كۇلاش شىڭى

كۇننiڭ ساۋلەسiنە, سۋ قۇيىپ, تامىرىن بوساتىپ تۇراتىن باعبان-كوڭiلگە گۇل بiتكەن قانشالىق مۇقتاج بولسا, ونەر ادامى دا كوپتiڭ ىقىلاسى مەن جىلى قاباعىنا سولاي كiرiپتار. ونەر ادامدارىنىڭ – جانى نازiك. جۇرەگi – جالاڭاش. قانىپەزەرلiك پەن قاتىگەزدiكتi كوتەرە المايدى. وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن تۋعان كۇلاش بايسەيiتوۆانىڭ تاعدىرى تۋرالى تولعانىپ وتىرىپ وسىنداي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى…

1912 جىلى الماتى قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن كۇلاش بايسەيiتوۆا – قازاق-تىڭ ەڭ العاشقى وپەرا ءانشiسi. الايدا, قازiرگi ونەر يەلەرi سەكiلدi ول بالا جاسىنان مۋزىكالىق مەكتەپكە بارىپ, ساۋات اشپادى. تiپتi, ەسەيiپ, ساحناعا شىعىپ, تالاي بيiكتەردi باعىندىرعاندا دا مۋزىكالىق بiلiم ورىندارىندا وقىمادى. ويتكەنi, ونىڭ ماڭدايىنا تىڭنان جول سالۋ مiندەتi جازىلعان ەدi.
كۇلاش بار بولعانى الماتى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىن عانا بiتiرگەن (1928 جىلى). الايدا, ءوزiنiڭ ەرەكشە داۋىسى مەن ونەرiنە قاراي 1929 جىلدان باستاپ الماتىداعى قازاق دراما تەاترىنا قابىلداندى.
بۇل ۋاقىتتا قازاقتىڭ استاناسى قىزىلوردادان الماتىعا كوشiپ كەلiپ جاتقان.
«كۇلاش ەكەۋمiز تەاتر تابالدىرىعىن بiرگە اتتادىق. اۋەلگi كەزدە, نەگە ەكەنiن قايدام, ەشبiر ءرول بەرمەدi بiزگە. «الىپ كەل, شاۋىپ كەل» دەگەن ءتارiزدi كiرiپ-شىقپا كورiنiستەردە, كوپشiلiكتiڭ اراسىندا جۇرەتiن ەدiك. وعان بولا نامىستانعان جوقپىز, اتاقتى اعايلاردىڭ ساناتىندا جۇرگەنگە ءمازبiز», – دەپ ەسكە الادى تەاتر تابالدىرىعىنان اتتاعان العاشقى جىلدار تۋرالى كۇلاشپەن ونەر الەمiنە ەگiز قوزىداي قاتار كەلگەن بيشi شارا جيەنقۇلوۆا. (شارا جيەنقۇلوۆا, «ءومiرiم مەنiڭ – ونەرiم» 27-بەت.)
كۇلاش پەن شارا, بiر قىزىعى, العاش رەت ساحناعا شىققاندا دا بiر ءرولدi ءبولiسiپ, الما-كەزەك ويناپ جۇرگەن. ول – م.تريگەردiڭ «سۇڭگۋiر قايىعىنداعى» ماتروس بالانىڭ ءرولi بولاتىن. شارا جيەنقۇلوۆا ەسكە الاتىنداي, بەتiن قاپ-قارا قىلىپ بوياپ الىپ, كەمەنiڭ باسقىشىمەن ءارلi-بەرلi ورلەپ, ساحنادان بiر-ەكi رەت جۇگiرiپ وتەتiن ماتروس بالا بولىپ شىعۋدىڭ ءوزi ولارعا كادiمگiدەي ارمان بولادى. بiرi – بيشi, بiرi – ءانشi, قازاق ونەرiنiڭ ەكi بiردەي الىپ ارناسىن باستاعان ەكi تۇلعا وسىلايشا بiر ءرولدi «ءبولiسiپ», كەيدە, تiپتi تالاسىپ جۇرەدi.
وسىلايشا, درامالىق ءارتiس رەتiندە ساحناعا شىعىپ, ونەر اۋقىمى كەڭەيiپ, اكتريسا رەتiندە شىڭدالا باستاعان كۇلاش اقىرى ءوزiنiڭ كەرەمەت داۋىسىمەن قازاق وپەرا تەاترىنىڭ العاشقى انشiلەرiنiڭ بiرiنە اينالدى.
اۋەلi كۇلاش 1933 جىلى قازاق دراما تەاترى جانىنان اشىلعان مۋزىكالىق-درامالىق ستۋديادا بiرشاما ونەرiن جەتiلدiرگەن. ۇزاماي قازاقستان ك(ب)پ ولكەلiك كوميتەتiنiڭ قاۋلىسى بويىنشا رەسپۋبليكادا تۇڭعىش مۋزىكالى تەاتر اشىلاتىن بولدى. بۇعان دەيiن ءان مەن جىردان كەندە بولماعان قازاق, ارينە, درامالىق تەاتردىڭ وزiمەن جاڭا قاۋىشىپ جاتقان. دراما تەاترى العاش رەت سول كەزدەگi ەل استاناسى – قىزىلوردادا 1926 جىلى اشىلعان بولاتىن. ال ەندi مۋزىكالى تەاتر دەگەنگە ساحنادا ءجۇرiپ, بiراز شىڭدالۋ مەكتەبiنەن وتكەن ونەر يەلەرiنiڭ وزدەرi جاتىرقاي قارادى. بiر مەزگiلدە ءان ايتىپ, سونىمەن قويماي وبراز دا سومدايتىن قويىلىم تىڭ, بوتەن بولىپ كورiندi. تۋما تالانتتار قۇرمانبەك جاندار-بەكوۆ, قانابەك بايسەيiتوۆ, ماناربەك ەرجانوۆ, شارا جيەنقۇلوۆالار قاتارلى كۇلاش تا سول تەاتردا قىزمەت ەتەتiن بولىپ ءبولiندi. قانابەك, كۇلاش, ماناربەك – ءانشi, ال قۇرمانبەك جانداربەكوۆ ءارi رەجيسسەر, ءارi ءانشi بولىپ بەكiتiلدi.
بۇل شەشiممەن سول كەزدەگi رەسپۋبليكا حالىق اعارتۋ كوميسسارى – ناركوم تەمiربەك جۇرگەنوۆ تانىستىرعان. ول تەاتر ارتiستەرiن ءوز بولمەسiنە شاقىرىپ, قابىلداپ, جاڭالىقتى جاريا ەتكەن بولاتىن.
سوندا: «قۇرماش, وپەرا دەگەن نە؟ ءاندi گارمونمەن ايتامىز با, الدە سكريپكامەن ايتامىز با؟» – دەپ سۇرادى دەيدi كۇلاش قۇرمانبەكتەن.
وپەراعا قاتىسىپ كورمەسە دە, ونىڭ نە ەكەنiنەن حاباردار قۇرمانبەك جانداربەكوۆ: «وپەرا دەگەن – ەشبiر قارا ءسوز جوق, باسىنان اياعىنا دەيiن انمەن ايتىلاتىن سپەكتاكل. ءجۇز شاقتى مۋزىكانت ويناۋشىلار قوسىلىپ اندەرiن, اريالارىن جەتەلەپ, انشiگە سۇيەمەل جاسايدى. ونى «وركەستر» دەيدi», – دەپ جاۋاپ بەرگەن كورiنەدi.
وسىلاي ونەر الەمiنە قازاق وپەراسىنىڭ ءدانi سەبiلدi. كۇنi كەشە «وپەرا دەگەن نە؟» دەپ سۇراپ وتىرعان كۇلاش جاسىنقىزى وپەرا تەاترىنىڭ جارىق جۇلدىزىنا اينالدى.
اۋەلدە مەتسو-سوپرانومەن ءان شىرقاعان كۇلاشتiڭ تاڭدايىنىڭ قۇرىلىسى وزگەشە بولعان دەيدi بiلەتiندەر. ال داۋىس تانيتىندار ونىڭ اسا جوعارى نوتالاردى قينالماي الاتىن ليريكالىق-كولوراتۋرالىق سوپرانو ەكەنiن كەشiكپەي اڭعاردى.
سۇيسiنەرلiگi, وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ العاش نەگiزi قالانىپ, انشiگە دە, بيشiگە دە ماسكەۋدەن ۇستاز شاقىرتىپ, ونەردi جەتiلدiرۋ ءجۇرiپ جاتقاندا كۇلاش د.ديانتي, ز.پيسارەنكو, ۆ.سمىسلوۆسكايالاردان ءدارiس العان. الايدا, وپەرانى ورىس مەكتەبiنەن ۇيرەنسە دە, ءوزiنiڭ قازاقتىڭ ءانشiسi ەكەنiن ۇمىتپادى. ول وپەرانى ورىس ارقىلى سiڭiرە وتىرىپ, قازاقي بولمىسقا ساي ءاندi اشىق ايتۋ پرينتسيپiن ۇستانىپ قالدى. تابيعيلىقتان اجىراماعان, وزiنە جاساندىلىق تاڭعىسى كەلمەگەن قازاق وپەراسىنىڭ پاتشايىمى بۇل قادامعا سانالى تۇردە بارعان. «وسىلاي ايتسام, قازاق حالقىنىڭ قابىل-داۋىنا جاقىن ءارi تۇسiنiكتi بولادى» دەپ مالiمدەگەن.
سويتسە دە, كۇلاش قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ تۋىندىلارىمەن شەكتەلiپ قالعان جوق. ءوزiنiڭ مۋزىكالىق تەرەڭ بiلiمi جوق ەكەنiنە قاراماستان, ۇلتتىق وپەرامەن قاتار ورىستىڭ, ودان ارعى باتىس ەلدەرiنiڭ شىعارماشىلىعىنا دەن قويدى. ب.مايلين مەن ي.كوتسىحتىڭ «شۇعا», ە.برۋسيلوۆسكيدiڭ «قىز جiبەك», «جالبىر», «ەر تارعىن», «التىن ساندىق», «گۆارديا العا», ا.زيلبەردiڭ «بەكەت», ي.ناديروۆتىڭ «تەرەڭ كول», ا.جۇبانوۆ پەن ل.حاميديدiڭ «اباي», م.تولەباەۆتىڭ «بiرجان – سارا», د.پۋچچينيدiڭ «چيو-چيو سان», پ.چايكوۆسكيدiڭ «ەۆگەني ونەگين» وپەرالارىنداعى باستى پارتيالاردى ورىندادى. از عانا ۋاقىت iشiندە قازاق وپەراسىن دامىتىپ, تەاتر رەپەرتۋارىن بايىتقان ارتiستەردiڭ iشiندە شوقتىعى بيiك تانىلىپ, 1936 جىلى, نەبارi جيىرما ءتورت-اق جاسىندا «كسرو حالىق ءارتiسi» اتاندى. سول اتاقتى العاننان كەيiن باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىندا: «مەنiڭ بۇل قۋانىشىم – بۇكiل قازاق ايەلدەرiنiڭ قۋانىشى دەپ بiلەمiن. ماعان بەرiلگەن بۇل اتاق – قازاق قىزىنا بەرiلگەن اتاق دەپ تۇسiنەمiن», – دەپتi ءانشi كۇلاش اعىنان جارىلىپ. («سوتسياليستiك قازاق-ستان», 1936 جىل, 8 ناۋرىز.)
سوناۋ يتاليادا تۋعان وپەرا ونەرi قازاق توپىراعىنا كەيiندەۋ كەلiپ, كەنجەلەپ دامىسا دا, قازاق انشiلەرi ەشكiمنەن كەم بولعان جوق. تiپتi, قازاققا وپەرانى سiڭدiرiپ, «قولجالعاۋ» بولعان, وپەراداعى ورىس مەكتەبiنiڭ ءوز باستاۋىنان سۋ iشكەن ماسكەۋلiك انشiلەر دە قازاقتىڭ دۇلدۇلدەرiنە جول بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. وپەرالىق تۋىندى ءوزiنiڭ تۇپنۇسقا تiلiندە ايتىلۋى كەرەك دەگەن تالاپ قويىلعانعا دەيiن بۇل سالانىڭ ارتiستەرi ءوز پارتيالارىنىڭ ليبرەتتوسىن اۋدارىلعان تiلدە ايتىپ جۇرگەن. بiراق, تالاپ كۇشەيتiلiپ, تەك تۇپنۇسقا سوزبەن ايتۋ كەرەك دەگەندە دە, تiل بiلمەيتiن كۇلاشقا وزگە تiلدەگi تۋىندىنىڭ iشiندە ءوز پارتياسىن قازاقشا ورىنداۋعا جول بەرiلدi. مۇنىڭ دا ءمانi سول ونەردiڭ قۇدiرەتiندە. كۇلاشتiڭ كەرەمەت داۋىسى مەن ەرەكشە تالانتىندا.
سول تالانت, تابيعي داۋىس تالايلاردى تامساندىرىپ ءوتتi.
«كۇلاتاي, ءان سالشى, «دۇنيە-ايدى» مەن ءۇشiن بiر ورىنداپ بەرسەڭ, – دەپ جانىن قويمايمىن. «دۇنيە-اي» – «قىز جiبەك» وپەراسىنداعى ارۋ جiبەكتiڭ قوشتاسۋ زارى, سوڭعى فينال. نەگە ەكەنiن, كۇلاش وسىنى ايتسا, مەن جىلايمىن. «ءوزiڭ دە جىلايسىڭ با؟» دەپ سۇرايمىن. «ە, جىلايمىن!.. جارىق دۇنيەمەن قوشتاسىپ جاتقانداي سەزiنەم ءوزiمدi», – دەيدi. سوندا مەنiڭ جانىم تۇرشiگiپ كەتەتiن…
اسىل قۇربىم زارىقتىرمادى, باستاپ كەتتi. سىبىزعىنىڭ ۋiلiندەي شىمىر دا ەسiلگەن جiبەك ارقانداي جۇمساق نازiك ءۇن توڭiرەكتi تەربەپ الىپ كەتتi.
قارلىعاشتىڭ قاناتى كەشكi تىمىقتى تىزىلداتا قالىقتاپ تۇرىپ الۋشى ەدi عوي, كۇلاشتiڭ داۋىسى سول دەرسiڭ!
ايدىن كولدە قوس اققۋ سىزا ءجۇزiپ, ماحاببات جىرىن تولعاماۋشى ما ەدi, – كۇلاشتiڭ داۋىسى سول دەرسiڭ!
سىڭسىعان قامىستى كولدە, ءتۇن اۋا بەرە قۇستار دۇنيەسi شۋىلداپ, سازدى وركەسترگە سالىپ اينالانى ازان-قازان ەتكەندە, iشiندە بiر قۇس ساز سىرنايداي بiر اۋەزدi قۇيقىلجىتپاي ما, كۇلاش – بەينە سول!»
بۇل دا جازۋشى عابيت مۇسiرەپوۆ جازعانداي, «ساحنا تورiندە جارقىراپ كورiنگەن قوس جۇلدىزدىڭ» بiرi – شارا جيەنقۇلوۆانىڭ قۇربىسى جونiندە جازعانى. (شارا جيەنقۇلوۆا, «ءومiرiم مەنiڭ – ونەرiم», 47-بەت.) التىن قوردا ساقتالىپ قالعان ءوز داۋىسىمەن ورىنداعان 65 ءانi ارقىلى عانا بiز بiلەتiن كۇلاشتiڭ ونەرiنە, داۋىسىنا بۇدان باسقا «دياگنوز» قويۋ مۇمكiن ەمەس سياقتى.
راس, «ءان سالۋ – كۇلاشقا دەمالىس. كادiمگi تىنىس الۋ سياقتى» دەيدi ءانشi تۋرالى «بۇلبۇل» اتتى كiتاپتىڭ اۆتورى, جۋرناليست سارا لاتيەۆا. ال جازۋشى عابيت مۇسiرەپوۆ 1972 جىلدىڭ وزiندە «قازاق ادەبيەتi» گازەتi ارقىلى: «…ايمان, قىز جiبەك, قاديشا, شۇعا, اقجۇنiس, باتتارفلياي, مارو, اجار, سارا… بۇل رولدەردە كۇلاشتەن كەيiن ويناۋشىلار ساحنادا جۇرگەندە كۇلاشتiڭ iزiمەن جۇرەتiندەي, كۇلاشقا ۇقساپ كۇلەتiندەي سەزiلەدi. كوركەمونەردە كiمگە بولسا دا ۇقساۋعا تىرىسۋ – ەڭ ۇلكەن قاتە, ءوزiڭدi ءوزiڭ قورلايتىن قاتە. ۇيرەنۋ جولى بۇل ەمەس. «كۇلاشتاي قايدان بولسىن, قالەكەڭدەي قايدان بولسىن» دەيتiن نارازىلىق سول «iزباسپادان» تۋادى» – دەپ, كۇلاشقا ەشكiمدi تەڭگەرە المايتىنىن جەتكiزەدi.
جارق ەتiپ جۇلدىزى جانىسىمەن-اق, وزiنە تيiستi ابىرويدى دا, اتاقتى دا العان ءانشi ومiردەن وزعاننان كەيiن دە قۇرمەتكە كەندە بولعان جوق. ونىڭ ەسiمiمەن اتالاتىن ەلiمiزدiڭ iرi قالالارىندا كوشە دە, مۋزىكالىق وقۋ ورنى دا, تەاتر دا (ەلوردادا), تiپتi, ارنايى انشiلەرگە بەرiلەتiن اتاق تا بار. ال ىبىرايدىڭ «گاككۋ» ءانi سول بiر گاككۋ-عۇمىردىڭ بەلگiسiنە اينالىپ كەتتi.
مۇسiرەپوۆتەي جازۋشىنىڭ كۇلاشتi «چۋدو» دەپ ەشكiمگە تەڭگەرمەۋi, ونى بارiنەن بيiك قويۋى – انشiگە قالامگەردiڭ عانا ەمەس, بۇكiل قازاقتىڭ بەرگەن باعاسى. ولاي دەيتiنiمiز, الاتاۋدا بيiكتiگi 3450 مەتر بولاتىن بiر شىڭ كۇلاش بايسەيiتوۆانىڭ ەسiمiمەن اتالادى. بۇگiنگi قازاق وپەراسىنداعى انشiلەردiڭ ءبارi سول كۇلاش شىڭىنا شىعۋعا ۇمتىلادى. كۇلاش – وپەرا ءان-شiلەرiنiڭ ءبارiنiڭ العاشقى ۇستازى سەكiلدi…

P.S.
كۇلاش بايسەيiتوۆا 1957 جىلى ماسكەۋدەگi ۇلكەن قوناقۇيلەردiڭ بiرiندە قازا بولدى. اللانىڭ بۇيرىعىنسىز شىبىننان دا جان شىقپايتىنىن بiلگەن سوڭ, ارينە, ءوز اجالىنان ولگەن جوق دەي المايمىز. الايدا, سول كۇندەرi ءانشiنiڭ كوپتەن كوڭiلi قالعان – پەكيندە وتەتiن قازاق ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنiڭ ونكۇندiگiنە ونەرپازداردى باستاپ بارماق بولاتىن كۇلاشتiڭ ۇستiنەن التى ادام ارىز جازعان. «ول iشەدi, شەتەلگە بارعاندا ابىرويىمىزدى توگەدi» دەپ تۇرىپ, ارىزقويلار ءانشiنiڭ جولىن بوگەمەك بولعان… سول كۇنگە دەيiن قازاقتىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ كەلگەن جۇلدىز ءدال قىتايعا بارعاندا ەل نامىسىن تاپتاپ, شالىس باساتىنداي بيلiكتەگiلەر دە ارىزعا قۇلاق اسا قالادى…
بۇل, ارينە, جانى نازiك, بۇكiل ءومiرiن ونەرiنە ارناعان انشiگە وڭاي سوققى بولمايدى.
ارتىنشا ماسكەۋگە بارعان ءانشi ءوزi تۇسكەن قوناقۇيدiڭ جۋىناتىن بولمەسiندە جان تاپسىرادى. «ميىنا قان كەتكەن», «قان قىسىمى كوتەرiلگەن»… ايتەۋiر وسى سەكiلدi اڭگiمە كوپ.
بiراق, 45 جاسىندا-اق جۇرەگi توقتاپ قالعان ءانشi بۇگiندە قازاق ءان ونەرiنiڭ جۇرەگi قۇساپ سوعىپ تۇر.
تiپتi, الگi ءانشiنiڭ ۇستiنەن ارىز جازعاندار دا كۇلاش بايسەيiتوۆانىڭ اتىمەن اتالاتىن مەملەكەتتiك سىيلىقتى الىپ, كۇلاشتiڭ شىڭىنا ۇمتىلىپ باقتى.
كۇلاش شىڭى – بۇگiنگi بارلىق ءانشiنiڭ كوتەرiلسەم دەپ ارماندايتىن شىڭىنا اينالعان.

ءنازيرا بايىربەك