ەندى بىرنەشە كۇننەن كەيىن قازاقستان, رەسەي, بەلارۋس ەلدەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويادى. ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ تيىمدىلىگى نەدە؟ قانداي مۇمكىندىكتەرگە جول اشىلادى؟ وسى جونىندە ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ مينيسترلىگى حالىقارالىق ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ەرنار باكەنوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
– ەرنار باقىتجانۇلى, ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى قۇرۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟ مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بۇرىنعى قالپىندا قالا بەرسە بولماي ما؟
– ءۇش ەل اراسىنداعى ينتەگراتسيالىق پروتسەستىڭ العاشقى قادامى كەدەندىك وداق رەتىندە باستالعانى ءمالىم. ودان كەيىن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك رەتىندە قاناتىن كەڭگە جايدى. ال, الدا قۇرىلعالى تۇرعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق الدىڭعى ەكەۋىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيتىپ, ءارى قاراي دامىتا تۇسپەك. بۇل ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ايتارلىقتاي سەرپىن بەرىپ, ۇلكەن مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. ايتالىق, كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك اياسىندا بىرقاتار كەدەرگىلەر مەن توسقاۋىلدار بار. ال وداق قۇرىلسا, وسى جاعداي بىرجاقتى رەتتەلىپ, تاۋار, قىزمەت كورسەتۋ, كاپيتال مەن ەڭبەك رەسۋرسىنىڭ ەركىن اينالىمى قالىپتاسادى. مىسالى, قازاقستان بەلگىلى ءبىر قىزمەت ءتۇرىن تەك ءوز ەلىندە عانا ەمەس, وداقتاس مەملەكەتتەردىڭ دە نارىعىنا شىعارا الادى. ياعني, قىزمەت كورسەتۋ اياسى كەڭەيەدى. بىرنەشە ەلدىڭ قىزمەت كورسەتۋ سالالارى ءبىر-بىرىنە باسەكەلەستىك تۋعىزىپ, بۇل ءوز كەزەگىندە ساپانىڭ جاقسارۋىنا اكەلمەك. سونداي-اق, اكىمشىلىك كەدەرگىلەر مەن توسقاۋىلداردى جويۋ ارقىلى قازاقستاندىق ونىمدەردى سەرىكتەس-مەملەكەتتەرگە ۇزدىكسىز شىعارۋعا مۇمكىندىك الامىز.
ەلىمىزدىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراتسياعا قوسىلۋعا نيەتتەنىپ وتىرعانىنىڭ تاعى ءبىر باستى سەبەبى – وتاندىق وڭدەۋ ونەركاسىبىن ءوتىمدى نارىق ارقىلى ىلگەرىلەتىپ, وسى سالاعا نەعۇرلىم كوبىرەك ينۆەستيتسيا تارتۋ. كەدەندىك وداق قۇرىلعان كەزدە قازاقستاننىڭ وڭدەۋ ونەركاسىبىنە قۇيىلعان شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ كولەمى ەكى ەسە ءوسىپ, 2009 جىلدان باستاپ 2012 جىلعا دەيىن 88 پايىزعا, ياعني, 1,8 ملرد دوللاردان 3,4 ملرد دوللارعا جەتتى. ال, جالپى ينۆەستيتسيا كولەمى 34 پايىزعا ارتىپ, 28 ميلليارد تەڭگە بولدى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ دەمەك, قازاقستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعى ايتارلىقتاي ءوستى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار, قازاقستان ءتيىمدى سالىق ساياساتى مەن قولايلى ينۆەستيتسيالىق كليماتتىڭ ارقاسىندا سەرىكتەستەرىنە قاراعاندا شەتەلدىك كاپيتالدى كوبىرەك تارتۋعا مۇمكىندىگى بار. قازاقستان, رەسەي, بەلارۋس ەلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ينتەگراتسيا ورناتۋعا مۇددەلىلىك تانىتۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – مەملەكەتتەردىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن دامىتۋ. قازىرگى كۇنى بۇل سالادا ىلگەرىلەۋشىلىك بار. بىلتىر ەلىمىزدىڭ رەسەي اۋماعىنا تەمىرجول ارقىلى تاۋار تاسىمالداۋ كولەمى 24,8 ملن توننانى قۇراعان بولاتىن.
ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا قۇرعاننان كەيىن وداقتاس مەملەكەتتەر ساۋدا سالاسىن وركەندەتۋدى دە كوزدەپ وتىر. وسى ورايدا قازاقستان, رەسەي, بەلارۋس اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 2013 جىلى 24 ميللياردتان اسقانىن اتاپ وتكەن ءجون.
– ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ بارىسىندا مەملەكەتتەر قانداي تاۋەكەلگە بارعالى وتىرعانىن ايتا كەتسەڭىز؟
– تاۋەكەل تەك ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى قۇرۋ بارىسىندا عانا ەمەس, كەز كەلگەن جاڭا ىستە بولادى. ەكونوميكالىق وداقتاستار ەڭ ءبىرىنشى اۋماقتىق جانە جاھاندىق داعدارىسقا قارسى توتەپ بەرگەلى تۇر. الەمدە, سونىڭ ىشىندە ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە ءوتىپ جاتقان شىنايى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەر الەمدىك ەكونوميكاداعى تسيكلدىك اۋىتقۋلاردى رەتتەپ, سول ارقىلى ينتەگراتسيالىق ەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتىڭ ورناۋىنا جول اشادى. جاڭا ستراتەگيالىق باسقارۋعا كوشۋدىڭ, جاھاندانۋ ساياساتىنان ايماقتانۋ ساياساتىنا ءوتۋدىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – وسى. شىنتۋايتىندا, كەدەندىك وداق, بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋ, ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قالىپتاسۋى – الەمدىك نارىقتاعى جاعىمسىز جاعدايلاردىڭ كەرى اسەر ەتپەۋىنە مۇمكىندىكتەر جاساۋدى باستى ماقسات ەتكەن باستامالار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. سونداي-اق, نارىقتى ىرىقتاندىرۋ وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ كاسىپورىندارى ءۇشىن جاڭا باسەكەلەستىك ورتا قالىپتاستىرادى.
– وداق قۇرىلعاننان كەيىنگى قازاقستاننىڭ دامۋ كەلەشەگىن قالاي ەلەستەتۋگە بولادى؟
– بولاشاق ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق وتاندىق بيزنەستىڭ دامۋىنا داڭعىل جول سالاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. مىسالى, ءبىز بىرىڭعاي كەدەندىك اۋماق قالىپتاستىرۋ ارقىلى ىشكى نارىق كولەمىن ايتارلىقتاي ۇلعايتا الدىق. بۇگىندە كەدەندىك وداق ەلدەرى نارىعىنىڭ جالپى كولەمى 2 تريلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. ادام رەسۋرسى – 168 ملن, اۋماعى – 20 ملن شارشى مەتر, ال وندىرىستىك الەۋەتى – 600 ملرد دوللار. بۇل دەگەنىڭىز – ۇلكەن كەڭىستىك.
ەكىنشى, كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرىلعالى ەلىمىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعى ارتتى. ەندى ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ورنىقسا, ينۆەستيتسيا تارتۋعا بۇدان دا اۋقىمدى جاعدايلار جاسالاتىنى ءسوزسىز.
ءۇشىنشى, كەدەندىك وداق شەڭبەرىندە بيزنەسكە قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان توسقاۋىلداردى الىپ تاستاۋ باعىتىندا ەداۋىر شارۋالار اتقارىلىپ جاتىر. بۇعان قوسا, قازاقستاندىق كاسىپورىنداردىڭ سەرىكتەس ەلدەر نارىعىنا ەركىن تاۋار تاسىمالداۋعا مۇمكىندىكتەر جاسالۋدا. اتاپ ايتقاندا, بىلتىر كەدەندىك وداق ەلدەرىنە شىعارىلعان ەكسپورت كولەمى 5,9 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى. وتاندىق كونديتەرلىك ونىمدەردى ەكسپورتتاۋ بىردەن 3 ەسەگە, ترانسفورماتوردى ەكسپورتتاۋ كولەمى 11 ەسەگە, تسەمەنتتى سىرتقا تاسىمالداۋ 16 ەسەگە ءوستى. سونىمەن قاتار, ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا وتاندىق كاسىپكەرلەرگە رەسەي مەن بەلارۋس ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلارىنا جول اشاتىن بولادى. ونىڭ كولەمى – جىل سايىن 198 ملرد دوللار دەگەن ءسوز.
مىنە, وسىنداي بيزنەسكە قولايلى جاعدايلار ەل ەكونوميكاسىنىڭ كەلەشەگى جارقىن بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەرى – داۋسىز.
اڭگىمەلەسكەن قىمبات نۇرعالي
