عاريفوللا ەسىم
(ەسسە)
بەرنارد شوۋدىڭ «ادام اتا – حاۋا انا» (تۇڭعىش قانىشەر) اتتى ەكى ءبولىمدى دراماسىن وقىپ شىقتىم. اۋدارعان وتەن احمەت, شىعارما «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ 2012 جىلعى ەكىنشى سانىندا جاريالانعان.
ادام اتا مەن حاۋا انا تۋرالى اڭىز-حيكايا جەتى ميلليارد ادامزاتتىڭ جارتىسىنا قاتىستى. يۋدايزم, حريستيان, يسلام دىندەرىندە ادام اتا مەن حاۋا انا تۋرالى اڭگىمەلەر قۇلاققا ابدەن سىڭىستى بولعان. ادام اتا يسلام دىنىندە پايعامبار, ول – تۇڭعىش ادام. مەنى, وسى تۇڭعىش ادام دەگەن تۇسىنىك ەرەكشە ىنتالاندىرۋدا. اڭىزدى نەگىزگە الساق, تۇڭعىش ادام جەر بەتىندە جاراتىلماعان, ونىڭ مەكەنى جۇماق. جەر-انا دەگەن ۇعىم ادام اتاعا قاتىستى ەمەس, ونىڭ دۇنيەگە كەلگەن مەكەنى – ءجاننات. ادام اتانىڭ جەرگە دەگەن سەزىمىندە بوگدەلىك بولۋى عاجاپ ەمەس. ولاي بولسا, بۇل سەزىم, ونىڭ ۇرپاقتارىنا دا ءسىڭىستى بولىپ ۇلگەردى مە ەكەن؟
ادام اتاعا مەكەن بولعان جۇماق, جەردەن تىس مەكەن بە؟ ءسىرا, بۇل ساۋالدىڭ تۋرا جاۋابى بولماس. جۇماق جاراتۋشىنىڭ قۇپيا مەكەنى دەگەن سوزگە توقتالعان ابزال. ولاي بولسا, قۇداي ادامدى ايالاپ, ءوزىنىڭ قۇتتى مەكەنىندە توپىراقتان جاراتقان, بىراق ول توپىراقتىڭ تابيعاتى دا بەلگىسىز. نەگىزىنەن العاندا, ول ماسەلەدە ەمەس, سەبەبى جەر بەتىندەگى توپىراقتىڭ بارى دە عارىشتا بار ەلەمەنتتەردەن تۇراتىنى عىلىمدا انىقتالعان. ماسەلە كۇردەلىلىگى ەكى جايعا قاتىستى, ءبىرى ادام اتانى نەگە جۇماق مەكەندە جاراتتى, ەكىنشىسى نەلىكتەن ەكەۋىن جۇماقتان قۋدى. بەرنارد شوۋ دراماسىندا ونداي جايلارعا توقتالماعان, ونىڭ ماقساتى – ادامنىڭ ناپسىسىنە قاتىستى, ونى ىنتالاندىرعان تاقىرىپ العاشقى ادام ەمەس, العاشقى قانىشەر ماسەلەسى.
ايتۋعا اۋىر, بىراق تا ادامزات بولمىسى – قانىشەرلىك ماسەلەسىمەن تولىعىپ, تاريحقا اينالعانىن مويىنداماسقا امال جوق. ءسوز بو- لىپ وتىرعان درامادا مىڭ جاساعان ادام اتا, جەر شۇقىلاپ ۇرپاق وسىرۋدەن وزگە بەلسەندى ءىس بىتىرمەي دۇنيەدەن وتكەن. ال, قانىشەر قابىل بولسا قۇدايعا سەنۋدى سىرىپ قويىپ, بەلسەندى ءىس-ارەكەتكە كىرىسىپ دۇنيەنى وزگەرتۋدى ماقسات ەتىپ, ازازىلگە قىزمەت ەتە باستاعان. قانىشەر قابىلدىڭ كەيىنگى ءىزباسار-شاكىرتتەرى: الەكساندر ماكەدونسكي,ريم يمپەراتورلارى, شىڭعىسحان, ناپولەون, گيتلەر, ستالين, ت.ب. قانىشەرلىك جولعا ءتۇسىپ, ادامزات تاريحىندا ىلىم جاساۋشىلار دا بولعانى, ايتالىق, لەنين, ماو ىلىمدەرى جانە ت.ب. ادام اتا ىزگىلىك جاعىندا, بىراق ول ءالسىز, بالاسى قابىل بولسا, ناعىز رەۆوليۋتسيونەر, ويى الەمدى وزگەرتۋ, وسى ماقساتتا تىپتەن, اكەسى مەن شەشەسىنىڭ كوزىن جويىپ جىبەرۋدەن تارتىنار ەمەس. ول تۋىسى ابىلدى ولتىرگەنىن وكىنىشكە جاتقىزبايدى. «ادام اتا. سەن شە؟ نايزاڭدى شوشاڭداتىپ, قالقانىڭدى قالقاڭداتقاندا, كىم بولىپ ءجۇرسىڭ بۇگىن؟ سەنىڭ قولىڭنان جازىقسىز توگىلگەن وز تۋعان باۋىرىڭنىڭ ىستىق قانى جەر استىندا كەك جيناماي تىنىش جاتىر دەيمىسىڭ؟
قابىل. ابىلدى ولتىرسەم, وعان كىم كىنالى؟ ءولتىرۋدى ويلاپ تاپقان كىم؟ مەن بە؟ جوق, ابىلدىڭ ءوزى بولاتىن. مەن بايعۇس سەنىڭ ۇيرەتكەندەرىڭدى قايتالاپ, ەرتەلى-كەش تىنىمسىز جەر شۇقىلاۋمەن جۇردىم. ارام شوپتەردى جۇلدىم. جەر بەرگەن ىرزىقپەن قورەكتەندىم. سەن سياقتى مەن دە بوي-بويىم شىعىپ, اششى تەرگە مالشىناتىنمىن. اقىماقتىق ەكەن. ال ابىل ونەرتاپقىش, ويشىل, جىگەرلى, الداعىسىن بولجاي بىلەتىن ناعىز وسكەلەڭ جىگىت بولدى. ول ادام بويىنداعى قاننىڭ قۇپيا سىرىن اشتى. ءولتىرۋ دەگەندى ويلاپ تاپتى. ول تاڭعى شىقتىڭ كۇن كوزىنىڭ قىزۋىنا توسقاۋىل بولا المايتىنىن بىلدى. ول وتتىڭ بىركەلكى مازداپ جانۋى ءۇشىن وشاق ويلاپ تاپتى. سوسىن ول ءوزى ولتىرگەن اڭداردىڭ شيكى ەتىن وتقا قاقتاپ جەۋدى, ءسۇيتىپ بويىنداعى كۇش-قۋاتتى قالاي ساقتاۋ كەرەگىن ۇيرەندى. ول كۇنى بويى اڭشىلىقتا ساياحاتتاپ, راحاتقا كەنەلىپ, تاماق پىسىرۋ ءۇشىن وشاق باسىندا بىرەر ساعات ايالداسا جەتەتىنىن ءتۇسىندى.
ال سەن ونىڭ وسىناۋ عاجاپ ونەرىن ۇيرەنۋدىڭ ورنىنا, باياعىشا ميتىڭداپ جەر شۇقىلاۋىڭدى قويمادىڭ, مەنى دە ماجبۇرلەدىڭ. مەن ابىلدىڭ بەرەكەلى تىرلىگىن, ەركىندىگىن قىزعاندىم. وعان ەمەس, ساعان ەلىكتەيتىنىم ءۇشىن ءوزىمدى-ءوزىم جەك كوردىم. تىرشىلىك تىرلىگىنىڭ بەرەكەلەنگەنى سونداي – ابىل تىپتى وزىنە ونەر ۇيرەتكەن الدەبىر تىلسىممەن داستارقانداس تا بولا باستادى. بۇل داۋىس, دەيتىن ول, وشاقتاعى وتتان شىعىپ تۇر, وت تاماقتى مەن جەسىن دەپ پىسىرەدى دەيتىن. ەش وتىرىگى جوق, وشاقتاعى وتتىڭ تاماقتى شىجعىرا كۇيدىرىپ, قالاي جالماعانىن مەن دە كوردىم.
سوسىن مەن دە وشاق جاساپ, ۇستىنە ارتۇرلى ءدان, ءتاتتى تامىرلار ورنالاستىردىم. بىراق, ەڭبەگىم زايا كەتتى.مۇنى كورگەن باۋىرىم مەنى مازاق ەتتى. وسى جەردە ماعان ول اڭداردى ولتىرگەندە, مەن نەگە ونىڭ ءوزىن ولتىرمەيمىن دەگەن ءبىر كەرەمەت وي كەلدى. قانجارىمدى سۇعىپ الدىم, ابىل ءولدى, ءوزى ولتىرگەن اڭدار قۇساپ. سول جەردە سەنىڭ ىستە دەگەندەرىڭدى قايتالاپ ءومىر بويى اقىماق بولىپ كەلگەنىمدى ءتۇسىندىم, سوسىن ومىرى ءبىر بىتپەيتىن جەر شۇقىعان ميتىڭ جۇمىستى تاستادىم دا, ابىل سياقتى مەن دە اڭ اۋلاپ, ەتىن وشاققا پىسىرىپ جەپ, جاڭا ءومىردى باستاپ كەتتىم. قازىر مەن سەنەن الدەقايدا جاقسىمىن. كۇشتىمىن, باقىتتىمىن, ەركىنمىن» (بەرنارد شوۋ. «ادام اتا – حاۋا انا» (تۇڭعىش قانىشەر). ورىس تىلىنەن اۋدارعان وتەن احمەت. «الەم ادەبيەتى» جۋرنالى. 2012. №2. 182-183-بب.).
ول – ءوزى ويلاپ تاپقان ماقساتتىڭ قۇلى. قابىل – الەمگە اكەسى ادام- اتادان وزگەشە وي-ءورىسىن اكەلۋشى. ول ابىلدى ولتىرگەنىمە كىم كىنالى دەپ ساۋال قويادى. ءولتىرۋدى وي- لاپ تاپقان مەن ەمەس دەيدى ول. ولتىرۋ دەگەن نە, بۇل – قابىلدىڭ تۇسىنبەگەن ءىسى. تۋىسى ابىل بولسا ولتىرۋ, ياعني جان الۋ دەگەننىڭ مانىسىن اشقان. ابىل ءۇشىن ءولتىرۋ قاجەتتىلىك بولدى. اڭشىلىق دەگەن جان الۋ, ياعني ءولتىرۋ ەمەس پە؟
الەمدە ءولتىرۋ, جان الۋ دەگەن بولسا, ەندى وسى ءىستى قابىل ادامعا, تۋىسى ابىلعا قولدانعان. سونىمەن, «ءولىم» مەن «ءولتىرۋ» دەگەندەردىڭ اراجىگى اشىلدى. مىنە, وسىدان باستاپ ار, ۇيات, ىزگىلىك جانە زۇلىمدىق دەگەندەر سارالانا باستادى.
قابىل ءولتىرۋدى ەركىندىك, باقىت, كۇش دەپ سانايتىن دۇنيەتانىم اكەلدى. بۇل – قىرعىن سوعىس فيلوسوفياسى. گەگەلدىڭ سوعىس قاجەتتىلىك دەپ جۇرگەنى – وسى قابىل فيلوسوفياسى. سوعىس ادامزاتتىڭ قوزعاۋشى كۇشى دەيتىن «قابىلدار» بۇگىنگى كۇنى دە جەتكىلىكتى, ولار وسى ماقساتتا قانىشەرلەرگە ەسكەرتكىشتەر قويىپ, ولاردى ماداقتاۋدى داستۇرگە اينالدىرۋدا.
ادام اتا – جالعىز. ول ءوز ەڭبەگىنە جاۋاپتى. ول – تازا ەڭبەكپەن ىزگىلىك جولىندامىن دەگەن سەنىمدە. قابىل بولسا, قولدان قۇداي جاساۋ دەگەن يدەياعا كىرىسكەن, ول – ءىلىم. دەمەك, العاشقى ءىلىم جاساۋشى دا قانىشەر – قابىل. بەرنارد شوۋ وسى ماسەلەنى بىلايشا تۇسىندىرمەك بولعان:
«قابىل. ەكەۋىڭ دە ومىردەن تۇك بىلمەيسىڭدەر. اۋىلدان شىقپاي كورباقسىڭدار. قولعا ۇيرەتكەن وگىزدەرىڭدى, ەسەكتەرىڭدى, يتتەرىڭدى وزدەرىڭە جۇمىس ىستەتۋدىڭ ورنىنا, ولارعا مەزگىل-مەزگىل جەم-ءشوپ بەرىپ, سولارعا وزدەرىڭ قۇل بوپ جۇرسىڭدەر. الايدا مەن سەندەرگە مۇنداي يت تىرلىكتەن قۇتىلۋدىڭ جولىن ايتايىن. مىسالى, ءوز جۇمىستارىڭدى باسقا ايەلدەرگە, ەركەكتەرگە, ادامدارعا ياعني ىستەتىڭدەر. پەشەنەلەرىڭە جازىلعانى دەپ ولاردى ءتىپتى بالا جاستان ۇيرەتۋگە دە بولادى. سوندا ولار مىنا بىزدەردى قۇداي تۇتىپ, ال وزدەرىن بىزدى باقىتتى ەتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە جارالعانبىز دەپ ويلاپ وسەدى.
ادام اتا (قىزىعۋشىلىقپەن). مىناۋىڭ ءبىر كەرەمەت وي ەكەن. حاۋا انا (جاقتىرماي). ءيا, نەسىن ايتاسىڭ, كەرەمەت!» (سوندا, 186-ب.)
ادام اتا ءۇشىن دە بۇل يدەيا كەرەمەت. سىرت كوزگە, ارينە كەرەمەت, ول ماعىناسىندا, ونىڭ ادامدى ساۋ جانە ادامنان قۇداي جاساۋ دەگەن يدەيا بۇركەمەلەنگەن. بۇل – ءىبىلىس جولى. ادامزات ءالسىن-ءالسىن وسى جولعا تۇسە بەرۋدەن جالىقپاي-اق قويدى. قالامگەر وسى جايدى بايانداعان. قابىل – سوعىس. قانداي سوعىس بولماسىن كىسى ولتىرۋدەن باستالىپ, سونىمەن اياقتالادى. سوعىس بەيبىتشىلىك ۇشىن بولمايدى, سوعىستىڭ اتى – سوعىس, قىرعىن. قابىل بۇل كوزقاراسىن ايقىن بىلدىرگەن. ول ءولىم مەن ءولتىرۋدى ايىرا بىلگەن. ءولىم – زات الماسۋى بولسا, ءولتىرۋ – زورلىق. وسى تۇستا حاۋا انا زارى باستالادى:
«ادام اتا. جالماۋىز! ەستيمىسىڭ, حاۋا, ۇلىڭنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن؟ حاۋا انا. باسە, بەتىمدى كۇنگە بۇرامىن دەگەنىن ەندى ءتۇسىندىم بۇل بالەنىڭ. ادام جەگىش!» (سوندا, 189-ب.).
قابىل – مۇلدەم توپاس ەمەس, كەرىسىنشە, ول ساۋالداردىڭ ءمانىن مەيلىنشە اشىق تۇسىنگىسى كەلەدى, بىراق وعان ەشكىم جاۋاپ بەرە الماق ەمەس, تىڭداڭىز:
«قابىل. بىراق, تۇيسىگىم مىقتى, ول ماعان ءولىمنىڭ ادامزات تىرشىلىگىندە ەرەكشە ورىن الاتىنىن سەزدىرەدى. ءوزىڭ ايتشى, اناشىم, ولىمدى كىم ويلاپ تاپتى؟ ادام ورنىنان ۇشىپ تۇرادى. حاۋانىڭ قولىنداعى ۇرشىعى ءتۇسىپ كەتەدى. ولار ساسقالاقتاپ قالادى. وۋ, سەندەرگە نە بولدى بۇل اياق استىنان؟ ادام اتا. سەن, ۇلىم, سۇمدىق, اۋىر سۇراق قويدىڭ؟ حاۋا انا. ءولتىرۋدى ويلاپ تاپقان سەنسىڭ. ال ەندى قاناعاتتاندىڭ با جاۋابىما؟
قابىل. ءولتىرۋ – ءولىم ەمەس. مەنىڭ نە ايتپاعىمدى تۇسىنەتىن شىعارسىڭدار. مەنەن اجال تاپقانداردى, ەگەر اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ امان جىبەرسەم, ولار ولىمنەن ءبارىبىر قۇتىلماس ەدى. دەمەك, بىرەۋ قولىنان بولماسا دا, ءبىر كۇنى كەزەگىمدە مەن دە ولەمىن. ەندەشە مەنىڭ تاعدىرىما وسىنداي اجالدى قاقپان قۇرعان كىم؟ ءولىمدى ويلاپ تاپقان كىم؟ (سوندا, 191-ب.).
ءولىم – تابيعات, ءولتىرۋ – قانىشەرلىك.
بەرنارد شوۋ ماسەلەنى وسىلاي اشىق قويعان. ءولتىرۋ تابيعاتقا, ادام بولمىسىنا قارسىلىق. ول – كۇنانىڭ ەڭ اۋىرى, بىراق ادامزات نەگە قانىشەرلەرگە باس ءيىپ, ولاردى قۇرمەت تۇتادى. بەرنارد شوۋدىڭ وسى دراماسىن وقىپ وتىرىپ, وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەدىم, تاپپادىم.
ايەل-زاتى قينالىپ دۇنيەگە ادام اكەلسە, ەركەكتەر ولاردى قىرىپ-جويۋمەن بولۋدا, نەگە وسىلاي؟ بۇل – حاۋا انا ساۋالى! بۇل ساۋال ححى عاسىردا ءوز شەشىمىن تاپپاعان اۋىر ماسەلە!
