تاياۋدا بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىنىڭ ساحناسىندا ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترى XVI عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۇلى دراماتۋرگ ۋ.شەكسپيردىڭ «وتەللو» تراگەدياسىنىڭ پرەمەراسىن ۇسىندى. 400 جىلدان بەرى الەم تەاترلارىندا قويىلىپ كەلە جاتقان بۇل پەسانى 1938 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ قازاق تىلىنە اۋدارعان. 1939 جىلى قازاق تەاترىندا العاش رەت قويىلسا, 1964 جىلى ەكىنشى رەت دايىندالدى. ەكىنشى رەت قويىلعاندا وتەللو وبرازىن ش.ايمانوۆ, ى.نوعايباەۆ, ياگونى – ن.ءجانتورين سومدادى.
شەكسپير پەسالارىنىڭ يدەياسى, كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەلەرى بۇگىنگى تاڭدا دا وزەكتىلىگىن جويعان ەمەس. تاق, مانساپ, داڭق, اقشا, كورەالماۋشىلىق, قاستاندىق, قىزعانىش, جاتباۋىرلىق, جەككورۋشىلىك ت.ب, ادام بويىندا كەزدەسەتىن جامان قاسيەتتەر بار كەزدە, ادامزاتقا وسىنداي شىعارمالار اۋاداي قاجەت. كورەرمەنگە جول تارتقان بۇل پرەمەرانىڭ رەجيسسەرى قر حالىق ءارتىسى – تالعات تەمەنوۆ. سپەكتاكلدىڭ باستى يدەياسى – ءمولدىر ماحابباتتىڭ ياگو ىسپەتتەس جالعان دوستىڭ وپاسىزدىعىنىڭ قۇربانىنا اينالۋى. مۇنداي تراگەديالار بولاشاق ۇرپاقتى جاۋىزداردان ساقتانىپ جۇرۋگە, ولاردىڭ قۇرىپ قويعان قاقپاندارىنا تۇسپەۋگە وي سالادى. ونداي جاۋىزداردىڭ سانىن ازايتۋ مۇمكىن ەمەس, بىراق ءبىر ادام بولسىن تۇزەلسە, ونىڭ ءوزى – ۇلكەن جەتىستىك.
قويۋشى-سۋرەتشى قر مادەنيەت قايراتكەرى قانات ماقسۇتوۆ ساحنادا ادەتتەگىدەي كالوننا مەن شىمىلدىقتار قولدانعان. شىمىلدىق عاشىقتاردىڭ ماحاببات ساحناسىندا تولىقتاي جەرگە توگىلىپ ءتۇسىپ, سپەكتاكلدىڭ كوركەم بەينەسىن تۋدىرادى. ساحنا تورىندە اي سياقتى دوڭگەلەك قۇرىلعى سپەكتاكلدى قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنەن ءبىزدىڭ زامانعا اكەلۋشى رەتىندە اتموسفەرا تۋدىرىپ تۇر. ول ءوزىنىڭ جارىعىمەن عاشىقتاردىڭ ماحابباتىنا جاناشىر بولىپ تۇرعانداي.
جالپى, ءان-بيگە قۇرىلعان سپەكتاكل كورەرمەندەردىڭ كوڭىلىنەن شىقتى دەگەن ويدامىز. قاراڭعى تۇندە اسكەريلەر سەناتور برابانتسيونى – تىلەكتەس مەيراموۆتى وياتادى. ساحنادان: ءوزىنىڭ تۋعان قىزىن ىزدەپ, ءتۇن ورتاسىندا ونىڭ قايدا كەتكەنىن تۇسىنبەي, مازاسى كەتىپ جۇرگەن اكەنى كورەمىز. ت.مەيراموۆ برابانتسيوسىن كوركەم تۇرعىدا بەدەرلەي ءبىلدى. قىزىنىڭ اقسۇيەكتىك تاربيەسى بارىنا سەنىمدى ول قىزىن ۇرلاپ كەتتى دەپ ۋايىمدايدى. دەزدەمونانى – اقمارال تاناباەۆانى ماۆردىڭ الىپ كەتكەنىن كورىپ, ودان ءارى قايعىرادى. كوڭىلى بوساعان اقساقال قىزىنىڭ ءوز ەركىمەن كەتكەنىنە كوزى جەتكەن كەزدە عانا بارلىعىنا كەلىسەدى. ت.مەيراموۆتىڭ كەيىپكەرى بەت ورامالىمەن كوز جاسىن سۇرتكەن ميزانستسەناسى تىم اسىرەلەپ جىبەرگەندەي.
ساحنادا وتەللو – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى قۋاندىق قىستىقباەۆ دەزدەمونانى جاقسى كورەدى, وعان دەگەن ماحابباتى شەكسىز. رەجيسسەر قويىلىمىندا وتەللو, كاسسيو, رودريگولاردىڭ اسكەري قاتال مىنەزدەرىنىڭ ورنىنا قاراپايىم, ءالجۋاز ەتىپ بەينەلەگەن. بۇگىنگى قوعامداعى جىگىتتەردىڭ باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىقتاردى كوتەرە المايتىن جاسىقتىقتى, بىرەۋدىڭ سوزىنە جالتاقتاۋلارىن, قۋلاردىڭ ايتقانىنا ەرىپ جۇرە بەرەتىن ەرلەردىڭ جيىنتىق بەينەسىن كوردىك. قويىلىم جەلىسى بويىنشا: وتەللو اناسى بەرگەن بەت ورامالدى دەزدەموناعا سىيلايدى. ول ونى ۇيدە جوعالتىپ الادى. ال ەميليا تاۋىپ الىپ, ياگوعا بەرەدى. ءسويتىپ ياگو ءوزىنىڭ ارام ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەت ورامالدى پايدالانادى.
وتەللو دەسە, ءبارىنىڭ كوز الدىنا قارا ءناسىلدى قۇلاعىندا سىرعاسى بار شاكەن ايمانوۆتىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. ماۆرلاردىڭ بارلىعى دەرلىك قارا ءناسىلدى بولماعان, ونىڭ بەت-الپەتىن وزگەرتپەي سول تۇرىندە قابىلداۋعا بولادى. پۋشكين «وتەللونىڭ باستى تراگەدياسى – ونىڭ قىزعانىشتان بۇرىن سەنگىشتىگىندە» دەگەن. سوندىقتان پەسادا ياگونىڭ ايتقاندارىنا كوزى جەتىپ بارىپ ايەلىن ولتىرسە, سپەكتاكلدە رەجيسسەر كاسسيو دەزدەمونانىڭ ورامالىن ۇستاپ جۇرگەنىن, كاسسيو مەن ياگو بيانكا تۋرالى سويلەسكەنىن ەستىپ, ولاردىڭ سىرتتارىنان جاسىرىن تىڭداپ تۇراتىن وتەللو ولاردى ءوزىنىڭ ايەلى تۋرالى سويلەسىپ تۇرعانىنا كوزى جەتەتىن ساحنالارىن قىسقارتقاندىقتان, وتەللونىڭ ياگو ايتقان قۇرعاق سوزدەرىنە سەنە قالعانى كورەرمەندەر ءۇشىن سەنىمسىزدىك تۋدىردى. سپەكتاكل سوڭىندا ەميليا وتەللوعا ياگونىڭ بارلىق وپاسىزدىعىن ايتىپ بەرگەنىن دە قىسقارتقاندىقتان, ول نە ءۇشىن ءوز-ءوزىن ولتىرەتىنى بەلگىسىز بوپ, اقتالماي تۇر. سپەكتاكلدە كوزىمە ءشوپ سالدى دەگەن سەنىممەن وتەللونىڭ ءوزى دە ارعى دۇنيەگە اتتانىپ كەتەدى. رەجيسسەر وتەللوعا بار شىندىقتى بىلمەي كەتەتىندەي ەتىپ تراكتوۆكا جاساعان.
ەميليا – اينۇر جەتپىسباەۆا سپەكتاكلدە مەيىرىمدى, قاراپايىم, قانداي جاعداي بولسا دا, دەزدەمونانى جاقتايدى.
دەزدەمونا – اقمارال تاناباەۆا ويىنى اسەرلى, سۇڭعاق بويلى ءارى جاس بويجەتكەن. داۋىسى دا ءۇزىلىپ كەتەردەي سۇيكىمدى, وتەللوعا تۇرمىسقا شىعىپ كەتسە دە, رودريگوداي جىگىتتەردىڭ وعان دەگەن ماحابباتتارىنىڭ ءۇمىتى ۇزىلمەيدى. سىرتتاي عاشىق بولىپ قالا بەرەدى. دەزدەمونا بەينەسىن قويىلىم بارىسىندا ەۆوليۋتسيالىق ەموتسيانىڭ دامۋىن بايقاي المادىق, ءرولىن سومداۋ بارىسىندا سوزدەرىن شاتاستىرىپ الىپ جاتتى. اسىرەسە, قاجەت كەزدە پسيحولوگيالىق كىدىرىس, شوشىنۋ, تاڭقالا سويلەۋ مانەرى جەتىڭكىرەمەدى.
ياگو – قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى نۇركەن وتەۋىلوۆ. اقىل توقتاتقان, وڭ-سولىن بىلەتىن تىسقاققان پىسىق, قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىردىڭ ءوزى. كۇلىپ تۇرىپ ارقاعا قانجار قادايتىن قاسكۇنەم بەينەسىن نانىمدى سومداعان. سپەكتاكل بارىسىندا سۋلىعىن ءبىر جاق جانىنا قاراي سەرمەپ جىبەرىپ, كەلەسى ءبىر قۋلىعىن دايىنداپ وتىرعاندىعىنان حابار بەرگەندەي.
ياگو مەن رودريگو ەكەۋى وزەن جاعاسىندا بالىق اۋلايتىن ساحناسىنداعى جاسالعان رەجيسسەرلىك شەشىمدەر بىردە شارتتى تۇردە قايىقتى بەدەرلەسە, ەندى بىردە دەزدەمونانىڭ جاتىن ورنىنا اينالۋى جاقسى ويلاپ تابىلعان. رودريگونىڭ عاشىقتىقتان ءىشى كۇيىپ جۇرگەنىن پايدالانىپ, ونى كاسسيوعا قارسى قويادى.
ياگونىڭ قۇراستىرعان جوسپارى بويىنشا كاسسيونى لەيتەنانت دارەجەسىنەن ءتۇسىرۋدى كوزدەيدى. رودريگونى – نۇرسۇلتان ەسەندى الداپ-سۋلاپ شاراپقا ماس قىلىپ, ونى مازاق ەتىپ, وتەللو الدىندا ۇياتقا قالدىرادى. سول جەردە ول لەيتەنانت شەنىمەن قوشتاسقانىن بىلەدى. وسى ساحنالارداعى ءان-بي مۋزىكا سپەكتاكلدىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىنە ەستەتيكالىق زور سەپتىگىن تيگىزگەن. بىراق كاسسيونىڭ كوپشىلىك ىشىندە جۇرگەن مونتانانى – قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ەرلان مالاەۆتىڭ جارالايتىن ءساتى تۇسىنىكسىز, مۋزىكانىڭ داڭعىرىنان داۋىستارى دا انىق ەستىلمەي قالادى, ءالى دە بولسا رەجيسسەرگە ىزدەنە تۇسكەنى ابزال.
كولەڭكە – ا.ادىلگەرەەۆا, ن.وتەۋىلوۆ دۋەتى جاراسىمدى شىققان. ول ياگونىڭ جيىنتىق بەينەسىن بەرىپ تۇر. بىراق وكىنىشكە قاراي, ەكى-ءۇش كورىنىستەن كەيىن ساحنادان كورىنبەي كەتەدى. ول ياگونىڭ كولەڭكەسى مە؟ الدە جالپى كەيىپكەرلەردىڭ كولەڭكەسى مە؟ ونى رەجيسسەر نە ءۇشىن قوستى, كەيبىر ساحنالاردا باستى كەيىپكەرگە كەدەرگى جاسايتىنىن دا بايقادىق.
رەجيسسەر وتەللو دەزدەمونانى اۆانستسەنادا قىلقىندىراتىن ساحناسىن شارتتى تۇردە ەمەس, ءداستۇرلى تۇرعىدا موينىنان ۇستاپ تۇرىپ قىلقىندىرعانى اسەرلى بولار ەدى. وتەللونىڭ دەزدەمونانى ولتىرگەننەن كەيىن بار داۋىسىمەن قاتتى ايعايعا سالعانى وعاش كورىنەدى, سەبەبى ولتىرگەنگە دەيىن ول اففەكت سەزىمىندە بولماعان, وسى ميزانستسەنالارمەن ءالى دە جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
دەزدەمونا مەن وتەللو ولگەننەن كەيىن سپەكتاكل سوڭىندا ساحناعا ياگو شىعىپ جۇرتقا قاراپ, ءوزىنىڭ جاساعان ارام پيعىلىنىڭ ورىندالعانىنا ماساتتانعانىن كورەمىز. بىرەۋدىڭ قولىمەن «كوسەۋ كوسەپ» ءوزى سۇتتەن اق, سۋدان تازا بولىپ شىعۋى دا رەجيسسەرلىك وڭدى شەشىم. بۇگىنگى زاماندا وسىنداي قاستاندىقتار مەن ارامدىقتار كوبەيۋدە, ءتىپتى الىسقا بارماي-اق جانىمىزدا سەنىپ جۇرگەن ادامدارىمىزدان دا شىعۋى مۇمكىن دەگەن استارلى يدەيامەن اياقتالادى. اتالعان ەسكەرتۋلەر مەن ۇسىنىستارعا نازار اۋدارىپ, تاعى دا ىجداھاتپەن جۇمىس جاساي تۇسسە, قويىلىمنىڭ ەستەتيكالىق كوركەمدىلىگى ارتادى دەگەن ويدامىز.
نارتاي ەسكەندىروۆ,
قازاق ۇلتتىق ونەر
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
دوتسەنتى, تەاترتانۋشى
