مەن بۇل استارلى ءسوز تىركەسىن ستۋدەنت كەزىمدە ەڭ العاش كەمەڭگەر جازۋشى, ۇلاعاتتى ۇستازىمىز مۇحتار اۋەزوۆتەن ەستىگەن ەدىم. ءبىرتۇرلى توسىن كورىنگەن. ويلاندىرعان. وسىنى بۇگىندە بەلگىلى ونەر قايراتكەرى تالعات تەمەنوۆكە قاراتىپ ايتسام بولادى ەكەن.
ارينە, مەن ونى بىلەمىن عوي: كينو ءارتىسى, كينو مەن تەاتر رەجيسسەرى دەپ, جانە بايگە الىپتى, اتاق الىپتى دەگەن داڭقى مەن داقپىرتىن. ول تۇسىرگەن كينولاردىڭ ءبىرازىن كورگەنمىن. ءوزى جازىپ, ءوزى قويعان «الما باعى» سپەكتاكلىن تاماشالاعام. ۇلتتىق كينومىز ءۇشىن دە, ءوزى ءۇشىن دە كەسەك كوركەم تۋىندى – «كوشپەندىلەر» ءفيلمى تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرت اۋزىنان تۇسپەي جۇرگەن اڭگىمەلەرگە دە ءبىرشاما قانىقپىن. بىراق ءبارىبىر ول مەن ءۇشىن (ونەر مەن ساياسات ادامدارى ءبىر مەن ەمەس, كوپشىلىك ءۇشىن دە تانىس بەيتانىس سياقتى كورىنە مە دەپ ويلايمىن – ءو.ا.) تانىستىعىنان گورى بەيتانىستىعى باسىم جۇمباق جان, ارينە. ومىردە كەزدەيسوقتىق دەگەن بار, كەزدەيسوقتىق بىرەۋدى كۇتپەگەن جەردە ءسۇرىندىرىپ, وپىق جەگىزىپ جاتسا, بىرەۋگە جاڭا تانىم, تۇسىنىك ۇسىنادى. كەزدەيسوقتىق پا, بىلمەيمىن, بيىلعى تەاتر كۇنىنە وراي «حابار» تەلەارناسى وتكىزگەن «جەكپە-جەك» حابارىندا مەن سىناۋشىلار جاعىندا بولدىم دا, ت.تەمەنوۆكە نەگە ۆ.ەجوۆ شىعارماسىنداعى «بۇلبۇلداردى» «تىرنالار» دەپ وزگەرتكەنسىز دەپ قاتتىلاۋ پىكىر ايتتىم. البەتتە, پەسانى سپەكتاكلگە اينالدىرۋشى رەجيسسەردىڭ اۆتورلىق ءوز قۇقى بار; وزگەرگەن ۋاقىتتىڭ ىڭعايىنا جانە كورەرمەن تالعامى مەن سۇرانىسىنا قاراي تۇرلەنتۋگە دە, تۇلەتۋگە دە ەرىكتى. سىناۋىن سىناسام دا, وسى جاعىن ويلاپ, ارتىق كەتتىم بە دەگەندەي كوكەيىمدە ءبىر ءتۇيىندى دىق قالعانداي ەدى.
وسى كۇندەرى ت.تەمەنوۆتىڭ «ايعاعىم بولشى, اق ساۋلە» دەگەن ادەبي ەڭبەگىمەن تانىستىم. ومىرباياندىق ەستەلىكتەرى, ارىپتەستەرى تۋرالى اڭگىمەلەرى, وي تولعامدارى, باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتتارى جانە پەسالارى توپتاستىرىلعان بەس بولىمنەن تۇراتىن قالىڭ كىتاپ. «استانا مەديا پرەسس» باسپاسى شىعارىپتى. ماعان, اسىرەسە, «ءومىر سۋرەتتەرى» دەگەن ءبىرىنشى ءبولىمى قاتتى اسەر ەتتى. ءار سۋرەت شاعىن نوۆەللا سياقتى وقىلادى. ورتاق جەلىدەن اجىراتىپ العان كۇننىڭ وزىندە دە تاقىرىبىنا ساي وقيعا قيسىنى دا, ايتپاق ويى دا بۇزىلمايدى, دارالىعىن ساقتايدى. دەگەنمەن «سۋرەتتەردى» رومان – ەسسە دەۋگە لايىق تۇتاس دۇنيە مە دەدىم. ويتكەنى, اۆتور وتباسىن, بالالىق شاعىن, وسكەن ورتاسىن, ونەردى تاڭداۋ جولىن, شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىن زىمىراعان ۋاقىت اعىنىمەن, قوعامداعى وزگەرىس-ءسىلكىنىستەرمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي ۇيلەستىرە بايانداپ, كينو مەن تەاترعا قاتىستى كەمى ءبىر قىرىق جىلدىق تاريحتىڭ وزىندىك سونى بەتتەرىن كوز الدىڭا بار ناقىشىمەن جايىپ سالادى. شىعارمانىڭ ءتىلى كوركەم, ويى جارقىن دا ءنارلى, دەرەكتەرى ناق, سۋرەتتەرى ايشىقتى دا ايقىن. جاسىندا ادەبيەتكە, كينوعا, تەاترعا قۇمارتا ءجۇرىپ, جازۋشى, جۋرناليست, فيلوسوف بولسام با دەپ ويىنىڭ سان ساققا جۇگىرۋى تەگىن ەمەس ەكەن. «سىرتقى كورىنىس – جالعاندىق», «وزىڭە سەنۋ – مەنمەندىك ەمەس», «شىنايى ونەردى جانى سۇلۋ ادامدار جاسايدى», ءجيى كەزدەسەتىن وسىنداي قاناتتى سوزدەرىمەن وقىرماندى وزىنە بىردەن باۋرايدى. «مەنى» جوق, نامىسى جوق ادام – ماقساتسىز ادام. «مەنى» بار, نامىستى ادام عانا ماقساتىنا جەتەدى. جاڭبىر جاۋعان كۇنى ءۇي توبەسىنەن تامشى تامادى: تىرس-تىرس. بالا ويلانادى: «نەگە كىشكەنتاي ۇيدە تۇرامىز… وسكەندە اكە-شەشەمە ۇلكەن ءۇي سالىپ بەرەمىن…» دەمالىسقا كەلگەن ستۋدەنت بالاسى ءۇشىن اناسى كورشىدەن قارىز اقشا سۇراعان ەدى. «سەندەر-اق ەشتەڭەگە جارىماي جۇرەدى ەكەنسىڭدەر» دەگەن تىم اۋىر, اششى جاۋاپ الىپ, انا بايعۇس بۇك ءتۇسىپ جاتىر. مۇنى كورگەن ستۋدەنت تالعات «بۇدان كەيىن اكە-شەشەمدى ەشكىمنەن اقشا سۇراۋعا ءماجبۇر ەتپەيمىن» دەپ وزىنە-ءوزى سەرت بەرەدى. بولاشاق رەجيسسەر وقىپ ءجۇرىپ اۋلا سىپىرۋشى بوپ جۇمىسقا تۇرادى. وسىدان كەيىن اۆتوردىڭ «نامىس – ۇلكەن قوزعاۋشى كۇش» دەگەن سوزىنە, ارينە, رياسىز سەنەسىڭ. ءار ادامنىڭ بويىندا ءسوزدىڭ كەڭ ماعىناسىندا وسىنداي ناعىز شىنايى ماحابباتپەن قۋاتتانعان «مەنى» مەن «وزىمشىلدىگى» بولسا عوي دەپ ويلايسىڭ. بىراق تەمەنوۆ «مەنى» تاكاپپار ەمەس ەكەن, كەۋدەلەپ, ەشكىمدى يىقپەن قاقپايدى ەكەن. كەرىسىنشە, وزىنە ىقىلاسى ءتۇسىپ, قول ۇشىن بەرگەندەردى, ارىپتەستەرىن الدىنا سالا سويلەيدى. ولاردىڭ وزىنە جاساعان جاقسىلىعىن, ءىلتيپات-ىقپالىن باسا ايتادى. جازۋشى, مارقۇم و.بوكەيمەن العاش تانىسقاندا قالتاسىنداعى جالعىز ءبىر سومىن بەرىپ, ونىڭ قۇرمەتىنە مۋزىكا ويناتۋىندا دا عيبرات بار.
اۆتوردىڭ ءومىردىڭ بەتىنە ساۋلەلى جاقتان قارايتىنىنا مىسال كوپ. 1983 جىلى كۋرستىق جۇمىسى «شاڭىراقتى» ءتۇسىرۋ ءۇشىن ماسكەۋدەن كەلەدى. بىراق «قازاقفيلم» باسشىلىعى بۇعان سامارقاۋ. ءساۋىر دەيدى, مامىر دەيدى, ماۋسىم مەن شىلدەنى دە كۇتكىزەدى. جاز اياقتالا ماسكەۋگە وقۋعا كەتۋى كەرەك. امالسىزدان ۇستازى سەرگەي سولوۆەۆقا حابارلاسادى. ال ول ءۇن-ءتۇنسىز ۇشىپ كەلىپ, ماسەلەنى تەز شەشىپ بەرە قويادى. وسى وقيعاعا قاتىستى «مەنى ءتورت اي بويى بوسقا سەندەلتكەن ەدى» دەپ رەنجىپ تالعات ەشكىمدى تىلىنە باسپايدى. ونىڭ ورنىنا اتاعى جەر جارعان رەسەيلىك رەجيسسەر سولوۆەۆتىڭ بەدەلىن پايدالانىپ, ۆگيك-تەن قازاق توبىنىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعان ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ىسكەرلىگى مەن ۇلتجاندىلىعىنا توقتالىپ, سونىڭ ارقاسىندا اباي قارپىقوۆ, راشيد نۇعىمانوۆ, ارداق امىرقۇلوۆ, دارەجان ومىرباەۆ, سەرىك اپىرىموۆ, ءسابيت قۇرمانبەكوۆ, مۇرات مۋسين, ءلايلا اقىنجانوۆا سىندى جاستاردىڭ كەيىن قازاق كينوسىنىڭ جاڭا تولقىنىن قۇراعانىن سۇيسىنە باياندايدى. ارينە, قىرىق جىلدان استام ۋاقىت ونەر ىشىندە جۇرگەن ادامنىڭ وسى سالادا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن ايتۋلى تۇلعالار جايىندا بىلەرلىگى مول بولۋى زاڭدى عوي. سۇيسىنتەتىنى – ن.ءجانتورين, ا.توقپانوۆ, ا.ءاشىموۆ, ت.ب.تۋرالى جازعاندا ولاردىڭ بولمىسىنداعى ءوزى عانا بىلەتىن جاڭا قىرلارىن ايتۋمەن شەكتەلمەيدى, ارقايسىنىڭ ءوز ۋاقىتىنا سايكەس ورتاسىن دا كورسەتىپ, ونەر ساباقتاستىعىنىڭ ءتىنىن ۇزبەي مول-مول ماعلۇماتتار بەرىپ وتىرادى.
كينو ونەرىنىڭ كەرەمەتتەرى كوپ. كەيدە بەلگىسىز بىرەۋلەردى اياق استىنان داڭقتى ەتىپ جىبەرە سالادى. تالعات تا ءوز كينولارىن ءتۇسىرۋ بارىسىندا, مىسالى, «قايداسىڭ, چاپايدا؟» وقۋشى بالا ايقىن حالىقوۆتى, «ادامدار اراسىنداعى بولتىرىكتى» تۇسىرگەندە, «كەسكىنىم كينوعا تۇسۋگە كەلمەيتىن سەكىلدى» دەپ, ەسىك اۋزىندا باق سىناۋعا كەتكەن دوستارىن كۇتىپ, شەتتەپ جۇرگەن ەربولات وسپانقۇلوۆتى تاڭدايدى جانە قاتەلەسپەيدى. ولار كەيىن كينو ونەرىنىڭ تانىمال اكتەرلارى بوپ ومىردەن ءوز ورىندارىن تاپقان.
بىراق وتپەلى كەزەڭدەردە كەشەگىڭنىڭ بۇگىنگىڭنەن ارتىق كورىنۋى تاڭعالارلىق تا, كۇستانالارلىق تا جاعدايات ەمەس.تالعات تا تولعانادى: «داعدارىس كەزىندە… قولدارىنان قالامدارىن تاستاپ, كۇن كورۋگە كوشكەن جازۋشىلاردى كىنالاي المايسىڭ… قىسقاسى, نە كەرەك, بۇگىندە شىعارماشىلىق ادامدارى كۇن كورۋ ءۇشىن الدەكىمدەرگە تاۋەلدى… قازاقتىڭ رەجيسسەرلەرى مەن جازۋشىلارى ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق ەركىندىگىن سەزىنە الماي قينالادى. مۇنى تۇسىنەتىن كىم بار؟ ۇكىمەت ولارعا شىعارماشىلىقپەن ەركىن اينالىسۋعا مۇمكىندىك جاساماي, قالاماقى ماسەلەسىن شەشپەي, ولاردان جاقسى شىعارما كۇتۋگە بولمايدى». تەك, اتتەڭ, كينو مەن تەاتردىڭ بىلگىرى تالعات تەمەنوۆتىڭ وسىناۋ قىنجىلا ايتقان جايلارىن تۇزەتۋگە كەلگەندە كەجەگەمىز كەيىن تارتا بەرەتىنى تۇسىنىكسىز. قاپىسىز شىندىق, قوعام ءۇشىن قاي كەزدە بولماسىن ەڭ جامانى – ادام رۋحىنىڭ جاسىعانى. ال سونداي جاسىعان رۋحتى قايتا كوتەرەتىن دە, اسقاقتاتاتىن دا بىردەن-ءبىر قۋاتتى جالعىز قۇرال – ادەبيەت پەن ونەر. بۇل – الميساقتان بەلگىلى ءجايت. ونى مانسۇق ەتۋ – قاۋىپتى. ت.تەمەنوۆ سونى مەڭزەيدى.
استانا قاي جاعىنان الساڭ دا ەلگە ۇلگى بولۋعا ءتيىس قوي. وسى ورايدا قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى قىزمەتىنە ت.تەمەنوۆتىڭ كەلۋى ونەر سۇيەر قاۋىمدى ەلەڭ ەتكىزگەنى ءسوزسىز. سول سەبەپتى مەن دە جاڭا قىزمەتىندەگى العاشقى قويىلىمىندا ول ۇلكەن ءبىر كەسەك دۇنيەسىمەن كورىنەر دەپ ويلاعان ەدىم. ولاي بولمادى, ۆ.ەجوۆتىڭ بۇرىننان بار بايىرعى دۇنيەسىن ساحنالادى اتىن وزگەرتىپ. جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىنا دەپ. مۇندايدان تەاتر دا شەت قالا المايدى عوي. تۇسىنەمىز. باردىم. كوردىم. ارينە, كوزىمدى تىرناپ اشقالى بۇل سوعىستىڭ جاي-جاپسارىن مەكتەپتە, ۋنيۆەرسيتەتتە, ادامدار ورتاسىندا تىڭداپ وسكەن; ادەبيەتتەن وقىپ, كينودان كورىپ وسكەن ماعان ايتار جاڭالىعى دا, اسەرى دە… ءجا, بولدى, ەگەر زالداعى جاستاردىڭ كوزى جانە ساناسىمەن قاراسام شە؟ جەتىنشى, سەگىزىنشى سىنىپتا وقيتىن بالالار ەكەن. سوزگە تارتتىم. «اعاي, كەرەمەت. شىن سۇيگەن جاندارعا سوعىس تا, ۇلتىنىڭ بولەكتىگى دە توسقاۋىل بولا المايدى ەكەن عوي». ءيا, بۇلبۇل – ماحاببات سيمۆولىنىڭ اۋەزى. سوعىس بىتكەندە باقتا ءتورت جىل سايراماعان بۇلبۇلدار سايراي باستايدى. نەمىس قىزى مەن قازاق سولداتى اراسىندا سۇيىسپەنشىلىك وتى لاپ ەتە تۇسەدى. ال سوعىستاعى سولداتتىڭ جاۋ جاقتىڭ قىزىن سۇيۋىنە بولاتىن با ەدى؟ بولمايدى دەيتىن كۇشتەر بار ەكەن. بولدىرماۋدى قاداعالاپ جۇرگەن قىراعى ادامدار بار ەكەن. جاس كورەرمەندەردى تەبىرەنتكەن دە, ويلانتقان دا وسى كورىنىستەر. ارينە, بۇل – ونەر ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك. مەن دە سپەكتاكل اتىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ءوز پىكىرىمدە قالا تۇرىپ, «تىراۋلاپ ۇشقان تىرنالار» دەپ سوعىستان امان قايتقان سولداتتاردى, ولاردى اسىعا كۇتكەن جانداردى مەڭزەگەن ەكەن عوي دەپ رەجيسسەر قيسىنىمەن دە ىشتەي كەلىستىم. كوكەيىمدەگى ءتۇيىندى دىق تارقادى. ءيا, ت.تەمەنوۆتىڭ «ايعاعىم بولشى, اق ساۋلە» دەگەن جاڭا كىتابىن وقىپ, ونىڭ استانا تەاترىندا قويعان تۇڭعىش سپەكتاكلىن كورگەن ادام ءۇشىن تانىس تا بەيتانىس ونەر قايراتكەرىنىڭ تانىس كەلبەتى بۇرىنعىسىنان دا جىلى ۇشىراپ بەدەرلەنە تۇسەرى حاق.
وتەن احمەت,
ونەرتانۋشى
