الەم جۇرتشىلىعى جىل سايىن 29 تامىزدى يادرولىق قارۋعا قارسى كۇرەستىڭ حالىقارالىق كۇنى رەتىندە اتاپ وتەدى. حالىقارالىق كۇنتىزبەگە مۇنداي اتاۋلى كۇننىڭ ەنگىزىلۋ تاريحى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سەبەبى, 1991 جىلى ءدال وسى كۇنى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءىرى يادرولىق سىناق الاڭدارىنىڭ ءبىرى — سەمەي پوليگونىن ءبىرجولا جابۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. قازاقستاننىڭ جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋ-جاراعىنان باس تارتاتىنىن مالىمدەدى.
بۇل تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىنداعى ەڭ العاشقى قۇجاتتىڭ ءبىرى ەدى.
وسىلايشا, قازاقستان كەڭەستىك ءاسكەري ارسەنالدان مۇرا بولىپ قالعان, سانى مەن قۋاتى جونىنەن الەمدەگى 4-ءشى يادرولىق الەۋەتتەن ءوز ەركىمەن باس تارتتى.
كوپ ۇزاماي جەر شارىنداعى ءوزگە دە سىناق الاڭدارى جابىلدى.
سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋى قازاقستاننىڭ قارۋسىزدانۋ ساياساتىنداعى تۇڭعىش قادامى بولدى. 1992 جىلى قازاقستان يادرولىق قارۋسىز مەملەكەت ساناتىندا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا قوسىلۋعا ىقىلاس تانىتىپ, ليسسابون حاتتاماسىنا قول قويدى.
1993 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ەل پارلامەنتى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتتى بەكىتتى.
1996 جىلى يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارتقا, 2006 جىلى قىركۇيەكتە ورتا ازياداعى يادرولىق قارۋدان ادا ايماق تۋرالى شارتقا قول قويدى. بۇل يگى قادامدار يادرولىق قارۋسىز ايماق قۇرۋدا, ازياداعى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى.
ەلباسى ءوزىنىڭ ەستەلىك جازبالارىندا «يادرولىق سىناقتاردىڭ بارلىق قاسىرەتىن موينىمەن كوتەرگەن قازاقستان حالقى ءۇشىن ولارعا تولىق تىيىم سالۋ ءماسەلەسى اسا كوكەيكەستى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى, سەمەي پوليگونىندا 40 جىلدا 450 سىناق جاسالسا, ودان 1,5 ميلليون ادام زارداپ شەكتى. سوندىقتان مەن 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا ەش قوبالجىماستان سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىق شىعاردىم» دەپ جازادى.
راسىندا دا, ادامزات تاريحىنداعى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان, ەڭ كوپ جارىلىستار سەمەي وڭىرىندە جاسالدى.
باستاپقىدا ادامدارعا, جانۋارلار مەن تابيعاتقا تىكەلەي زاردابىن تيگىزگەن اشىق سىناقتار جاسالدى. سوسىن سىناق جەر استىندا جالعاستى.
پوليگون كۋرچاتوۆ قالاسىن (سەمەي – 21), رەاكتورلار كەشەنىن, «بالاپان», «گ» (دەگەلەڭدەگى سەيسموكەشەن), «ش» («تاجىريبەلىك الاڭ») دەپ اتالعان سىناق الاڭدارىن, تولىپ جاتقان باسقا دا ۇساق ءتاجىريبەلىك الاڭداردى قامتىدى. وسى ءتاجىريبە الاڭدارىندا 450 يادرولىق جارىلىس جاسالدى. بۇل سىناقتار اتوم قارۋىنىڭ كۇشىن ارتتىرۋعا عانا ەمەس, ونىڭ جاڭا تۇرلەرىن ويلاپ تابۋعا مۇمكىندىك بەردى.
سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ اسەرى تۋرالى العاشقى شىنايى جانە جۇيەلى دەرەكتەر قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى ءجۇرگىزگەن كەڭ اۋقىمدى مەديتسينالىق-ەكولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىنەن كەيىن عانا ايتىلا باستادى.
ونىڭ زاردابى تەك شىعىس قازاقستان, پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارىمەن شەكتەلىپ قالماي, الىس جاتقان تورعاي دالاسىن دا ۋلادى.
جارىلىس جىلدارىندا وسى ءوڭىرلەردە قاتەرلى ىسىككە شالدىققاندار سانىنىڭ ءوسۋى, بويىندا ءتۇرلى اۋىتقۋلارى بار, تاندىك جانە ەستىك كەمشىلىكتەرى بار سابيلەردىڭ دۇنيەگە كوپتەپ كەلۋى رادياتسيانىڭ كەسىرىنەن بولاتىن گەنەتيكالىق مۋتاتسيامەن بايلانىستى ەكەندىگى دە كەيىن ايتىلدى.
رادياتسيانىڭ اسەرىنەن ادامدار عانا ەمەس, جەر دە ازاپ شەكتى. جەردىڭ قۇنارلىعى تومەندەدى.
1962-1989 جىلدار اراسىندا سەمەي پوليگونىنداعى دەگەلەڭ تاۋىنىڭ جەر استىنداعى شاحتالارىندا 340 جارىلىس جاسالدى. بۇل ارادا جىل سايىن 14-18 يادرولىق سىناق وتكىزىلىپ تۇردى. وسى جارىلىستىڭ سالدارىنان دەگەلەڭ تاۋى قيىرشىق تاس ۇيىندىسىنە اينالدى.
شىن مانىندە, قازاقستان جەرىندە جۇرگىزىلگەن سىناق – يادرولىق قارۋ پايدا بولعاننان بەرى جەر شارىندا جۇزەگە اسىرىلعان بارلىق سىناقتاردىڭ تەڭ جارتىسى بولاتىن.
بۇگىنگى كۇنى جەر شارىندا ونەركاسىپ پەن حالىقتىڭ ەلەكتر قۋاتىنا دەگەن قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋدا اتوم ەنەرگەتيكاسىنا تەڭ كەلەرى جوق. دەگەنمەن, بالاما ەنەرگەتيكا كوزدەرىنىڭ بار ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.
ەلىمىزدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن اتوم ەنەرگەتيكاسىنا قوسا, بالاما قۋات كوزدەرىن وركەندەتۋگە دە كوڭىل ءبولىپ وتىر. ايتا كەتۋ كەرەك, الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى اتوم سالاسىنا قوسا, كۇن جانە جەل ەنەرگەتيكاسىنا, قۋات ساقتاۋعا ارنالعان اۆتونومدى قۇرىلعىلاردى دامىتۋعا قىرۋار قارجى بولەدى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە تاياۋ ارادا كۇن باتارەيالارىن شىعاراتىن زاۋىت ىسكە قوسىلماقشى. بۇل — جىلدىق قۋاتى 50-100 مۆت-نى قۇرايتىن الەمدەگى ەڭ جاڭا تەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن تۇڭعىش زاۋىت. زاۋىت ونىمدەرىنە ىشكى نارىقتا سۇرانىس جوعارى بولادى دەگەن ءۇمىت بار. ءونىمدى ەكسپورتقا شىعارۋ دا جوسپارلانىپ وتىر.
شىنار دوسان
