الەمدەگى ءاربىر ەلدىڭ وزىندىك ءجۇرىپ وتكەن جولى مەن تاريحى بار. ولاردىڭ بارلىعى مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى مەن قالىپتاسۋ ۇدەرىستەرىن باسىنان وتكەرگەن. ماسەلەن, اقش, فرانتسيا ەلدەرى دە وركەنيەتتى قوعامعا سايكەس «پرەزيدەنتتىك بيلىك ينستيتۋتىن» قۇرىپ, ساياسي مودەرنيزاتسيا جاساعان.
ال, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «پرەزيدەنتتىك بيلىك ينستيتۋتى» قاشان قۇرىلدى جانە زاماناۋي تالاپتارعا ساي قالاي جاساقتالىپ دامىدى دەگەن ماسەلەگە كەلسەك. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الار شاقتا ۋاقىتتىڭ قويعان تالابىنا, زاماننىڭ اعىمىنا ساي مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن قۇرۋ جانە قالىپتاستىرىپ دامىتۋ قاجەت بولدى. مىنە, ءدال وسى تۇستا قازاقستانداعى ساياسي ەليتانىڭ الدىنا كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋ مىندەتى قويىلدى.
ەلىمىزدە 20 جىل بۇرىن باستالعان دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلار, ساياسي جاڭارۋلار ءناتيجەسىنە ەل بولاشاعى تاۋەلدى ەدى. سوندىقتان وسى باعىتتا جاسالعان العاشقى قادام 1990 جىلعى 24 ساۋىردە پرەزيدەنت قىزمەتىن ەندىرۋ تۋرالى شەشىمنىڭ قابىلدانۋى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنداعى جاھاندىق ۇدەرىستەردىڭ تەرەڭدەي ەنۋىمەن بىرگە دۇنيەجۇزىندە ورىن العان جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى – كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى (كسرو) ىشكى قۇرىلىمدىق شيەلەنىستەر بۇكىل الەمدەگى اۋقىمدى ءوزگەرىستەردى تەزدەتتى. كسرو-دا ازاماتتاردىڭ بۇرىنعى كەڭەستىكتەردەگى, ياعني تۇتاس كەيىپتەگى داعدىلانىپ, اڭىز بولىپ كەلگەن كوزقاراسى, وداقتاس ەلدەرگە ادامداردىڭ ءومىرگە دەگەن بەيىمدىلىگى, دەموكراتيالىق قۇرىلىس پەن نارىقتىق ەكونوميكاعا ەركىن بويلاۋى, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بيلىكتىڭ سايلانبالىعى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قالىپتاسا باستادى.
90-جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي جالپى قوعامدىق ومىردە قايتا قۇرۋلار ورىن الىپ, حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالاسىنا جاڭا وزگەرىستەر ەنە باستادى. مۇنداي جاڭا وزگەرىستەردى قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمىمەن بىرگە تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆ قابىلداپ جۇزەگە اسىردى. ءسويتىپ, قازاقستان تاريحىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. وسى ورايدا ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ: «دامۋ ستراتەگياسىن ۇلتتىق مەملەكەتتىك ەرەكشەلىكتەرىمىزدى, ساياسي تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ وزىندىك سيپاتتارىن, كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان ستەوريوتيپتەردى, ەتنيكالىق ءداستۇرلەرىمىزدى, وركەنيەتتىك-مادەنيەتتىك ايامىزدى تۇگەل ەسكەرە وتىرىپ ءوزىمىز انىقتاۋىمىز قاجەت» دەۋى ءار ازامات ساناسىندا ەل تاعدىرىنا, ەل بولاشاعىنا قاتىستىلىق سەزىمىن ۇيالاتتى.
كسرو-نىڭ ىدىراۋىنان بۇگىنگى قازاقستان تاريحىنىڭ جاڭا بەتى اشىلىپ, وتپەلى كەزەڭ باستالدى. وسىلايشا ەگەمەندىگىن العان قازاقستان ءۇشىن توتاليتاريزم بۇعاۋىنان دەموكراتيالىق قوعامدىق قۇرىلىسقا ءوتۋ باستى مىندەت بولىپ تابىلدى. سونىمەن, قازاقستانداعى جاڭارۋلار نەگىزى – تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگى. ال قوعامدىق قۇرىلىستى مودەرنيزاتسيالاۋدىڭ باستى وزەگى دەموكراتيالىق رەفورمالار دەپ تۇجىرىمداۋىمىزعا نەگىز بار. ەلىمىزدەگى وزگەرىستەر ەرەكشەلىگى – توڭكەرىس ارقىلى ەمەس, بەيبىت, ەۆوليۋتسيالىق جولمەن جۇزەگە استى.
كەزىندە, 1991 جىلى پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ: «ء…بىزدىڭ ءمىندەتىمىز – ادامزات جيناعان ءتاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ, ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ كوپۇلتتى حالقىنىڭ مۇددەلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىن بارىنشا ەسكەرەتىن ءوز جولىمىزدى ءىزدەپ تابۋ», – دەپ انىقتاۋى قازاقستاننىڭ دامۋ جولىن تاڭداۋىندا وزىندىك ءرول اتقارعانى ءسوزسىز.
1990 جىلى 25 ناۋرىزدا وتكەن قازسسر-ءىنىڭ 12-ءشى شاقىرىلىمداعى جوعارعى كەڭەسىنە سايلاۋ ناۋقانىندا انىق بايقالدى. جوعارعى كەڭەس سايلاۋىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جوعارعى باسەكەلەستىك ءتان بولدى. وسى اتالعان دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىندا 1990 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە ۇزاق پىكىرتالاستان كەيىن دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن «قازاق سسر پرەزيدەنتى قىزمەتىن تاعايىنداۋ ءجانە قازاق سسر كونستيتۋتسياسىنا (نەگىزگى زاڭىنا) وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاق سسر-ءىنىڭ زاڭى قابىلداندى.
1990 جىلى 24 ساۋىردە جوعارعى كەڭەستە زاڭ قابىلداعاننان كەيىن, پرەزيدەنتتى سايلاۋدا جاسىرىن داۋىس بەرۋگە قاتىسقان 335 دەپۋتاتتىڭ 317-ءسى ن.ءا.نازارباەۆتى قولداپ, 18-ءى قارسى داۋىس بەردى. ءناتيجەسىندە ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ن.ءا.نازارباەۆتى بۇل جوعارعى لاۋازىمدىق قىزمەتكە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 21-پلەنۋمى ءبىراۋىزدان ۇسىنعان بولاتىن. بىراق بۇل كەزەڭدە پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت تۋرالى ايتۋ ەرتەرەك ەدى. تەك پرەزيدەنت قىزمەتى ەنگىزىلىپ, پرەزيدەنت جوعارعى كەڭەسپەن سايلاندى.
پرەزيدەنت مارتەبەسى مەن وكىلەتتىگىن انىقتاۋ بارىسىنداعى كەلەسى ماڭىزدى قۇجات – 1990 جىلى 25 قازاندا قابىلدانعان قازاق سسر مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا. دەكلاراتسيادا العاش مەملەكەتتىك بيلىك ءبولىنىسى جاريالاندى. زاڭ شىعارۋشى بيلىك – جوعارعى كەڭەستە, پرەزيدەنت – رەسپۋبليكا باسشىسى جانە وندا ەڭ جوعارى وكىمدىك-اتقارۋشى بيلىكتى يەلەندى.
1991 جىلعى 16 قازانداعى جوعارعى كەڭەستىڭ كەزەكتەن تىس VI سەسسياسىندا قازاق كسر پرەزيدەنتىن سايلاۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ, وسى جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ تاعايىندالدى. زاڭعا سايكەس پرەزيدەنتتى سايلاۋ جولى وزگەرتىلدى. ءسويتىپ 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى قازاقتىڭ مىڭجىلدىق تاريحىندا تۇڭعىش رەت ءوز پرەزيدەنتىن بۇكىل حالىق بولىپ سايلادى.
قورىتىندىلاي ايتساق, ەلىمىزدەگى «پرەزيدەنتتىك بيلىك ينستيتۋتى» وزىندىك دامۋ ەۆوليۋتسياسىن باسىنان كەشىردى. زامان تالابىنا ساي دەموكراتيالىق وزگەرىستەر مەن قاتار وركەنيەتتى قوعامعا قادام باسقان ەلىمىز ءوزىنىڭ تاريحي تاڭداۋ جولىنا ءتۇستى.
