(جاريالانباعان جازبالار)
(باسى)
29.XI.2007
شىڭعىسحان تۋرالى اڭگiمە كوپ. ارتىس-تارتىس تا جەتكiلiكتi. قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەتi ەمەس پە, شىڭعىسحاندى قازاق ەدi دەپ الىپ, قازاق بولعاندا سونىڭ iشiندە جالايىرى, جوق كەرەي ەدi دەيتiن اڭگiمەلەر دە ورتتەي قاۋلاپ تۇر.
ول كەزدە قازاق جوق ەدi. موڭعول حالقى دا, مەملەكەتi دە جوق ەدi. موڭعول – ىدىراعان تۇرك تايپالارىنىڭ ورنىندا پايدا بولعان مەملەكەت. سوندىقتان, شىڭعىسحاننىڭ (تەمۋچيننiڭ) تۇرiك تەكتەس تايپالاردان ەكەندiگiندە ەش كۇمان جوق. ءوزi – قيات تايپاسىنان, شەشەسi ۇلىن دا, ايەلi بورتە دە قوڭىرات ەلiنەن. بۇل – الەمگە ايگiلi اقيقاتتار.
جالپى تۇرiك-موڭعول مۇراسىنىڭ رەسەيگە ىقپالى تۋرالى دا ايتىلا بەرمەيدi. اسiرەسە, التىن وردانىڭ ورىس مەملەكەتتiگiنiڭ قالىپتاسۋىنا, دامۋىنا ىقپالى تۋرالى ماندىرىمدى ەشتەڭە ايتىلا بەرمەيتiنi وكiنiشتi. رەسەي (رۋس) تۇپتەپ كەلگەندە, التىن وردانىڭ تەڭدەس بiر بولiگi, ياعني موڭعول يمپەرياسىنىڭ اۆتونوميالىق ستاتۋسى بار بiر بولiگi ەدi.
موڭعوليانىڭ رۋستi باسىپ العانىن ەشكiم تەرiستەي المايدى. سوندىقتان دا موڭعوليادا قالىپتاسقان مەملەكەتتiك باسقارۋ جۇيەسi, الىم-سالىق – ءبارi دە ءسايكەس ەدi. بiراق حان اكiمشiلiگi ورىس جەرiن تiكەلەي باسقارعان جوق جانە ولار ۇلىس جۇيەسiنە كiرگەن جوق ەدi. سول كەزدەگi ورىستىڭ ساياسي جۇيەسiندە, ەكونوميكاسىندا التىن وردادان العاندارى كوپ بولدى. ورىستار موڭعولداردىڭ بيلiگiن مويىنداعان. ورىس تاريحىن بۇلدiرگەن (بىت-شىت قىلعان) ەكi وقيعا: موڭعول شاپقىنشىلىعى جانە قازان توڭكەرiسi. التىن وردا قۇلاعاننان كەيiن عانا موسكۆا مەملەكەتi قالىپتاسىپ, دامي باستادى. دەسە دە, ول حIII عاسىردا شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەلەرi جاۋلاپ الىپ قالىپتاستىرعان داستۇردە ۇلكەن يمپەرياعا اينالدى. ونىڭ دا قۇرامىندا موڭعول ءتارiزدi ءارتۇرلi ۇلىستار, ۇلتتار بولعان ەدi. ءسويتiپ, موڭعول يمپەرياسى سول كەزدiڭ ءوزiندە-اق بiز بۇگiن ايتا باستاعان جاھاندانۋ دەيتiننiڭ حابارشىسى ەدi.
موڭعول يمپەرياسىنىڭ 800 جىلدىعىنا وراي الەم شىڭعىسحاننىڭ جەكە باسىنا قايتادان ءمان بەرە باستادى. وسى داتاعا بايلانىستى بiلiپ جازعانداردىڭ دا, بiلمەي جازعانداردىڭ دا ەسەپسiز ەڭبەكتەرi جارىق كورۋدە. رەسەي تاريحشىلارى نيكولاي كرادين مەن تاتيانا سكرىننيكوۆانىڭ «تەورەما چينگيسحانا. وپىت سرەدنەۆەكوۆوي تسيۆيليزاتسي» دەگەن كiتابىندا بiر باسىندا قىم-قيعاش قايشىلىق تۇنىپ تۇرعان شىڭعىسحاننىڭ تاريحي تۇلعاسى تۋرالى تىڭ ويلار, جاڭا كوزقاراس بار ءتارiزدi. شىڭعىسحان تۋرالى ءادiل ايتىلعان. ماقتامايدى دا, داتتامايدى دا, تۇلعانىڭ كەلبەتi شىندىققا سايكەس جازىلعان. ورتا عاسىرداعى ەۋروپا, اراب, پارسى تاريحشىلارى شىڭعىسحاندى جابايى, قانقۇيلى جاۋلاۋشى, وركەنيەتتi تالقانداۋشى رەتiندە كورسەتكەنi بەلگiلi. الگi اۆتورلاردىڭ كiتابىندا شىڭعىسحان دارىندى تۇلعا رەتiندە كورiنەدi. شىڭعىسحاننىڭ قاتىگەز تابيعاتىندا ادامعا ءتان كiسiلiك سەزiمدەر دە جەتكiلiكتi ەدi. دوستارىنىڭ قاسىنان كەتكەنiنە, جاقىن سەرiكتەرiنiڭ اجالىنا قابىرعاسى قايىسقانى, كۇڭiرەنiپ قايعىرعانى تاريحتان بەلگiلi. العاشقى ايەلi بورتەگە دەگەن سەزiمi, ادالدىعى دا كiسiنi تاڭ قالدىرعانداي. شىڭعىسحان بiر عانا ايەلدiڭ بەتiنە قاراپ قالماعان ادام, ونىڭ بەس جۇزدەي ايەلدەرi, كوڭiلدەستەرi بولعان.
شىڭعىسحان ءوز ادامدارىنا ەشقاشان وپاسىزدىق جاساماعان, وپاسىزداردى كەشiرمەگەن. ولار قاتەسiن مويىنداپ, الدىنا كەلiپ باس يسە, كەشiرە دە بiلگەن. دوستىقتى قادiرلەي بiلگەن, ونى ءومiر بويى ارداقتاعان. ونىڭ قانداي دا قيىندىقتى جەڭە بiلگەنiنە ءوزiنiڭ توزiمدiلiگi مەن سول شەكسiز دارحاندىعى سەبەپ بولعان ەدi. شىڭعىسحاندى ۇلى قولباسشى قىلعان دا – وسى قاسيەتتەر. ول جاۋگەرشiلiكتەن تۇسكەن ولجانى بولiسۋگە دە جومارت ەدi. وسى قاسيەتi شىڭعىسحاننىڭ توڭiرەگiنە توپتاساتىنداردىڭ كوبەيۋiنە دە سەبەپشi بولدى. اقىرىندا مۇنىڭ ءوزi شىڭعىسحاننىڭ ۇلى يمپەريا قۇرۋىنا جاردەم ەتتi.
شىڭعىسحان – سول كەزدiڭ وزiندە-اق كونسترۋكتيۆيزم تەورياسىن جەتiك مەڭگەرگەن قايراتكەر. مۇنىڭ ماعىناسى: ەتنوستار, ەتنيكالىق توپتار اۋەلi كونسترۋكت, يدەيا رەتiندە قالىپتاسادى دا, سونىڭ نەگiزiندە حالىق پايدا بولادى. ال كوپتەگەن حالىقتار ساياسي جوبانىڭ ناتيجەسiندە قالىپتاستى, ياعني قالىپتاستىردى. شىڭعىسحانعا دەيiن موڭعولدار بولعان جوق. ول بiر ەتنيكالىق كەڭiستiكتە كورشiلەس, قاتار تiرشiلiك ەتكەن تايپالاردى تۇتاس حالىق ەتiپ قۇراستىردى. ولاردىڭ ءبارi دە كۇنi كەشە عانا تۇرiك قاعاناتىن قۇراعان, قاعانات قۇلاعان سوڭ ىدىراعان تايپالار, رۋلار ەدi.
ادامزات ءومiرiنiڭ قانشالىقتى نازiك ەكەنiن, ادام بالاسىنىڭ ونى ءوز قولىمەن قيراتاتىنىن موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىنان ايقىن كورۋگە بولادى. مەملەكەتتiڭ, كەز كەلگەن حالىقتىڭ تۇبiنە الاۋىزدىق, باقتالاستىق جەتەدi. سولاي بولعان, سولاي بولا دا بەرەدi.
30.XI.2007
كونتسەرت زالىندا ساعات اشiمباەۆتىڭ جاڭادان شىققان ەكi تومدىعى مەن «ازاماتتىققا ادالدىق» دەيتiن كiتاپتارىنىڭ تۇساۋىن كەسۋ ءراسiمiن وتكiزدiك. ساعاتتىڭ جارى ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ دا «ميزام شۋاق» دەيتiن كiتابى اتالماي قالعان جوق.
كەشتە: ءابiش كەكiلباەۆ, اكiم تارازي, رىمعالي نۇرعاليەۆ, قۋانىش سۇلتانوۆ, ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ, الدان سمايىل, نۇرعوجا وراز, جۇماگۇل ساۋحات, ءشاربانۋ بەيسەنوۆالار سويلەدi. اقىن نەسiپبەك ايتۇلى ولەڭ ارنادى. ءسوز اراسىندا ءان ايتىلىپ, كۇي تارتىلدى. كەشتi مەن جۇرگiزiپ وتىردىم. كەش سوڭىندا بايتاق داستارحان جايىلدى. وندا كاكiمبەك سالىقوۆ, شەرحان مۇرتازا, اقسەلەۋ سەيدiمبەك, قويشىعارا سالعاراۇلى, كەڭەس يۋسۋپوۆ, الiبەك اسقاروۆ, التىنشاش جاعانوۆالار ءسوز سويلەدi, تiلەك ايتتى.
01.XII.2007
حالىقارالىق تۇركولوگيا كونفەرەنتسياسىنىڭ ەكiنشi كۇنگi ءماجiلiسi قر پرەزيدەنتتiك مادەنيەت ورتالىعىندا ءوتتi. كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا مادەنيەت مينيسترi ە.ەرتiسباەۆ قاتىسىپ, ءسوز سويلەدi. ۆەنگريادان, ءتۇركيادان, رەسەيدەن, قىرعىزستاننان كەلگەن عالىمدار ويلارىن ورتاعا سالدى.
كونفەرەنتسيانىڭ شەشiمiمەن حالىقارالىق تۇرك iلiمi اكادەمياسى قۇرىلدى. پرەزيدەنتتiگiنە مەن سايلاندىم.
02.XII.2007
«قازاقستان» ۇلتتىق ارانسىنان نۇرتiلەۋ يمانعاشۇلىنىڭ «دiڭگەك» حابارىنىڭ مەنiمەن جۇرگiزگەن سۇحباتى بەرiلدi.
جۇرتقا ۇناعان ءتارiزدi. تەلەفون سوعۋشىلار كوپ بولدى.
04.XII.2007
جاقىندا مادريدتە وبسە-نiڭ قۇرامىنداعى 56 مەملەكەت 2010 جىلدىڭ توراعالىعىنا قازاقستاندى بەكiتتi. بۇل ەلەۋلi وقيعا ەدi, مۇنى پرەزيدەنت ساياساتىنىڭ سالتاناتى دەسە دە بولادى. «ايقىن» گازەتi وسى جونiندە مەنiمەن سۇحباتتاستى, ونىسى گازەتتiڭ بۇگiنگi سانىندا جاريالاندى.
05.XII.2007
بiزدiڭ ورتالىقتا وتكiزiلەتiن ساقتار كونفەرەنتسياسىنىڭ جانە ابىلاي حاننىڭ قامقا تونىن ۇلىقتاۋدىڭ ازiرلiگiمەن اينالىستىق. اتقاراتىن جۇمىس كوپ, دايىندىقتى كۇشەيتۋ تاپسىرىلدى.
06.XII.2007
«ابىلاي حاننىڭ قامقا تونى جانە بايدالى بي» دەيتiن كiتاپ «كۇلتەگiن» باسپاسىنان شىقتى. تيراجى تۇگەل ورتالىققا جەتتi.
رەسپۋبليكادا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ جونiندەگi كوميسسيانىڭ ءماجiلiسi ءوتتi. سول باياعى ءپاتۋاسىز قۋ ءسوز.
07-12.XII.2007
وسى ۋاقىتقا دەيiن تاريحي مۇرانى اسپەتتەپ, ۇلىقتاپ جاتقان ەشكiمدi كورگەنiم جوق. بۇل-داعى باياعى بiزدiڭ تاريحقا دەگەن قىرسىزدىعىمىزدان عوي دەپ ويلايمىن. اتادان قالعان مۇراعا, اسىل ءمۇلiككە دەگەن قۇنت بiزدە, وكiنiشكە قاراي, ءالi قالىپتاسپاي كەلەدi. وتكەنگە كوزقاراستى وزگەرتسەك, ءسويتiپ اسىل قۇندىلىقتارىمىزدى ارداقتاي بiلۋدi ۇيرەنسەك دەپ, ابىلايدىڭ التىن زەرلi قامقا تونىن ۇلىقتاۋدى بيiك دەڭگەيدە وتكiزۋگە تالپىندىق. نەسiپبەك ەكەۋمiز «ابىلاي اماناتى» قويىلىمىنىڭ ستسەناريiن جازدىق. ابىلايدىڭ شاپانىن iلەتiن الماتىدان ادەيi تۇعىر جاساتتىرىپ الدىردىم. ساحنانى وقيعاعا ساي بەزەندiردiك. بۇحار جىراۋدىڭ رولiن اتقارۋعا ءسابيت ورازباەۆتى, ابىلايدى اتقارۋعا ساياتتى شاقىردىق. شاقىرۋ بيلەتiن ادەمi ەتiپ جاساتتىق. پرەزيدەنتتەن وزگەسiنiڭ بارiمەن حابارلاسىپ, تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ مەرەكەسi قارساڭىنداعى وسى ماڭىزدى جيىنعا شاقىردىم. ءبارi دە ۋادەسiن بەردi, بiراق سولاردىڭ كوبi كەلە المادى. بiرi قىرسىزدىققا, نەمقۇرايدىلىققا سالدى, بiرازىنىڭ قولى تيمەدi, كiمگە وكپەلەيسiڭ. جەكە توي ەمەس ەدi, ەلدiكتiڭ كورiنiسi ەدi, كەلمەگەن كiسiنiڭ قايسىسىن كiنالايسىڭ. بايقاۋىمشا, بiزدiڭ بيلiكتە جۇرگەندەردiڭ كوبiنiڭ كوكەيiندە ەلدiك, اتا تاريحى ەمەس, جەكە باسىنىڭ مۇددەسi باسىمداۋ ما دەيمiن. بiر-بiرiنە جىلتىر سويلەيتiن, بiرiنiڭ قاباعىن بiرi اڭديتىندار كوبەيiپ بارادى ايتەۋiر.
شاپاندى ۇلىقتاۋعا ازiرلiك جامان بولعان جوق. ەلگە تەگiن تاراتاتىن «ابىلاي حاننىڭ قامقا تونى جانە بايدالى بي» دەگەن كiتاپ ءازiر بولدى, اس بەرگەلi ەكi تۋ بيە سويدىق, وزگە دە ازiرلiك جاسادىق.
قىسقاسى, بۇكiل ۇجىم بولىپ, قىزىلتاناۋلانىپ الا شاپقىنعا تۇستiك.
13.XII.2007
شاپاندى جارقىراتىپ ۇلىقتادىق. ەل كوپ جينالدى. پەردە اشىلىپ, ساحنا تورiندە جارقىراپ شاپان كورiنگەندە جۇرت ورنىنان تۇرىپ كەتتi. مەن, حامزە ءساتجانوۆ, ەرمۇحامەت ەرتiسباەۆ ءسوز سويلەدiك, امانجول جىر توكتi.
بايتاق داستارحان جايىلدى, كiتاپتى تاراتتىق.
(جالعاسى بار).
