جاز كەلسە, كوك وراي شالعىندا كوبەلەك قۋىپ وينايتىن بالالىقتىڭ باقىتتى ساتتەرى قول جەتپەستەي بولعالى قاشان. اسىرەسە, قالادا تۋىپ, قالادا وسكەن سابيلەر ءۇشىن. سودان دا بولار, گۇلزار باقتاعى گۇلدەردىڭ اراسىندا ادەمى كوبەلەكتەرگە كوزىمىز تۇسە قالسا, كادىمگىدەي قۋانامىز.
ءيا, قىزىل الا, اق-سارى, كوگىلدىر كوبەلەكتەر بىرەۋگە بالالىعىن ەسىنە تۇسىرسە, ەندى بىرەۋدى جاراتىلىستىڭ سۇلۋلىعىنداي ەلىكتىرىپ, ەرىكسىز تامساندىرادى.
اعايىندى جاننا مەن ەرنار تروپيكالىق كوبەلەكتەردى استاناعا الىپ كەلىپ, باتىل ويلارىن جۇزەگە اسىرىپ جۇرگەن جاندار ەكەن. «دۋمان» ويىن-ساۋىق ورتالىعىندا اشىلعانىنا جىل تولعان «كوبەلەكتەر كورمەسى» سونىڭ دالەلى.
– بۇل جۇمىستى باستاماس بۇرىن, تىڭعىلىقتى دايىندىقتان وتتىك. لوندون, كانادا, رەسەي بوتانيكالىق باقتارىندا, كوبەلەك وسىرەتىن فەرمالاردا بولىپ, تاجىريبە جينادىق. استانا جاعدايىندا كوبەلەك ءوسىرۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەي كەلە, تۇراقتى كورمەمىزدى اشتىق,– دەيدى ەرنار.
كوبەلەكتەر (لاتىنشا – Lepidoptera) – الەمگە كەڭ تاراعان ءارى ادەمى عاجايىپ جاندىكتىڭ ءبىرى. بۇل جاندىكتەر, عىلىمي تىلمەن ايتقاندا, گولومەتامورفوزدىق جولمەن كوبەيەدى. ولاردىڭ تىرشىلىك اينالىمى ءتورت كەزەڭدى قۇرايدى: دەرناسىل, قۇجىناق, قۋىرشاق قالپىنان يماگو, ياعني, ءتىرى كوبەلەككە اينالادى. جاراتىلىستىڭ عاجابى مەن قۇپياسى دەپ جىبىرلاي جىلجىعان قۇرتتان كوككە ۇمتىلا جەلبىرەي قالىقتاعان كەرەمەت كوبەلەكتىڭ پايدا بولعانىن ايتۋعا بولاتىن شىعار. راسىندا, سۇرىقسىز نارسەدەن تاماشا تىرشىلىك يەسى پايدا بولۋىنىڭ ءوزى تابيعاتتىڭ عالامات قۇبىلىسى ەمەس پە؟!
– ءبىزدىڭ كورمەدە تروپيكالىق كوبەلەكتەردىڭ سوڭعى ەكى تسيكلى كوز الدىمىزدا وتەدى. ياعني, وسىرۋگە قولايلى بولۋ ءۇشىن العاشقى ەكى كەزەڭنەن وتكەن «قۋىرشاقتاردى» عانا الىپ كەلەمىز. ولار وسىندا كەلگەن ساتىندە تاماشا كوبەلەككە اينالادى. قۋىرشاقتاردى ۇستايتىن جەردىڭ تەمپەراتۋراسى 30 گرادۋستان تومەن بولماۋى كەرەك, مەيلىنشە تروپيكالىق كليماتقا جاقىنداتىپ, ىلعالدىلىق مولشەرىن ساقتاۋ كەرەك. ول ءۇشىن ارنايى قۇرال ارقىلى اۋاعا بۋ جىبەرىپ, ىلعالداندىرامىز. كوبەلەكتەردى جەمىستىڭ نارىمەن, سۋ ارالاستىرىلعان بالمەن قورەكتەندىرەمىز. العاشقى كەزدەگىدەي ەمەس, قازىر ءبىزدىڭ كوبەلەكتەرگە دەگەن مامانداردىڭ ىقىلاسى ارتتى. جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى عىلىمي جۇمىستارىنا دايىن ماتەريال رەتىندە زەرتتەي باستادى. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قىزىعۋشىلىعى ەرەكشە. جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ تابيعاتتانۋ ءپانىنىڭ سىنىپتان تىس ساعاتتارىن وسىندا وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. قالاداعى كوبەلەك تۇرلەرىن جيناقتاۋشىلار دا ارنايى تاپسىرىس بەرىپ, وزدەرىندەگى جوعىن بىزدەن الىپ, جيىنتىعىن تولتىرىپ جاتادى», – دەيدى ەرنار جاڭالىقتىڭ قولداۋ تاپقانىنا قۋانىپ.
كوبەلەك تۇرلەرىن جيناقتاۋ دەگەنىمىز – ارنايى ءبىر اڭگىمە. ونى ەجەلدەن كەلە جاتقان ەرمەك دەسە بولادى. 18-عاسىردىڭ وزىندە-اق, كوللەكتسيونەرلەر وزدەرىن «اۋرەليانبىز» دەپ اتاعان ەكەن. بۇل لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «aures» «التىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال, 19-عاسىردا اۋقاتتى ءۇيدىڭ تورىندە كەپتىرىلگەن كوبەلەكتەردىڭ جيىنتىعىن ءىلىپ قويۋ ءسان بولىپتى. ودان بەرى بۇل ىسپەن كوپتەگەن اتاقتى ادامدار اينالىسىپتى, الەمگە بەلگىلى قارجىگەر ۋولتەر روتشيلد 2 ميلليون 250 مىڭ دانا كوبەلەك جيناعان ەكەن.
ارينە, ەنتومولوگيالىق جيىنتىقتىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى سياقتى بۇل دا جەكە جانە عىلىمي دەپ بولىنەدى. جەكەسىندە جيناقتاۋشىنىڭ مۇمكىندىگى مەن تالعامىنا قاراي ءتۇرى مەن پىشىمىنە ءمان بەرسە, ال عىلىمي جيىنتىق, جۇيەلى تۇردە زەرتتەلىپ, تەك عىلىمي ورتاعا عانا ارنالىپ توپتاستىرىلادى.
ءتىرى كوبەلەكتى پاتەرىمىزدە ۇستاۋعا بولادى ما؟! وڭاي ەمەس, ونىڭ باستى قيىندىعى – اۋا ىلعالدىلىعىنىڭ تومەندىگى بولسا كەرەك. قۇرعاق اۋادا تروپيكالىق كوبەلەكتەردىڭ مۇرتتارى مەن اياقتارى سىنىپ كەتەدى.
اۋا قۇرامىن ارناۋلى قۇرالمەن ولشەپ سۋ بۇرىككىشپەن ىلعالداپ ۇستاۋعا بولادى. تۇندە قاعاز قوراپتىڭ تۇبىنە ىلعالدى شۇبەرەك سالىپ, جاۋىپ قويۋ كەرەك. كوبەلەكتەر جابىق قوراپتا تۇنشىقپايدى.
– ەرەكشە تروپيكالىق كوبەلەكتىڭ قاناتىنىڭ ۇزىندىعى 30 سم بولىپ كەلەدى. وتە ادەمى, تۇرقى ا-4 قاعازىنىڭ كولەمىندەي كوبەلەك, بار بولعانى, ءتورت-اق كۇن ءومىر سۇرەدى. جالپى كوبەلەكتەردىڭ امەريكاندىق تۇرلەرى ءبىر ءبىرجارىم اي, ازيالىق تۇرلەرى ءۇش-ءتورت اپتا عانا ءومىر سۇرەدى. كوبەلەك ءوسىرۋ اسا قىمبات كاسىپ دەر ەدىم. شەتەلدەن ارنايى الىپ كەلگەن قۋىرشاقتاردىڭ كەيبىرى جول ۇستىندە قاناتىن جايىپ, قالىپتى اۋانىڭ بولماۋىنان ءولىپ قالادى. سوندا دا, ادەمى كوبەلەكتەردى كورگىسى كەلەتىن, سۇلۋ جاندىكتى ءبىر-بىرىنە سىيلاعىسى كەلەتىندەر جەتەرلىك. سول سەبەپتى, تاۋەكەلگە بارىپ, قىستىڭ سۋىعى, جازدىڭ اپتابى دەمەي, وسى شارۋاشىلىقتى دامىتىپ وتىرعان جايىمىز بار,– دەيدى استانالىق كوبەلەك ءوسىرۋشى ەرنار نىعمانوۆ.
ايگۇل ۋايسوۆا
