«قاراوتكەل اۋەل باستان ۇلكەن ساۋدانىڭ باسى قوسىلعان جەر بولعان» دەيتىن بەلگىلى تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆ ورتا عاسىرلاردا تۇركىستان مەن ءسىبىر حاندىعى اراسىندا جۇرگەن ساۋدا قارىم-قاتىناستارىندا قاراوتكەلدىڭ اتاۋى كەزدەسەتىنىن ايتادى. ەسىل بويىنا بارلاۋ جۇمىسىن جاساعان ورىس كومانديرلەرىنە سۇيەنىپ, اقمولا بەكىنىسى سالىنباي تۇرعاندا قاراوتكەلدە ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ ايلاپ جاتىپ, ساۋداسىن جاسايتىنىن كەلتىرەدى.
ال, بۇل كۇندەرى مارقۇم بولىپ كەتكەن ولكەتانۋشى عالىم بايانباي قۇسايىنوۆ كەزىندە قازاقستان جەرى رەسەيگە تولىق بودان بولعانعا دەيىن سولتۇستىك ولكەدە ءتورت ۇلكەن كەرۋەن جولى بولعانىن, سونىڭ ءبىرى قىزىلجار قالاسىنان شىعىپ, اقمولا دۋانى ارقىلى ۇلىتاۋدى باسىپ ءوتىپ بۇقارا, تاشكەنتكە جەتىپ جىعىلعانىن, وسى كەرۋەن جولى ەرتەدە «حان جولى» دەلىنسە, كەيبىر دەرەكتەردە «ابىلاي جولى» اتالعانىن, مۇنى كونە «جىبەك جولىنىڭ» ءبىر سۇرلەۋىنە بالاۋعا بولاتىنىن ايتىپ كەتكەن. وسىدان عالىم قاراوتكەل ءوڭىرى «حان جولىنىڭ» كۇرە تامىرى بولعان دەگەن پايىمىن ۇسىنادى.
سونداي-اق, ب.قۇسايىنوۆ ەسىل وڭىرىندەگى كەرۋەن جولدارىن العاشقى بولىپ زەرتتەگەندەردىڭ اراسىندا اتاقتى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ بولعانىن, ول 1856 جىلى «ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ كارتاسى» دەيتىن ەڭبەگىندە ابىلاي مەكەن ەتكەن ايماقتاردى باسىپ وتەتىن كەرۋەن جولدارىنىڭ سىزباسىن كورسەتىپ, وندا اتباسار جانە قورعالجىن ءوڭىرىن تولىق قامتىعانىن العا تارتادى.
وسى مىسالداردان بۇگىنگى ەڭسەلى ەلوردا قونىس تەپكەن قاراوتكەل ايماعىندا ەجەلدەن تىرشىلىگى قىز-قىز قايناعان ورتا قالىپتاسقانىنا كوز جەتكىزەمىز. تاريحتان وسى جەرلەردە اتاقتى قاراوتكەل جارمەڭكەسى كەزىندە دە ساۋدا قىزعانى بەلگىلى. وعان رەسەيدىڭ تۇمەن ايماعىنان, ءوزىمىزدىڭ قىزىلجار سياقتى قالالاردان كوپەستەر اعىلىپ, ساۋدا جاساعان.
ج.ارتىقباەۆ اقمولا ۋەزى اشىلعان سوڭ ساۋدا ءىسى ودان ءارى دامىعانىن,1867-1868 جىلداردا «ۋاقىتشا ەرەجەلەر» ەنگەننەن كەيىن ساۋدا ەرەكشە قارقىن العانىن ايتادى. بۇل تۇرعىدا جازۋشى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى الدان سمايىلدىڭ «تاريح تاڭداعان استانا» اتتى كولەمدى ەڭبەگىندەگى ءبىر دەرەككە نازار اۋدارايىق. وندا: «1890 جىلى اقمولا ۋەزىندەگى جارمەڭكەلەردە 8 ميلليون 73123 ءرۋبلدىڭ ساۋداسى جاسالعان. اكەلىنگەن مال اۋەلدە 1 ميلليون 525129 رۋبلگە باعالانسا, ساۋدا بارىسىندا 160 مىڭ رۋبلگە اسىپ ءتۇسىپتى» دەپ جازعان جازۋشى جارمەڭكەنىڭ ساۋدادان باسقا ءمان-مازمۇنىن اشا ءتۇسىپ, «ول الىس-بەرىستىڭ ىڭعايلى ورنى بولۋىمەن قاتار مەرەكە-دۋماننىڭ دا وشاعى ەدى» دەيدى.
وتكەن عاسىرلاردا جاساعان ءانشى-كۇيشىلەردىڭ, اقىن, بالۋانداردىڭ اتى ءدال وسىنداي جارمەڭكەلەردەن كەيىن قازاق دالاسىنا جايىلعان. مىسال ءۇشىن انشىلىك پەن قارا كۇشكە كەلگەندە ەشكىمگە دەس بەرمەگەن بالۋان شولاقتىڭ «كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت كىردىڭ تاسىن» دەگەن جولدارى بار «سەنتيابر» ءانىن الۋعا بولادى.
ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنى, حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنا دەيىن ءومىر سۇرگەن اقمولا ءوڭىرىنىڭ تۋماسى عازيز فايزوللاۇلى «اتاندىم عازيز اقىن بالا جاستان, اقىن جوق قاراوتكەلدە مەنەن اسقان» دەپ باستالاتىن ءانىن دە سونداي جارمەڭكە ءوتىپ جاتقان كەزىندە ايتقان بولۋى كەرەك. حالىق كومپوزيتورلارى مايرا ۋاليقىزى مەن ءور رۋحىمەن تاريحتا قالعان ءيمانجۇسىپ قۇتپانۇلى دا قاراوتكەل جارمەڭكەسىندە سايران سالعان دەگەن دەرەكتەر دە كەزدەسەدى.
جالپى, جارمەڭكەلەردە ونەرىن كورسەتىپ, اتى شىققان ونەرپازدار تاقىرىبى بولەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇگىنگى تاڭدا سونداي تالپىنىستار دا جاسالىپ جاتىر. ماسەلەن, ءانشى ەرلان قۇجىمانوۆ «قاراوتكەل – ءان جارمەڭكەسى» اتالاتىن باعدارلامانى قولعا الىپ, قازىر استانانىڭ ءار جەرىندە كونتسەرت قويىپ ءجۇر.
«ەلدى قاراوتكەل ماڭايىنا توعىستىرۋ كەشەگى ابىلاي حان بابامىزدىڭ, بۇگىنگى ەلباسىنىڭ ارمانى عوي. ءبىر كەزدەرى اقمولا بولعان, قازىر استانا اتانىپ, ەلورداعا اينالعان ەڭسەلى قالا ماقتانىشىمىزعا اينالدى. الايدا, مىڭداعان جىلدار بويى قاراوتكەل اتالىپ كەلگەن جەر عوي, سوندىقتان وسى ءسوز كەزدەسەتىن ءان-جىر دا كوپ ەكەن. وتكەن تاريحتى, سول كەزدەگى اندەردى سارالاعاندا بۇعان كوز جەتكىزدىك. سونىڭ بارلىعىن قازاقستاننىڭ ءار بۇرىشىنان جينادىق. وسى اندەردىڭ تاريحىن ايتا وتىرىپ, لەكتسيا-كونتسەرت وتكىزبەككە بەل بۋدىق» دەيدى ول.
ءانشىنىڭ سوزىنشە, قاراوتكەل اتاۋى كەشەگى ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى بولعان بۇقار جىراۋدىڭ, بۇدان كەيىن اقمولا تاريحىندا ۇلكەن ءىز قالدىرعان كەنەسارى حاننىڭ قاسىندا ءجۇرىپ, «كەنەسارى – ناۋرىزباي» اتتى داستاندى جازىپ قالدىرعان نىسانباي جىراۋدىڭ, ءيمانجۇسىپ سياقتى نوقتاعا باسى سىيماي كەتكەن حالىق كومپوزيتورى, ءانشى ءمادي ءباپيۇلىنىڭ تاعى وسى سەكىلدى تۇلعالاردىڭ شىعارماشىلىعىندا كەزدەسەدى. وسى مىسالدارعا سۇيەنىپ, قاراوتكەل – ءان-جىردىڭ ورتاسى دا بولعانىن ايتا الامىز.
قاراوتكەل جارمەڭكەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى اقمولانىڭ ءوز باسىنان اشىلعان كونستانتينوۆ جارمەڭكەسى بولدى. جامبىل ارتىقباەۆتىڭ ايتۋىنشا, سول كەزدە ساۋدا قازىر كونگرەسس-حولل ورنالاسقان اۋماقتا 21 مامىردان 10 ماۋسىمعا دەيىن جۇرگىزىلگەن. «بۇل جارمەڭكەنىڭ مال ساۋداسى قالادان ءسال الىستاۋ, قازىرگى اقبۇلاق وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا جۇرگەنى تۋرالى مالىمەتتەر بار. ول كەزدە اقبۇلاقتى قازاق اششىوزەك دەپ اتايدى, وسىدان كەلىپ ورىستىڭ «سولەنايا بالكا» دەگەنى شىعادى» دەيدى عالىم.
بۇل جەردى جايلاعان حالىق قازاقتىڭ اتا كاسىبى – مال ءوسىرۋ مەن اڭشىلىقپەن اينالىسقان. بالىق شارۋاشىلىعى دا قولعا الىنعان. الدان سمايىل «1907 جىلى اقمولاداعى كونستانتينوۆ جارمەڭكەسىندە 3450 قاسقىر, 2300 تۇلكى, 1234 قارساق, 65 مىڭ سۋىر, 15 قويان, 2140 كۇزەن, 3000 بورسىق ساتىلعان» دەگەن دەرەكتى دە العا تارتادى.
ج.ارتىقباەۆ ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قالادا ءوندىرىستىڭ پايدا بولا باستاعانىن ايتادى. ا.سمايىل تاۋ-كەن ونەركاسىبىمەن قاتار تۇز وندىرىلگەنىن كەلتىرەدى. «وڭىردەگى ءتورت مىڭ كولدىڭ ءبىرازى اششى, قازاقتار سولاردىڭ ون بىرىندە وسى كاسىپتى ءبىرشاما ءتاۋىر ۇيىمداستىرعان. بۇعان وبلىس بويىنشا جىلىنا 310 مىڭ پۇت تۇز وندىرىلگەنى دالەل» دەيدى جازۋشى.
كەيىنگى جىلدارى استانادا «قاراوتكەل جارمەڭكەسى» اتاۋىمەن اگروونەركاسىپتىك كەشەننىڭ جەتىستىكتەرىن كورسەتەتىن شارا ءوتىپ كەلەدى. باس قالادا ەل وڭىرلەرىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جارمەڭكەسىن وتكىزۋ دە ۇردىسكە اينالدى. وندا دا ءار وبلىستان كەلگەن ونەرپازدار ونەرىن كورسەتەدى. تاريحي ساباقتاستىق دەگەن وسى شىعار! ەجەلدەن باستاۋىن العان مولشىلىقتىڭ, ءان مەن جىردىڭ, كۇيدىڭ مەرەكەسى جەرىمىزدەن ۇزىلمەسىن, اعايىن!
امانعالي قالجانوۆ
