كۇلكi – ادام كوڭiل-كۇيiنiڭ ەڭ قىزىقتى ساتتەرiن ايشىقتايدى. سىرباي ماۋلەنوۆ جىرلاعانداي, «كوكتە, كۇندە, جەردە, ءومiر كوكتەمi مەن انا بەتتەرiندە تۇرعان» تازا, پاك كۇلكiنi كورۋ بiر عانيبەت. بiراق, كەيدە ادامنىڭ جانىن جەيتiن, كوزگە سۇرقىداي كورiنەتiن, ادەپسiز, ەش پايداسىز كۇلكiلەر دە كەزدەسiپ جاتادى. قازاق حالقى سول ءۇشiن كۇلكiنi «ءۇش ارسىزدىڭ» بiرi دەپ ساناعان.
عالىمداردىڭ ەسەپتەۋلەرi بويىنشا, ادام ءوز ويىن 35 % تiل ارقىلى جانە 65 % ەموتسيالاردىڭ كومەگiمەن جەتكiزەدi ەكەن. ياعني, iشكi ويدى بiلدiرۋدە «كۇلكi» ەموتسياسىنىڭ الاتىن ورنى زور.
«كۇلكi كۇنi» مەرەكەسi رەسمي تiركەلمەسە دە, قازiرگi كەزدە الەمنiڭ كوپتەگەن ەلدەرiندە اتالىپ وتەدi. بۇل مەرەكەنiڭ ناقتى تاريحىن ەشكiم بiلمەيدi. كەي دەرەكتەر بۇل كۇننiڭ شىعۋ تاريحىن ەجەلگi ريم جانە ءۇندiستان ەلدەرiمەن بايلانىستىرادى. ويتكەنi, ەجەلگi ريمدiكتەر 17 اقپان كۇنi «اقىماقتار مەرەكەسiن», ال ۇندiستاندىقتار ناۋرىزدىڭ 31-iندە «قالجىڭداۋ سالتىن» اتاپ وتكەن. ال ناقتىراق دەرەكتەرگە سۇيەنەر بولساق, كۇنتiزبەنiڭ وزگەرۋiنە بايلانىستى فرانتسيا ەلi Iح كارلدىڭ بۇيرىعىمەن 1564 جىلدان باستاپ جاڭا جىل مەرەكەسiن 1 قاڭتاردا تويلاۋدى ۇيعارادى. ال بۇعان دەيiن جاڭا جىل مەيرامى 1 ساۋiردە تويلانعان ەكەن. وسى وزگەرiسكە قارسى بولعان ادامدار ەسكi ءداستۇر بويىنشا جاڭا جىلدى 1 ساۋiردە تويلاپ, بiر-بiرiنە سىيلىقتار بەرگەن. ال باسقالار ولارعا كۇلiپ, ءاجۋالاپ, ول كۇندi «كۇلكi كۇنi» دەپ اتاپ كەتكەن دەسەدi.
رەسەي پاتشالىعىندا اتالمىش مەرەكەنi تويلاۋ I پەتر پاتشانىڭ بيلiك ەتكەن تۇسىنان باستالادى. رەسەيدەگi ەڭ العاشقى كوپشiلiكتi الداعان ساۋiردەگi مەرەكە 1703 جىلى ماسكەۋدە ءوتتi. ادامدار ماسكەۋ كوشەلەرiندە جار سالىپ, «ەل ەستiمەگەن قويىلىمعا» جۇرتتى شاقىرادى. بەلگiلەنگەن ۋاقىتتا كوپشiلiك جينالعان سوڭ شىمىلدىق اشىلىپ, ساحنادا «1 ءساۋiر – ەشكiمگە سەنبەگەنiڭ ءتاۋiر!» دەگەن سوزدەر جازىلعان تاقتا شىعادى. وسىلايشا, بiرەۋلەردi اقىماق قىلۋ ءداستۇرi رەسەيدە 1 ساۋiردە تويلانا باستاعان.
كۇلكi كۇنi ءار ەلدە ءار ءتۇرلi اتالادى. ماسەلەن, شوتلانديالىقتار بۇل كۇنi تانىستارىنىڭ ارقاسىنا سەزدiرمەي «مەنi تەپ» دەگەن جازۋ iلەدi دە, ونى سىرتتاي كۇلكiگە اينالدىرادى. ياعني, شوتلانديادا «تەپكi كۇنi» دەگەن اتاۋعا يە بولعان. «ءازiلiڭ جاراسسا, اتاڭمەن وينا» دەپ ءازiل-قالجىڭعا قاشاندا تەرiس قارامايتىن قازاق حالقى دا بۇل كۇندi ەسكەرۋسiز قال-دىرماعان. قىلىشىن سۇيرەگەن قاھارلى قىستان سوڭ, جارقىراپ, جايناپ كەلەتiن كوكتەمنiڭ ايلارىندا ادامدار بiر-بiرiنە كۇلكi, شاتتىق سىيلاۋدى ءجون كورگەن.
ومiردە جەتە ءمان بەرمەيتiن, ادامنىڭ كوڭiل-كۇيiنiڭ بەينەسi دەپ قانا قابىلدايتىن كۇلكiنiڭ پايداسى بۇگiندە مەديتسينا سالاسىندا دالەلدەنiپ وتىر. كۇلكi – سترەسسكە قارسى تاپتىرماس امال. سترەسس, كۇندەلiكتi قوبالجۋ جۇيكە جۇيەسiن بۇلدiرەدi. ال جۇيكە جۇيەسiنiڭ قىزمەتiنiڭ زاقىمدانۋى نەمەسە السiرەۋi اعزاداعى باسقا اۋرۋلاردى تۋعىزۋدىڭ 19 %-ىن قۇرايدى. سترەسسكە قارسى قازiرگi كەزدە ادامدى كۇلكiمەن ەمدەيتiن بولعان. ونى «سمەحوتەراپيا» دەپ اتايدى. ادام كۇلگەن كەزدە بەتتەگi ەت تالشىقتارى دەمالاتىن كورiنەدi. كۇلكi ادامداردى كۇيزەلiسكە تۇسiرەتiن گورمونداردىڭ پايدا بولۋىنا بوگەت بولادى ەكەن. بiر نارسەگە اشۋلانىپ, رەنجiپ, قاباقتى تۇيگەن ساتتە قىرىق ءۇش بۇلشىق ەت جيىرىلسا, كۇلگەن ساتتە ونىڭ ون جەتiسi عانا جيىرىلادى ەكەن. سونىمەن بiرگە ءوز تاجiريبەلەرiنە سۇيەنگەن عالىمدار كۇلكi ادام ميىنىڭ سول جاق جارتىسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى دەگەن تۇجىرىم بiلدiرەدi.
اتاقتى ساتيريك سەيiت كەنجەاحمەتۇلى: «كۇلدiرە بiلۋ – ونەر, كۇلە بiلۋ – ءومiر, كۇلكi بولۋ – ءولiم» دەمەكشi, ادام ومiرiندە باقىت پەن شاتتىققا تولى پاك كۇلكiلەر كوپ, ال پايداسىز كۇلكiلەر جوق بولسىن.
قىزىقتى فاكتiلەر:
• 5 مينۋتتىق رياسىز كۇلكi 40 مينۋتتىق جاقسى دەمالىسپەن جانە 25 مينۋتتىق جاتتىعۋ جاساعانمەن تەڭ.
• كۇلكi گيپەرتونياعا شالدىققاندارعا كومەگiن تيگiزەدi. 10 مينۋتتىق كۇلكi ادامنىڭ قان قىسىمىن بiرنەشە پۋنكتكە تۇسiرەدi.
• كۇلكi ارتىق سالماقتان ارىلۋعا دا پايداسىن تيگiزەدi. ويتكەنi, كۇلگەن ساتتە ادامنىڭ 80 ءتۇرلi بۇلشىق ەتi جيىرىلادى ەكەن.
• ەڭ العاشقى ءسابي كۇلكiسi 3-4 ايلىعىندا بولادى ەكەن.
• ەڭ جيi كۇلەتiن جاس – 6-7 جاس ارالىعى. بۇل جاستا بالا ورتا ەسەپپەن كۇنiنە 250 مارتە كۇلەدi ەكەن.
• كۇلگەن كەزدە ادام يممۋنيتەتi جوعارىلاپ, تىنىس الۋ مۇشەلەرi قاتتى جۇمىس جاسايدى.
• شۆەد عالىمدارى سوڭعى 250 جىلدا تەاتردا ويناعان كوميكتەر مەن تراگيكتەردiڭ ءومiرiن زەرتتەي كەلسە, كوميكتەر ۇزاعىراق ءومiر سۇرەتiنiن انىقتاپتى.
• كۇلكiنi زەرتتەيتiن عىلىم «گەلوتولوگيا» دەپ اتالادى.
سىمبات مولداتاي,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ
2-كۋرس ستۋدەنتi
