن ءوز كوزقاراس-پايىمىم بار. ەشكىمگە ءوز كوزقاراسىمدى تاڭبايمىن, قۇدايعا شۇكىر, وعان اقىلىم جەتەدى, بىراق ماعان دا تاڭباۋىن قالايمىن. ءبىزدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى دەپ جۇرگەندەردىڭ شىعارمالارىن كەلەسى ۇرپاق وقي ما, ولاردىڭ قاجەتىن وتەي الا ما, تالاپ-سۇرانىسىنا جاۋاپ
بەرە مە؟.. مىنە, ماسەلە وسىندا… قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى دەپ كوپىرتەتىنىمىز ءوز الدىنا, «الەمنىڭ الەكەسى», پلانەتانىڭ پالەنشەكەسى دەپ وزەۋرەيتىنىمىزدى قايتەرسىز! ءبىر توقسانعا كەلگەن ءبىر جازۋشىنى سولاي دارىپتەپ ءجۇرمىز. بىراق, مەنىڭ ويىمشا, ول كىسىنىڭ شىعارمالارى كەلەسى عاسىرعا بارا المايدى, ەندى ونى ەشكىم دە وقىمايدى. ويتكەنى, ول ءوز كەزەڭىنە بەيىمدەلگەن, شىعارمالارىندا تاپتىق جىكتەلۋشىلىكتى جىرلاعان, كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ىقپالىنان, تار شەڭبەرىنەن شىعا الماعان جازۋشى. جازىپ-سىزعاندارى قازىردىڭ وزىندە ەسكىرگەن, توزعان, ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن… ال ءبىز سول قالامگەردى ءالى كۇنگە دەيىن كلاسسيك دەپ دارىپتەۋمەن كەلەمىز!.. بىراق, بۇل دا ۋاقىتشا عانا. ۋاقىت ءوزى ءبارىن ەكشەيدى. «ەڭ ءادىل تورەشى – ۋاقىت» دەپ تەگىن ايتپايدى عوي!
سۇيكىمدىنىڭ سۇيكىمسىزگە اينالۋى دا, باتىردىڭ ساتقىن بولىپ شىعا كەلۋى دە مەزەتتىك نارسەلەر
– ءبىز, كەيىنگى بۋىن, ادامدى جىگەرلەندىرەتىن, العا جەتەلەيتىن, قۋاتتاندىراتىن دۇنيەلەردى جاقسى كورەمىز. ويتكەنى, بالالارىمىزدى جاسىق قىلىپ ءتاربيەلەۋگە ەندى ءبىزدىڭ قاقىمىز جوق دەپ ەسەپتەيمىز! ال ءبىر كەزدەردەگى باتىلدىعى, ولمەيتىن ەڭبەگى ءۇشىن كەجەگەسى كەرى تارتىپ تۇراتىن اعالارىمىزدى كەشىرە بەرۋگە ءتيىسپىز بە؟
– ءبىر ادامنىڭ ءوزى كەيدە ەكىگە جارىلادى عوي. قازاق «سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق» دەپ تەگىن ايتپاعان, قاتەلەسۋى مۇمكىن. مەنىڭشە, مەدالدىڭ ەكى جاعى دا ايتىلۋى كەرەك. باتىلدىعى دا, سىڭىرگەن ەڭبەگى دە, ۇلتىنىڭ ءسوزىن سويلەمەي, قارسى جاققا ءوتىپ كەتكەنى دە. ابىرويدىڭ توگىلۋى دە, سۇيكىمدىنىڭ سۇيكىمسىزگە اينالۋى دا, باتىردىڭ ساتقىن بولىپ شىعا كەلۋى دە مەزەتتىك نارسەلەر عوي. ونى كۇندە بولماسا دا, كورىپ ءجۇرمىز. سەنگەن باتىرلارىمىزدىڭ وزدەرى جالت بەرىپ, جالتاقتىق تانىتىپ جاتقانىن كورگەندە ءوزىڭ دە ءبىرتۇرلى كۇي كەشەسىڭ. بۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر كەز كەلگەن تۇلعانىڭ ابىروي-بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرىپ, سۇيەگىنە ماڭگى ءوشپەيتىن تاڭبا بولىپ قالارى انىق. ونى ەشتەڭەمەن جۋىپ-شايا المايسىڭ!
– ءسىز دە بۇگىن تەر توگىپ, ەڭبەك ەتىپ, ادەبي شىعارماڭىز ارقىلى رۋحانياتىمىزعا ۇلەس قوسۋعا تىرىسىپ جاتىرسىز. ال وسىنداي ەڭبەگىڭىز ءۇشىن ءسىزدى ەرتەڭگى ۇرپاق توبەسىنە كوتەرىپ ءوتۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
– ونداي استامشىلىق وي ەشقاشان بولعان دا ەمەس, بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. بۇل – مەنىڭ ۇلى حالقىمنىڭ الدىنداعى كىشكەنتاي عانا پارىزىم, بورىشىم. ەگەر مەن ەلىمىزدىڭ رۋحاني جاعىنان تۇلەۋىنە ءوز ۇلەسىمدى قوسا السام, شىن باقىتتىمىن عوي دەپ ويلايمىن. سول باعىتتا ءالى دە ەڭبەك ەتىپ, تەر توگە بەرەمىن.
– نەگىزى, تۇلعالىق بيىككە كوتەرىلگەن ادام, ماقتاۋعا قانشالىقتى دايىن, مۇقتاج بولسا, سىنعا دا سولاي ءتوزىمدى بولۋى كەرەك سياقتى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– ەگەر ول ادام شىنىمەن تۇلعالىق دەڭگەيگە كوتەرىلسە, ماقتاۋعا مۇقتاج بولا قويماس. ماقتاۋ تەك وعان تۇلعالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنگە دەيىن قاجەت بولۋى مۇمكىن. بىراق ونىڭ ءوزى دە بەكەر. ادامدار سەنى بىرەۋ ماقتادى ەكەن دەپ جاقسى كورمەيدى, بولماسا, سىنادى ەكەن دەپ جەك كورە قويماس. ءار ادامنىڭ ءوز تۇسىنىك-پايىمى بار عوي. ەگەر سىن ءادىل بولسا, ول سول ادامدى شىڭدايدى, شىنىقتىرادى. ال ءادىل بولماسا, جۇرەگىنە سالماق سالادى. بىراق, وعان باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى شامالى عوي دەپ ويلايمىن.
– ءسىز ءوزىڭىز سىن كوتەرە الامىن دەپ ايتا الاسىز با؟
– مەن ءوزى جالپى جولى بولعىش اداممىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-ءبىر رەت سىنالىپ كورمەپپىن. تەك جىلى ءسوز ەستىپ كەلەمىن. بۇل مەنىڭ كەرەمەتتىگىمنەن ەمەس, ارينە. سەبەپتەرى كوپ بولۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى, ەشكىمگە جامانشىلىق جاساماق تۇگىل, جاماندىق ويلامايمىن دا, ادامنىڭ ءبارىن دوس سانايمىن, ەلىمە, حالقىما, ۇستانىمىم مەن قالامىما قاشاندا ادال بولۋعا تىرىسامىن. مۇمكىن سودان دا شىعار, سىنشىلار مەن وقىرماندار تاراپىنان ەشقانداي ارتىق اۋىز اڭگىمە ەستىگەن ەمەسپىن. ەگەر ادەيى ەمەس, ورىندى سىن ايتىپ جاتسا, وندا تۇرعان پالەندەي ەشتەڭە جوق قوي دەپ ويلايمىن.
– جازۋشىدا ازاماتتىق ۇستانىم, ميسسيا بولۋى قاجەت پە؟
– ارينە. جوعارىدا جازۋشىنىڭ مىندەتى تەك جازۋ عانا ەمەس دەپ ايتتىم عوي. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم. ەشكىمگە ونى تاڭبايمىن. ونەر ادامىنىڭ شىنايى ونەر تۋدىرۋدان باسقا ميسسياسى جوق دەيتىندەر دە بار, ارينە. حالقىڭنىڭ جاعدايى جاقسى بولسا, ۇلتىڭنىڭ ۇپايى تۇگەل بولسا, مەن مۇنى تۇسىنەر ەدىم. بىراق, تاپ قازىر بىزدەگى جاعداي مۇلدە باسقاشا عوي. ونى شىعارماشىلىق ادامدارى ويلاماسا, ءۇن قاتپاسا, ەندى كىم ويلاۋى كەرەك؟! مەن وسىنى تۇسىنە المايمىن. سەن حالقىڭمەن عانا ونەرپازسىڭ, ۇلتىڭمەن عانا ۇلىقسىڭ. ال قالعانىنىڭ ءبارى بەكەر. ەگەر حالقىڭنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرسا, سەنىڭ ونەرىڭ, شىعارماڭ كىمگە كەرەك؟ مەنىڭ ويىم – وسى.
تاريحي تاقىرىپقا ناۋقانشىلدىقپەن كەلگەن جوقپىن!
– ءسىزدىڭ سوڭعى جىلدارى تاريحي تاقىرىپقا كوبىرەك بوي الدىرىپ كەتتىڭىز. نەگە؟
– ارينە, وتكەندى بىلمەي, ودان ساباق الماي, كەلەشەككە نىق قادام جاساي المايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە سول ونەر ارقىلى جاس ۇرپاقتى ەلىن, جەرىن, وتانىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ كەرەك. ولاردىڭ زەردەلەرىنە ابىلاي حان مەن كەنەسارى حانداردىڭ اسقاق رۋحىن, ەلى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن باتىرلىعىن, قيىننان قيىستىرىپ جول تاپقان اقىلماندىعىن, حالقىن قىل كوپىردەن امان-ەسەن الىپ وتكەن كوسەمدىگىن ونەر تىلىمەن جەتكىزىپ, بويلارىنا سولاردىڭ ۇشقىندارىن قۇيا الساق, ماقساتتىڭ ورىندالعانى دەپ ءبىلىڭىز.
– قازىر قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلايمىز دەپ وتىرمىز. حانداردى جازىپ, دارىپتەۋ ناۋقانشىلدىققا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟
– بۇل, نەگىزىنەن, جاقسى باستاما. كەڭەس كەزىندە حاندارىمىزدىڭ ءبارى قانىشەر, باتىرلارىمىزدىڭ ءبارى قاراقشى دەپ كورسەتتى ەمەس پە! قازىر سونىڭ ەسەسىن قايتارىپ جاتىرمىز. ەلىمىز بەن جەرىمىزدى جاتجۇرتتىق باسقىنشىلاردان قىزعىشتاي قورىپ, ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋىمىزعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدى قالاي دارىپتەسە دە ارتىق ەمەس. تەك ءبىر عانا قاۋپىم بار: جاقسى باستاما شىنايىلىقتان گورى جالعاندىق پەن جاساندىلىققا بوي الدىرىپ, كوزبوياۋشىلىققا ۇلاسىپ كەتپەسە ەكەن! ماسەلەن, قازاق حاندىعى تۋرالى تۇسىرىلەتىن سەريال ما, فيلم بە, اسىعىستىققا ۇشىراپ, تۇككە العىسىز دۇنيە بولىپ شىقپاسا ەكەن. جامان ون-جيىرما سەريالى فيلم تۇسىرگەنشە, جاقسى ءبىر-ەكى سەريالى فيلم جاساعان دۇرىس قوي. سوندا عانا ۇتامىز, ال ولاي بولماعان جاعدايدا ءبارىمىز ۇتىلامىز. سوندىقتان مەنىڭ مىناداي ۇسىنىسىم بار. سول بيىلعا جوسپارلاعان ون سەريالى ءفيلمدى توقتاتىپ, بيىلشا تەك ەكى سەرياسىن ءتۇسىرۋ كەرەك. قالعانىن سودان سوڭ بىرتىندەپ تۇسىرە جاتار. ايتپەسە, ساپاسىز دۇنيە بوپ شىعارى ايدان انىق. ويتكەنى, ۋاقىت تىم تىعىز, قالاي جانتالاسساڭىز دا, ون سەريالى جاقسى فيلم ءتۇسىرۋ مۇمكىن ەمەس.
– دەگەنمەن, ناۋقانشىلدىقپەن بولسا دا ونەر ۇجىمدارىنىڭ, شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ تاريحقا باس قويا باستاعانى انىق. بۇل ادەبيەتكە پايداسىن اكەلۋى مۇمكىن بە؟
– مۇنداي جاقسى باستامانى ناۋقانشىلىققا ۇرىندىرماي, ورايىمەن جالعاستىرىپ اكەتۋ كەرەك. سوندا عانا ونىڭ پايداسى بولادى.
– ءسىز دە حاندار تۋرالى جازىپ ءجۇرسىز عوي…
– جوق, مەن حاندار تۋرالى جاڭا جازىپ جۇرگەن جوقپىن عوي. ەشقانداي ناۋقانعا بوي الدىرمايمىن. ءوزىمنىڭ ادام رەتىندە دە, قالامگەر رەتىندە دە ءوز ۇستانىمدارىم بار. ودان ەشقاشان اينىمايمىن. مەن اتاققا دا, اقشاعا دا, سىيلىققا دا قارسى ەمەسپىن. ولار ماعان كەرەگى جوق دەپ وتىرىك قىلىمسي دا المايمىن. جۇمىر باستى پەندە بولعان سوڭ, از كۇندىك جارىق جالعاندا ءبارى كەرەك. بىراق ولار ادامعا تابيعي جولمەن كەلۋ كەرەك, ياعني, ءوز اياعىمەن. مەن نەگە وزگەلەر سياقتى ءوزىمنىڭ ماڭداي تەرىمنىڭ قىزىعىن كورمەۋىم كەرەك؟! بىراق, ولاردان دا قىمبات نارسە بار. ول – ارىم, نامىسىم, ۇياتىم, ابىرويىم. ولاردى ولە ولگەنشە, شامام كەلگەنشە قىزعىشتاي قوريمىن. ارىم مەن ابىرويىما ەشۋاقىتتا داق تۇسىرمەۋگە تىرىسامىن. اتاق, اقشا, سىيلىق ءۇشىن ەشۋاقىتتا ارىمدى, يمانىمدى, قالامىمدى ساتپايمىن. ەشكىم دە ماعان ءوزىم قالاماعان تاقىرىپقا قالام تارتتىرا المايدى. ءتىپتى, ات باسىنداي التىن بەرسە دە… ويتكەنى, سول ات باسىنداي التىننىڭ ءوزى ابىرويدىڭ جانىندا كوك تيىندىق قۇنى جوق نارسە ەكەنىن بىلەمىن. جاقىندا «كەرەي – جانىبەك» اتتى پەسا
جازىپ ءبىتىردىم. ونى تەاترلار قويامىز دەپ, قولدارىن ىسقىلاپ وتىر. سوندا بۇل دا قازاق الەمى مەن ادەبيەتىنە ەشقانداي پايدا بەرمەي مە؟ مەن بۇل تۋىندىعا ىشكى دايىندىقپەن, تابيعي جولمەن كەلدىم. ەندەشە, ايتەۋىر ءبىر پايداسى تيەدى عوي دەپ ويلايمىن.
– ءسىزدىڭ «كەنەسارى – كۇنىمجان» اتتى پەساڭىزدى قازاق كورەرمەندەرى جاقسى قابىلدادى. كەيىن بۇل قويىلىم تۇركيادا دا تۇرىك تىلىندە ساحنالاندى. تۇرىكتەردىڭ اتتاي قالاپ, ءدال وسى شىعارماڭىزدى تاڭداپ الۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– جالپى مەن ءوز شىعارمالارىم تۋرالى ايتۋدان قاشقاقتايمىن. ويتكەنى, سوزدەن قاتتى قورقامىن. بىراق, سۇراق قويىلعان ەكەن, قىسقاشا بولسا دا, جاۋاپ بەرۋگە ءتيىسپىن. تۇرىك اعايىنداردىڭ بۇل قويىلىمعا قىزىققانى, سول ۋاقىتتا تۇركيا رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى جانىنداعى تۇرىك ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ باسقارماسىنىڭ قازاقستانداعى وكىلى قىزمەتىن اتقارعان ەۆرەن ءرۋتبيلدىڭ ايتۋىنشا, بۇندا قازاق حالقىنىڭ تاريحى, تاعدىرى, سالت-ساناسى, ادەت-عۇرپى, تانىم-تۇسىنىگى, كۇرەسكەرلىگى, رۋحىنىڭ اسقاقتىعى جانە سونىمەن بىرگە كەنەسارى سياقتى ءبىرتۋار تۇلعانىڭ تاعدىر-تالايى, ارمان-اڭسارى, ەلى مەن جەرىنە دەگەن ماحابباتى, جان جارى كۇنىمجانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى كورىنىس تاپقاندىقتان. ءويتكەنى, «كەنەسارى–كۇنىمجاندى» استانا تەاترىنىڭ رەپەرتۋارىنان تاڭداپ العان سول باسقارمانىڭ قىزمەتكەرلەرى بولاتىن. قولىمدى جۇرەگىمە قويىپ تۇرىپ ايتا الامىن, بۇعان مەنىڭ ەشقانداي قاتىسىم بولعان جوق. ارينە, ءوزىمىزدىڭ اعايىنداردىڭ تاراپىنان «نەگە جاس دراماتۋرگتىڭ شىعارماسى تاڭداپ الىنعان, تۇرىك ساحنالارىندا قازاق كلاسسيكتەرىنىڭ تۋىندىلارى قويىلۋى كەرەك قوي» دەپ قارسىلىق ءبىلدىرىلدى. بىراق ونداي وسپادارلىقتار قازاققا جۇرەر, تۇرىككە قايدان ءجۇرسىن! ولار ءبىزدەگىدەي اۆتوردىڭ اتاعى مەن ابىروي-بەدەلىنە ەمەس, شىعارمانىڭ جاقسى-جاماندىعىنا باسا كوڭىل اۋدارادى ەكەن. ءسويتىپ, قۇداي قولداپ, مەنىڭ تۋىندىم انكارا مەن ىستامبۇل ساحنالارىندا تۇرىك تىلىندە قويىلدى.
قازاقستاننىڭ الەم ساناساتىن ىرگەلى ەلگە اينالارىنا سەنەمىن
– ءسىزدىڭ استاناداعى قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى تەاتردا قويىلعان «ابىلاي حاننىڭ ارمانى» اتتى تۋىندىڭىز جاقسى اتالىپ ءجۇر. بۇل قويىلىمدى كورگەندە تەاتر سىنشىسى, مارقۇم اشىربەك سىعاي اعامىز: «بىزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن ابىلاي حان تۋرالى بەس سپەكتاكل قويىلدى, سونىڭ ءبارىن كوردىم. مىناۋ التىنشىسى, بارىنەن دە وسى قويىلىم وزىپ تۇر» دەگەن ەكەن. ونەرگە ادال قاراعان تەاتر سىنشىسىنىڭ بۇل پىكىرى كوڭىلجىقپاستىقپەن ايتىلا سالماعان شىعار. ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز؟ رەجيسسەر ايتپاق بولعان ويىڭىزدى تولىق جەتكىزە الدى ما؟ ەلوردا تەاترىنىڭ ارتىستەرى تاريحي تۇلعالاردى, تاريحتى جوعارى دەڭگەيدە قويا ءبىلدى مە؟
– اشىربەك اعامىز مەنى سونداي جاقسى كورەتىن. ماعان «سەن پروزاڭدى قوي, قازاقتا ونسىز دا پروزاشىلار كوپ, باسى ءبۇتىن دراماتۋرگياعا كەل!» دەپ كەزدەسكەن سايىن ايتاتىن. مەن كەسىپ ەشتەڭە ايتا المايتىنمىن. سەبەبى, العاشقى ماحابباتىمداي بولعان پروزانى قيمايتىنمىن. ءيا, بۇل ءسوزدى ول كىسى سپەكتاكلدىڭ العاش تاپسىرىلۋىندا ايتقان ەدى. بىراق, ءوز باسىم, شىنىمدى ايتايىنشى, ءابىش كەكىلباي, ساكەن ءجۇنىس, سوفى سماتاي, يرانبەك ورازباي, مامان بايسەركە اعالارىمنان اسىرىپ كەرەمەت ءبىر شىعارما جازدىم دەپ ايتا المايمىن. بار بولعانى ۇلى تۇلعانىڭ دارا قاسيەتتەرىن حالىققا ودان ءارى تانىتا تۇسۋگە وزىمشە ۇلەس قوسقىم كەلدى. تەك ءبىر نارسەنى انىق بىلەمىن, مەنىڭ جانە شىعارمامنىڭ باعىنا قاراي رەجيسسەر مىقتى بولدى. ول – «كەنەسارى – كۇنىمجان» مەن «ابىلاي حاننىڭ ارمانىن» ساحنا تورىنە شىعارعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بولات ۇزاقوۆ. ءسوز جوق, ءوز ءىسىنىڭ اسقان شەبەرى, مامانى, مايتالمانى. مەنىڭ جازعان شىعارمامنىڭ ساحناداعى جەتىپ جاتقان قانداي دا ءبىر جەتىستىگى سول, رەجيسسەر مەن تەاتر ارتىستەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. ونى مويىندايمىن. ەكى قويىلىمدى دا مەنىڭ ويىمداعىدان دا اسىرىپ شىعاردى. بۇل – قۇر ماقتاۋ ەمەس, شىندىق. بايقايمىن, بايقايمىن دا قۋانامىن, سول مىقتى رەجيسسەردىڭ ارقاسىندا ەكى قويىلىم دا كورەرمەننىڭ ءسۇيىپ كورەتىن سپەكتاكلىنە اينالدى. ال, استانا تەاترىنىڭ ارتىستەرى وتە مىقتى. كەزىندە ول تۋرالى اشىربەك اعامىز دا ايتتى, ءاسانالى ءاشىموۆ سياقتى كورنەكتى ساحنا شەبەرلەرى دە ايتىپ ءجۇر.
– جاڭا «كەرەي–جانىبەك» اتتى جاڭا پەسا جازىپ ءبىتىرگەنىڭىزدى ايتىپ ءوتتىڭىز. بۇل سوندا قاي جىلداردى, قانداي وقيعالاردى قامتيدى?
– ءيا, قازاقتىڭ العاشقى حاندارى – كەرەي مەن جانىبەك تۋرالى پەسا جازىپ ءبىتىردىم. بۇل 1455 – 1465 جىلدارداعى وقيعالاردى قامتيدى. ياعني, كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ابىلقايىر ۇلىسىنان نەلىكتەن ءبولىنىپ كەتكەنى مەن جەكە حاندىقتىڭ تۋىن قالاي تىكتەگەنى جايىندا. مەن مۇنداي تۋىندىنى ويدان قۇراستىرا المايمىن. قيالمەن دە جازا المايمىن! سول كەزدەگى تاريحي وقيعالاردىڭ نەگىزىندە جازىپ شىقتىم. كەيىپكەرلەردىڭ ءبارى تاريحتا بولعان, سول كەزدە ءومىر سۇرگەن اتاقتى ادامدار. قانداي ۋاقيعالاردى وزەك ەتىپ العانىمدى تەرمەلەپ كەتسەم, توقتاي الماي قالارمىن. ماسەلەن, جانىبەك پەن كەرەيدەن باسقا, ابىلقايىر حان, ءرابيا سۇلتان بەگىم, اسان قايعى, قازتۋعان جىراۋ, قوتان تايشى, اقجول جانە تەمىر بيلەر, قوبىلاندى, قاپتاعاي, قاراقوجا, ءبورىباي باتىرلاردىڭ وبرازدارى بار. وسى كەيىپكەرلەرگە قاراپ-اق شىعارمانىڭ قانشالىقتى ءمان-ماڭىزى جوعارى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ارقايسىسىنا ءبىر-ءبىر پەسا جازىپ شىعۋعا بولادى. ءبىر قويىلىمدا سول تۇلعالاردىڭ وزىنە ساي كوركەم بەينەسىن جاساپ بەرۋ وڭاي دۇنيە ەمەس.
– ءبىر تۋىندىعا وسىنشا تاريحي تۇلعانى قوسۋ قيىن بولعان جوق پا؟
– ازداپ باسىمىز قاتتى, جان قينادىق, ىزدەندىك. دەگەنمەن, جازىپ شىقتىق. قولىمىزدان كەلگەنىن جاسادىق. بيىل حاندار جىلى بولعاندىقتان, بۇل شىعارما تەاترلاردا مىندەتتى تۇردە ساحنالانادى. جۇرتشىلىق قالاي قابىلدايدى, قانداي پىكىر ايتادى, قۇداي بۇيىرتسا, ونى دا كورەرمىز.
– ءبىز ارمانشىل حالىقپىز. كەيدە ومىرگە شىندىق تۇرعىسىنان قاراماي, ارنارسەنى وزىمىزگە يكەمدەپ الىپ, قاراعىمىز كەلەتىنى راس. ۇمىتتەنەمىز, سەنەمىز, ۇمتىلامىز… بىراق… بارلىق كەزدە شىندىقتى ايتۋ ورىنسىز سەكىلدى. جاپون حالقى, مىسالى, «ەگەر شىندىقتى ايتساق, جاڭا تۋعان بالاعا دا كەيىن سەن ولەسىڭ, ومىردە ءبىر ءولىم بار» دەگەندى ايتۋعا ءتيىس بولامىز. بىراق ول ورىنسىز» دەيدى ەكەن… سۇرايىن دەگەنىم, ءسىز قازاقتىڭ بولاشاعىنا قانشالىقتى تۋرا قاراي الاسىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, ءجۇز جىلدان كەيىن قازاق قانداي بولۋى مۇمكىن؟ ال ارمانىڭىزدا… شە؟
– مەن حالقىمىزدىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن ۇمىتپەن قارايمىن. الداعىمىز وزىمىزگە, ءيا, ءوزىمىزدىڭ بۇگىنگى قام-قارەكەتىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى. ءبىزدى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرىپ, جەرىمىزدى يەمدەنىپ قالعىسى كەلگەندەر بولعان. كورىپ وتىرسىز عوي, جويىلعان جوقپىز. ەندى قازاقتى ەشكىم دە جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جويىپ جىبەرە المايدى. مەن ساۋەگەي ەمەسپىن, دەگەنمەن ءجۇز جىلدان كەيىن قازاق ەلىنىڭ الەمدەگى ىرگەلى ەلگە اينالارىنا سەنەمىن. ارمانىم دا وسى!
سۇحباتتاسقان:
ءنازيرا بايىربەك
