ەسىمىزدەسىڭ, ەسىل ەسكەرمەس

اقمولا وبلىسىنىڭ قورعالجىن ءوڭىرى – ءوزىنىڭ باي تابيعاتىنىڭ سۇلۋلىعىمەن عانا ەمەس, ونەرپازداردىڭ دا كوپتىگىمەن كەڭىنەن تانىمال ولكە. نەبىر ءدۇلدىل, اقىن-جىراۋ, ءانشى-كومپوزيتورلار, داۋلەسكەر كۇيشىلەر شىققان. اتاپ ايتقاندا, كەشەگى ءحىح عاسىردا حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن وت اۋىزدى, وراق ءتىلدى ارىستانباي اقىن, دوسكەي, ­قۇلتۋما, ساتماعامبەت, ازدەمباي سال, ۇلەباي سالدان باستاپ, اۋلەتىمەن ءانشى بولعان قوسىمجان, ەسىمجان باباقوۆتار, رابيعا ­ەسىمجانوۆا, قىلقوبىزدى ­ىقىلاس­تىڭ وزىنەن ۇيرەنىپ, مەكتەپ قالىپتاستىرعان داۋلەت ­مىقتىباەۆتار وسى ءوڭىردىڭ تۋمالارى. كەيىنگى بۋىن تولقىندارىنان بۇگىندە دارىندىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن كومپوزيتور كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆتى ەل ماقتان تۇتادى.«ءبىزدىڭ ەلدە «ءاۋ» دەپ ءان سالمايتىن, كۇمبىرلەتىپ كۇي شەرتپەيتىن ادام نەكەن-­ساياق دەسەم, ارتىق ايتقاندىق بولماس. مەنىڭ مۋزىكالىق قابىلەتىمدى اشىپ, ونەرگە دەگەن بەيىمىم مەن قۇشتارلىعىمدى ارتتىرا تۇسكەن وسى ءوڭىر. مەن 1949 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ 14 كۇنى قوسشى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. اكەم توقماعامبەت بىرسىدىرعى دومبىرا شەرتىپ, ءان سالاتىن, جاسىندا سەرىلەۋ بولعان. ال انام ايتبالانىڭ انشىلىك قابىلەتىنىڭ زور ەكەندىگىن بالا بولسام دا جيىن-تويلاردا ءان سالعان كەزىندە بايقاپ, انامداي ءانشى بولسام دەگەن ۋىز ارمان ءسابي جۇرەگىمە ۇيالادى. 1953-54 جىلدارى ءتورت-بەستەگى بالامىن. ءالى ەسىمدە. ءبىر اپتا بويى تولاسسىز سوققان اقتۇتەك بوراننان كەيىن تەك ءۇيدىڭ مۇرجالارى قىلتيعان 20-30 ءۇيلى شاعىن قوسشى اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى جاتاعان تامدارىن قاردان تازالاۋعا جاپپاي كىرىستى. بىزدەرگە دالاعا شىعۋعا ۇلىقسات جوق, ساقىلداعان ارقانىڭ سارى ايازىندا جىلى ۇيدە بۇيىعىپ, اياعىن قالت-قۇلت باسىپ جۇرگەن جانە بەسىكتە جاتقان ىنىشەكتەرىمە قاراسىن بولىپ وتىرعام. ءىشىم پىس­تى, ونىڭ ۇستىنە ىنىلەرىمنىڭ قىڭقىل-سىڭقىلى مازامدى العان سوڭ, ءوزىم بىلەتىن ءار ءاننىڭ باسىن شالىپ, اۋزىما تۇسكەن شۋماقتارىمەن ايعايلاپ ءان ايتا باستادىم. ءانىم وزىمە ۇناعان بولۋى كەرەك, سوعا بەرىپپىن. سىرتتان ۇيگە ەنگەن انامدى دا بايقاماي قالسام كەرەك, انام مەنى قۇشاقتاي الىپ: «مەنىڭ قۇلىنىم ءانشى بولادى» دەپ قۇمارلانا سۇيگەنى وسى كۇنگە دەيىن ەسىمدە… ەكىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە اكەيدەن دومبىرا ۇيرەنە باستادىم. ەشكىم جوق جەردە ءوزىمدى سۇيەمەلدەپ, ءان سالاتىنمىن. مەن بەسىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزدە مەكتەبىمىزدە تۇڭعىش دومبىرا وركەسترى ۇيىمداس­تىرىلدى. وعان مەكتەپتىڭ جاس ۇستازدارى نۇرلان ­جاقسىباەۆ پەن جومارت ابدىحالىقوۆ جەتەكشىلىك ەتتى. مىنە, سول كەزدەن باستاپ مەن جانە مەن سياقتى بالالار حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كۇيلەرىن ۇيرەنىپ, دومبىرا تارتۋ شەبەرلىگىمىزدى ۇشتاي باستادىق» دەپ بالعىن شاعىن مەيىرىممەن ەسكە الاتىن ەساعاڭ.
جانە ءوزى ءبىلىم العان اقمولا قالاسىنىڭ №4 جامبىل اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەپتىڭ تۇلەگى ەكەندىگىن ۇنەمى ماقتان تۇتاتىن. ەسكەرمەستىڭ بويىنداعى تابيعي دارىندىلىق ونى مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەننەن-اق «ءانشى بالا» اتاندىرىپ, القالى جيىنداردىڭ ۇلكەن ساحناسىندا ونەر كورسەتۋگە بەيىمدەدى. سول تالانت پەن تالاپ ونى ازاماتتىق بورىشىن وتەۋ ءۇشىن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعاندا لەنينگراد اسكەري وكرۋگىنىڭ ءان-بي ءانسامبلىنىڭ قۇرامىنان ءبىر-اق شىعاردى. 1971 جىلى س.­سەيفۋللين اتىنداعى اقمولا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ مۋزىكا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ, ونى 1975 جىلى ويداعىداي ءبىتىرىپ, ينستيتۋتتا وقىتۋشىلىققا قالدىرىلىپ, ءتورت جىل بويى ۆوكالدى-حور كافەدراسىندا قىزمەت اتقارادى.
جوعارى وقۋ ورنىنىڭ قابىرعاسىندا ەسكەرمەس توقماعامبەتۇلى سازگەرلىككە دەن قويادى. ول شىعارعان اندەر مەن كۇيلەر ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ, ءوز ورىنداۋشىلارىن تاۋىپ جاتتى.
ول وسى كەزدەن كوركەم شىعارمالار جازۋعا دا بەت بۇرىپ, وبلىستىق, رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا جارىق كورگەن تىرناقالدى سۋرەتتەمە, ءازىل اڭگىمەلەرىمەن-اق ءوز وقىرماندارىن ءتانتى ەتە ءبىلدى. وسى ءبىر قالام قارىمى ونى جۋرناليستيكا اتتى قيىن دا قىزىقتى ەڭبەك جولىنا الىپ كەلدى. ءسويتىپ ول 1979 جىلى اقمولا وبلىس­تىق تەلە-راديو كوميتەتىنىڭ قازاق ءتىلى حابارلارى رەداكتسياسىنا رەداكتور بولىپ قابىلدانادى. 1991 جىلى اعا رەداكتور, ودان كەيىن رەسپۋبليكا تەلەارناسىنا شولۋشى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلدى.
تابيعاتىندا قاراپايىم, كىسىمسۋى جوق, اقكوڭىل ­ەسكەرمەس ونەردە وتە تالعامپاز ەدى. اسىرەقۇمار, ارزان دۇنيە­لەرگە اۋەستىگى جوق بولاتىن. وعان شىعارعان تۋىندىلارى, اندەرى مەن كۇيلەرى, رومانس­تارى مەن حورلارى ايقىن دالەل. شىعارمالارىنا توقتالىپ, سارالاپ كورسەك, مارقۇم اقىن دوسى سماعۇل راحىمبەكوۆتىڭ ولەڭىنە جازىلعان «ءان تۋرالى ءان» قورعالجىندا تۋىپ, تۇلپار تۇياعى كەتىلىپ, قۇس قاناتى تالاتىن ۇلان-عايىر سارىارقا دالاسىنىڭ ماحاببات سيمۆولىنا اينالعان دۇيسەنگە عاشىق وتىن جاندىرعان ورىس قىزى ماريامنىڭ شىنايى دا ءمولدىر سۇيىسپەنشىلىگى تۋرالى ۇلەباي سالدىڭ «دۋداراي» انىنە ارنالعان ءان ەكەنىن:
«ءدۇيىم ەل جينالعاندا
تويعا ءدايىم,
ۇستايدى دومبىراسىن
قولعا اعايىن.
قولقالاپ «ءىنىم, كانە
ءان سال» دەسە,
باستاپ كەت ۇلەبايدىڭ «دۋدارايىن» دەگەن جولداردان اڭعارۋعا بولادى.
ال تانىمال اقىن دوسى امانگەلدى جۇمابەكوۆتىڭ «ءانىم-قاراتورعايىم» ولەڭىنە جازىلعان ءان:
تۇلپارلار تامشىلاتار
اققان تەرىن,
ور قىلار تۇياقتارى
باتقان جەرىن.
سول ىزگە ۇيا سالعان
قاراتورعاي,
سەكىلدى ءبىر قۇسىڭمىن,
ماقتان ەلىم.
ق-سى:
قارا نوقات قىر ۇستىندە,
تالپىنادى كۇمىس كۇنگە.
باسىلمايتىن
ساعىنىشتان,
ۇزىلگەنشە تىنىس مۇلدە.
جانىمنىڭ قاراتورعايى,
ءانىمنىڭ قارا تورعايى.
جۇدىرىقتاي قۇستىڭ باسقا قۇستارعا ۇقساپ, كۇز تۇسسە جىلى جاققا ۇشپاي, ءوز وتانىندا, ءوزى دۇنيەگە كەلگەن جەرىندە قىستاپ, التى اي ارقانىڭ سارىشۇناق ايازى مەن سۇراپىل بوراندارىندا جىلقىنىڭ قاردى ويعان تۇياقتارىنىڭ ىزىنە پانالاۋى – شىنايى وتانسۇيگىشتىك ۇلى سەزىمدى وياتىپ, جۇرەكتى شىم ەتكىزىپ, وسى ءان ارقىلى ءوز باسىمنىڭ كاراتورعايعا دەگەن قۇرمەتىم ارتا ءتۇستى. ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار «جەزكيىك» اقىنى كاكىمبەك ­سالىقوۆتىڭ ولەڭىنە شىعارعان «ادامدار, اققۋلاردى اتپاڭدارشى» ءانى تۋرالى تولعانساق, اتىنا زاتى ساي, قاتىگەزدەنگەن ادامزاتقا ارنالعان جان ايقايى ىسپەتتى, ساناسىندا ساڭىلاۋى بار تىڭدارماننىڭ جان دۇنيەسىن سەرگەلدەڭگە سالاتىن, كەمپىربايداي كۇڭىرەنتىپ, توقسان تولعاتىپ دۇنيەگە كەلگەن ليريكالىق مۇڭ. سونىمەن قاتار ەسكەرمەس شىعارعان اندەرىنە كەلىستى ولەڭ كەزدەسپەسە ءماتىنىن ءوزى جازاتىن ءتاپ-ءتاۋىر اقىن دا ەدى. ماسەلەن, ونىڭ «ءاز انامدى ساعىندىم», «تولقىن», قىزى دۇنيەگە كەلگەندە قۋانىش­تان تۋعان «جانسايا» ءانى ءجا­نە ­ت. ­ب. دا تۋىندىلارىنان كەشە­گى ساتماعامبەت پەن ۇلەبايدىڭ انىنە ولەڭى ۇلاسقان ساباقتاس­تىعىن كورەمىز.
سازگەردىڭ كۇيلەرى تۋرالى دا ايتپاسقا بولمايدى. ونىڭ «جۇرەك نازى», «تولقيدى نۇرا, تولقيدى», «ءالدي اۋەن» جانە ت. ب. شەرتپە كۇيلەرى كەشەگى تاتتىمبەت پەن توقانىڭ زاڭدى جالعاسىنداي. جوعارىدا اتى اتالعان تۋىندىلار – تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويعا, جۇرەكتىڭ نازىك قىلىن شەرتەر كەرەمەت سەزىمگە تولى قۇندى دۇنيەلەر. بۇل كۇيلەرىنىڭ نۇر-سۇلتان قالاسى مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونياسىنىڭ قازاق وركەسترى ءوز رەپەرتۋارلارىنا كىرگىزگەندىگى تەگىن ەمەس.
ونىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ءبازبىر سازگەرلەر سەكىلدى, شىعارعان اندەرى مەن كۇيلەرى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىندىعى. بۇل – ونىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارىن ەرمەك ءۇشىن جازباعاندىعىنىڭ دالەلى. كەشەگى دالا سال-سەرىلەرىنىڭ ارقانى اسقاقتاتا ءان سالىپ, كۇيلەرىن بەبەۋلەتكەن ۇلى ونەر مەكتەبىنىڭ تۋما دارىندى ءىزباسارى ەكەندىگىن ەرىكسىز مويىنداتىپ تۇر. وعان ەسكەرمەستىڭ ونەر ايدىنىنداعى تولاعاي تابىس­تارى كۋا.
ءومىرىنىڭ سوڭعى وتىز جىلى ەسكەرمەس يمانبايدىڭ ونەر ايدىنىندا ايتارلىقتاي قول جەتكىزگەن جەمىستى كەزەڭى بولدى. اتاپ ايتقاندا, ول 1985 جىلى «حالىق – تالانت قاينارى» رەسپۋبليكالىق تەلەۆيزيالىق فەس­تيۆالىنىڭ جانە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 40 جىلدىعىنا ارنالعان كوركەمونەرپازداردىڭ بۇكىل­وداقتىق بايقاۋدىڭ (كسرو كومپوزيتورلار وداعىنىڭ توراعاسى تيحون حرەننيكوۆتىڭ قولى قويىلعان «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالدى), 1988 جىلى «جىگەر» جاستار شىعارماشىلىعى فەس­تيۆالىنىڭ لاۋرەاتى اتانسا, 1991-1992 جىلدارى «ءانشى, كۇيشى, جىرشى, جىراۋ جانە تەرمەشىلەردىڭ» ءبىرىنشى رەس­پۋبليكالىق كونكۋرسىنىڭ لاۋرەاتى, «ازيا داۋىسى» حالىقارالىق كونكۋرسىندا بەينەكليپ ماتەريالى ءۇشىن ديپلومانت اتاندى.
1991-1994 جىلدار ارالىعىندا ە.يمانباي اقمولاداعى «سارىارقا» ايماقتىق ادەبي-كوركەم, قوعامدىق-سايا­سي جۋرنالىندا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى. وسى جىلدارى ونىڭ ادەبيەت مايدانىنداعى ءوز ورنىن الىپ, ايشىقتى قولتاڭباسىن ايقىنداعان كەزەڭ بولدى. ونىڭ قالامىنان تۋعان «اينانىڭ ەكىنشى بەتى», «ەمتيحان», «ويناساڭ دا وت باسپا…» اتتى اڭگىمەلەرى, «باستىعىمنىڭ باس تەرىسى», «زامانىڭ تۇلكى بولسا…» سياقتى ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەرى, «پەسني جاۆورونكا», «لەگەندا لەبەدينوگو وزەرا» اتتى ورىسشا جازىلعان اڭگىمەلەرى, ءار كەزەڭدەگى اندەر توپتامالارى, «ەردىڭ كۇشى ىسىندە» اتتى دەرەكتى حيكاياسى, «اينانىڭ ەكىنشى بەتى» اتتى كوركەم اڭگىمەلەر جيناعى ءوز وقىر­ماندارىن تاۋىپ, كەزىندە ادەبيەتشىلەردىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولعان قۇندى دۇنيەلەر.
ەسكەرمەس توقماعامبەتۇلى اۋدارما جانرىندا دا وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىردى. ا.گورسكويدىڭ «جەنى يۆانا گروزنوگو» رومانىن, ۆيد ماستەرسوننىڭ «سلۋچاي ۆ پولنوچ», الەكساندر ءجوۆتيستىڭ اڭگىمەلەرىن قازاقشا سويلەتىپ, كەزىندە «سارىارقا» ايماقتىق ادەبي-كوركەم جۋرنالىندا جاريالادى. سوڭعى جىلدارى «جاقسىدان شاراپات» اتتى حيكايالار مەن اڭگىمەلەر توپتاماسى, «اقمولا ءوڭىرىنىڭ سال-سەرىلەرى» دەگەن زەرتتەۋىن جازىپ ءبىتىرىپ, وقىرمانعا ۇسىندى.
ول ۇلگىلى وتباسىنىڭ يەسى بولاتىن. جارى ساۋلە ەكەۋى ىرگەلى شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ شالقىتىپ, سۇيىكتى قىزى جانسايانىڭ قىزىعىنا تويمايتىن. ومىردەگى دوس, ونەردەگى ۇستازىم ەسكەرمەس توقماعامبەتۇلى ونەر مەن ادەبيەت تىزگىنىن تەڭ ۇستاعان ايتارى مەن بەرەرى مول, قالامى قارىمدى ازامات ەدى. اتتەڭ, ەرتەڭ 60-قا تولامىن دەپ وتىرعاندا سۇم اجال ارامىزدان الىپ كەتتى. ارتىندا قالعان جارى مەن قىزى جازعان تۋىندىلارىن جيناقتاپ, كىتاپ ەتىپ شىعارساق دەپ تالپىنۋدا. تەك اللا ءساتىن سالعاي! سەن ءوزىڭنىڭ اڭقىلداعان اق كوڭىلىڭمەن, بالۋانداي تۇلعاڭمەن ماڭگىلىك جۇرەگىمىزدەسىڭ, دوسىم!

سەرىك وسپان,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن ءارتىسى