جاقىندا ماقسۇتبەك سۇلەيمەننىڭ «الىپ قارا كۇش» اتتى قايدار پالۋان تۋرالى ماقالاسىن («ينفو-تسەس», 5 شىلدە 2013, №26) وقىپ, ءبىراز ماعلۇماتتارمەن تانىس بولدىم.
«ەل ەسىندەگى ەستەلىكتەردى ساراپقا سالساق, اقمولا وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن, ەسىمى قازاق حالقىنا كەڭىنەن تانىلعان قاجىمۇقان, بالۋان شولاقتاردان كەيىن تاراعان الىپ قارا كۇشتىڭ يەلەرى ءيمانجۇسىپ, قايدار پالۋان وسپانوۆ, ساعاناي ءتارىزدى اتالارىمىز بولدى عوي» دەپتى ماقالادا. قايدار پالۋاننان اۋىل اقساقالدارى ازىلدەپ: «قالقام, سەن كىمگە تارتىپ كۇشتى بولدىڭ؟ اتا-بابالارىڭدا الىپ قارا كۇش يەلەرى بار ما ەدى؟» دەپ سۇراعاندا, ول: «بالۋان شولاق – ناعاشىم, قاجىمۇقان – اعام, ولارعا تەڭ بولماسام دا, ولاردان كەم بولمايمىن دەپ تىرىسىپ جۇرگەنىم عوي» دەيدى ەكەن.
جازۋشى جايىق بەكتۇروۆتىڭ اڭگىمەلەرى بويىنشا, قايدار پالۋان جيىرماسىنشى جىلداردان باستاپ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا سايىسقا ءتۇسىپ, ەسىمى بەلگىلى بولا باستاپتى. 1926 جىلى قاجىمۇقانعا ەرىپ بارىپ, تاشكەنت قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق اتاقتى پالۋاندار كۇرەسىن تاماشالايدى. 1927 جىلدان باستاپ قاجىمۇقاننىڭ كوشپەلى تسيركىندە كۇش ونەرىن كورسەتەدى. پەتروپاۆل, كوكشەتاۋ, اقمولا, قاراعاندى, اتباسار قالالارىنان باستاپ, ومبى قالاسىنا دەيىن بارىپ, اعاسى قاجىمۇقاننان ۇيرەنگەن كۇش ونەرىنىڭ قىزىقتى ويىندارىمەن حالىقتى تاڭ-تاماشا قىلادى.
كەزىندە قايدار پالۋاننىڭ كۇش ونەرىن كوزىمەن كورگەن قاپپاس ءجۇنىسوۆ دەگەن قاريا: «اقسۋ التىن شاحتاسىندا ىستەيتىنبىز. 1938 جىلى كەنشىلەر مادەنيەت سارايىنا كەلدىك. ءبىر كەزدە ساحناعا ەڭگەزەردەي, نار تۇلعالى قايدار شىقتى. موينىنا ءبىر جىگىتتى مىنگىزىپ الىپتى. كوك اربانىڭ ەكى جەتەگىن شىنجىرمەن بايلاتىپ, تىسىمەن تىستەپ, ەكى قولىن ارتىنا ۇستاعان بويى سۇيرەپ كەلەدى. اربانىڭ ۇستىندە وننان استام ادام تىك تۇرەگەلىپ تۇر, سىيعانىنشا ءمىنىپتى. سودان كەيىن ەكى قولىنىڭ بۇلشىق ەتتەرىن ويناتۋ, ونى تىستەتۋ, 20 سم شەگەنى 50 سم قالىڭ تاقتايعا الاقانىمەن ءبىر ۇرىپ ۇڭعىسىنا دەيىن قاعىپ جىبەرۋ سياقتى نومەرلەردى كورسەتكەننەن كەيىن, مەن ايتقان اۆتوماشينا جۇرگىزۋ, توسىندە تاستى سىندىرۋ ت.س.س. ونەرلەردى كورسەتتى» – دەيدى.
بۇل راس, مەن بالا كەزىمدە الىپ كۇش يەسىن ءبىرىنشى رەت كورگەن ەدىم. بۇل 1948-1949 جىلدارى ناۋرىزدىڭ شاماسى بولۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قورعالجىن اۋدانىنا قاراستى «كەڭبيدايىق» سوۆحوزىنىڭ كلۋبىندا «قاجىمۇقاننىڭ شاكىرتى ءارى جيەنى قايدار دەگەن پالۋان كەشتە كلۋبتا ويىن كورسەتەدى» دەگەن حاباردى ەستىسىمەن, سوندا باردىق. حالىق كوپ جينالدى. بالالارعا ورىن تيمەيدى, ساحنانىڭ الدىنداعى بوس جەرگە وتىرامىز.
ءبىر ۋاقىتتا ساحناعا ۇزىن بويلى, الىپ دەنەلى, باتىر تۇلعالى, بۇلشىق ەتتەرى ويناقشىعان, زور ادام شىقتى. اۋىلدىڭ دەنەلى, ۇزىن بويلى دەپ جۇرەتىن ادامدارى مىنا پالۋاننىڭ يىعىنان عانا كەلدى. مەنىڭ مۇنداي ادامدى كورىپ تۇرعانىم ءبىرىنشى رەت ەدى. سول كىسىنىڭ بەينەسىن تۋرا قاجىمۇقان اتامىزدىڭ سۋرەتىنە ۇقساتامىن.
ساحناعا شىعىپ, پالۋاننىڭ نە ايتقانى ەسىمدە قالماپتى, ءبىر كەزدە ەكى قولىن شىنتاعىنان بۇگىپ جوعارى قاراي كوتەرىپ تۇرىپ, قول, كەۋدە, ءتوس بۇلشىق ەتتەرىن ويناتا باستادى. بۇلشىق ەتتەرى كەسەك ەتتەي, بولەك-بولەك ەكەنىن, ولاردىڭ جيىرىلىپ-سوزىلعانىن كورىپ تاڭ قالدىق. سودان كەيىن تاڭقالارلىق ويىن كورسەتتى. «وسى اۋىلدىڭ مىقتى دەگەن جىگىتتەرى مەنىڭ كەڭىردەگىمدى شامالارىڭ جەتكەنشە قىسىڭدار» دەدى. مۇنداي ۇسىنىسقا كوپشىلىك ابىرجىپ, باتىلدارى بارماپ ەدى, ءوزى «قورىقپاڭدار, كەلىڭدەر» دەگەن سوڭ ەلدىڭ اراسىندا باس پالۋانعا شىعىپ جۇرگەن اكپار راحىمبەكوۆ پەن نيكولاي شەحەرەۆ دەگەندەردى حالىق قولقالاپ ورتاعا شىعاردى. قايدار پالۋان ساحنانىڭ ورتاسىندا تۇرىپ, اۋەلى نيكولايعا, سودان كەيىن اكپارعا القىمىنان كەڭىردەگىن قىستىردى. سوندا: «تاعى دا, تاعى دا, قاتتىراق قىسىڭدار» دەدى. سودان باسىن بۇرىپ قالعاندا ەكەۋىنىڭ دە قولدارى وپ-وڭاي موينىنان بوساپ كەتتى.
كەلەسى كورسەتكەنى – ەكى بىلەگىنە ەكى پوسترومكانى (جەتەكتىڭ ورنىنا پايدالاناتىن قالىڭ قايىس) ءىلىپ الىپ, ەكى جاعىنا ون-وننان جيىرما ادامعا ۇستاتىپ تۇرىپ: «مىقتاپ ۇستاڭدار, مىقتاپ ۇستاڭدار» دەپ, ءبارىن جالعىز ءوزى سۇيرەپ كەتتى.
اۋىلداعى مال قورا قاقپاسىنىڭ ءبىر جاعىن اكەلىپ قويعان ەكەن, ءوزى شالقاسىنان جاتىپ, سونى اياق-قولىمەن تىرەپ تۇرىپ, ۇستىنە تولعانىنشا ادامداردى شىعارىپ (شاماسى 15-20 ادام بولۋ كەرەك) جوعارى-تومەن كوتەرىپ-ءتۇسىردى. پالۋاننىڭ «مەن قورعالجىننىڭ بالىعىن اۋلاپ جاتىرمىن» دەگەن ءسوزى ەسىمدە قالىپتى.
سودان كەيىن كەۋدەسىنە ەكى كىسى ارەڭ كوتەرىپ اكەلگەن تاستى قويىپ, ۇلكەن بالعامەن (كۋۆالدا) ۇرىپ سىندىرتتى, بىلەگىنە جۋان سىم تەمىر – لومدى ورادى. اسىرەسە, ەسىمدە قالعانى رەلستى الىپ كەلىپ, باسىنا قويىپ, ەكى جاعىنان (8-10 ادام عوي دەيمىن) باسىپ مايىستىرعاندا باسىندا رەلستىڭ داتى جولاق بولىپ قالعانى كوز الدىمدا. شاشىن ۇستارامەن تىقىرلاپ الىپ تاستاعان ەكەن.
كەلەسى كۇنى مال قورانىڭ ەكى قاقپاسىن دا توسەپ, ءوزى استىندا شالقاسىنان جاتىپ, پولۋتوركانى ۇستىنەن جۇرگىزدى. رۋلدە ۆاسيلي ستەپانوۆ دەگەن شوفەر ەدى, ءدال ۇستىنە كەلگەندە تەجەگىشكە (تورموزعا) باسىپ توقتاي قالدى, كورىپ تۇرعان حالىق ايقاي سالىپ, تەز ءجۇرىپ كەتۋىن تالاپ ەتتى. اۆتوماشينا ۇستىنەن ءتۇسىپ, قاقپالاردى العاننان كەيىن قايدار پالۋان ەش جاراقاتسىز امان-ەسەن تۇردى.
بۇلاردان باسقا دا ءارتۇرلى ويىندار كورسەتتى عوي. كوپ ۋاقىت وتكەندىكتەن, جاس كەزىمدە كورگەندىكتەن بولار, كەيبىرەۋلەرى ۇمىتىلىپ قالىپتى.
ءبىر ەستە قالعانى: قىستىڭ كۇنى بولسا دا ۇزىن كۇزگى قارا پالتومەن, اياعىنا جۇننەن توقىعان شۇلىق كيگەن, رەزەڭكە گالوشپەن جۇرەتىن. ۇلكەندەردەن «نەگە اياعىنا اياق كيىم كيمەيدى؟» دەپ سۇراعانىمىزدا: «بۇل كىسىنىڭ اياعىنا شاق كەلەتىن اياق كيىم بولمايدى, سوندىقتان رازمەرى ەڭ ۇلكەن 50-ءشى گولوشقا ۇلتاراق سالىپ كيەدى ەكەن» دەپ ەستىدىك.
بوستان شاحمانوۆ
