ماڭگىلىك ءومىردىڭ, سارقىلماس مەيىرىم مەن جارقىن ءۇمىتتىڭ بەلگىسىندەي تابيعاتتىڭ تاعى ءبىر كەرەمەت كەزى – شۋاقتى كوكتەم دە كەلىپ جەتتى. جان-جۇرەكتى جادىراتاتىن بۇل مەرەكە وتكەن عاسىردان بەرى جەر شارىنىڭ ءار قيىرىندا 8 ناۋرىز سايىن اتاپ وتىلەدى. ونى ءبارى – جاس تا, كارى دە كۇتىپ, دايىندالادى. حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك مەرەكەلەر اراسىنداعى تانىمالدىعى جونىنەن جاڭا جىلمەن عانا تەڭەسەدى دەسەم, قاتەلەسپەسپىن دەپ ويلايمىن.
بۇگىندە كوپشىلىك, ءسىرا, بۇل كۇننىڭ باستاپقى تاريحىن ۇمىتىپ تا كەتسە كەرەك. ال ول ءتىپتى دە مەرەكەلىك ءىس-شارا رەتىندە باستالماعان. XX عاسىر باسىندا الەمدى ءوز قۇقىعى ءۇشىن ءۇن كوتەرگەن ايەلدەر مارشى ءدۇر سىلكىنتىپ, ولاردىڭ جان-جاقتى ازاتتىعى ءۇشىن باستالعان قوزعالىس پايدا بولدى. قازىر ەندى تاريحي بەلەسكە اينالعان 1910 جىلى كلارا تسەتكين حالىقارالىق ايەلدەر كۇنىن بەلگىلەۋدى ۇسىندى. جەر بەتىندەگى تالاي يدەولوگيالىق جانە فورماتسيالىق سىلكىنىستەردى باستان كەشكەن, ءبىزدىڭ ەلدەگى ەڭ سۇيىكتى دە مەرەيلى مەرەكەنىڭ ءبىرى سول كەزدەن بەرى تويلانىپ كەلەدى.
بۇل مەرەكەنىڭ قازاقستاندا ءوز رۋحاني بەرىك نەگىزى بار ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ەلىمىزدە ەجەلدەن حالىق بولىپ ايەلدەر قاۋىمىن قاستەرلەۋدىڭ ولارعا شىنايى قۇرمەت كورسەتىپ, ءسۇيىسپەنشىلىك ارناۋدان كورىنەتىن سان عاسىرلىق كيەلى ءداستۇرى قالىپتاسقان. ول بۇگىنگى ەگەمەن ەل رەتىندە دامۋ كەزەڭىندە – تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە ءوزىنىڭ قيسىندى جالعاسىن تاۋىپ وتىر.
سوندىقتان دا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ «وتباسىندا جانە قوعامدا ايەل سىيلى بولسا, ەلىمىز ءۇشىن الاڭداماۋعا بولادى» دەگەن ەدى.
ارينە, مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايەلدەرگە كورسەتىپ كەلە جاتقان جۇيەلى قولداۋىنسىز ەل دامۋىنا ولاردىڭ ەلەۋلى ۇلەس قوسۋى نەعايبىل ەدى. بۇگىندە قازاقستاندا قاجەتتى وتباسىلىق-گەندەرلىك ساياسات جۇزەگە اسىرىلۋدا, وتباسىعا, انا مەن بالاعا قولداۋ كورسەتۋدىڭ كەشەندى جۇيەسى قالىپتاسقان. سونىڭ ارقاسىندا جاڭا قازاقستاندىق ايەل – ۇلتتىڭ وركەندەۋ كەزەڭىندەگى ايەل تاريح ساحناسىنا شىقتى.
بۇگىندە كوپشىلىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستاپقى كەزىن ۇمىتىپ تا كەتتى. ول قيىن دا كۇردەلى ۋاقىت بولاتىن. بارشاعا اۋىر ءتيدى. البەتتە, اسىرەسە ايەلدەرگە. تاريحىمىزدىڭ ول كەزەڭى تۋرالى تالاي ايتىلىپ-جازىلدى. الايدا ءالى كۇنگە دەيىن ءبارىن تۇتاس قامتىعان تولىققاندى بايىپتاما جاسالعان جوق ەدى.
سوندىقتان ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ سيمۆولى – استانانىڭ 20 جىلدىق مەرەيلى بەلەسىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ بىزگە تاريحي كوسەمسوزدىڭ ناعىز كوپشىلىكقولدى ۇلگىسى – «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» باسىلىمىن تارتۋ ەتكەنىنىڭ ءمانى زور.
وسىناۋ تاماشا مونوگرافيادا ەلباسى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ جۇيەلى داۋىرلەنۋىن كەڭ اينالىمعا ەنگىزدى. سوعان سۇيەنە وتىرىپ, قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنا, نىعايۋىنا جانە دامۋىنا ايەلدەر قاۋىمىنىڭ, پرەزيدەنتتىڭ بەكەم ۇجىمدىق سەرىكتەستەرىنىڭ اتسالىسۋى جونىندەگى بىرەر ويىمدى ورتاعا سالعىم كەلەدى.
تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە (1990-ىنشى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا) ءبىزدىڭ ەلدەگى ايەلدەردىڭ ەنشىسىنە اۋىر سىناق ءتيدى. ەلدە جۇمىسسىزدىق جايلاپ, تۇرمىس دەڭگەيى كۇرت تومەندەدى, رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار اياقاستى بولدى.
بۇرىنعى بىلىكتى مۇعالىمدەر, دارىگەرلەر, قاتارىندا ءداستۇرلى تۇردە ايەلدەر كوپ وزگە ماماندىقتار وكىلدەرى ۇساق كوممەرتسيامەن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ولار وزدەرىنىڭ بەينەتتى ەڭبەگىمەن نارىق يىرىمدەرىنە بەيمالىم تۇيسىكپەن ارالاسىپ, ەلدىڭ جاڭا ەكونوميكاسىن قالىپتاستىرۋعا اتسالىستى.
ناق سول كەزدە مەملەكەت باسشىسى «الدىمەن – ەكونوميكا, سودان سوڭ – ساياسات» قاعيداتىن ەنگىزدى. قازاقستانىمىزدىڭ بۇگىندە جاھاندىق نارىق ەكونوميكاسىنىڭ حرەستوماتياسى سانالاتىن بىرەگەي جولى وسىلاي باستالدى. ەڭ اۋەلى كاسىپكەرلىكتى قالىپتاستىرۋ مىندەتى الدا تۇردى, بۇل وتاندىق بيزنەستى, سونىڭ ىشىندە كاسىپكەر ايەلدەردى قولداۋدىڭ شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتۋ, قولايلى بيزنەس احۋالى مەن ءتيىمدى قارجى تەتىگىن قالىپتاستىرۋ جانە وزگە دە ادىستەرىن قامتىدى.
«قازاقستان بولا ما, بورداي توزا ما؟» دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇردى. زاماننىڭ قيىندىعىنا قاراماستان, مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن سول كەزدىڭ وزىندە ايەلدەردى, انا مەن بالانى قولداۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياسات ازىرلەنىپ, جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلدى.
پرەزيدەنت ايەلدەر قوعامداستىعىن ينستيتۋتتاندىرۋ ءىسىن ومىرگە سايكەس ايقىن دا اقىلعا قونىمدى تۇردە جۇرگىزبەيىنشە ونىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىنا قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى.
ەلباسى 1995 جىلى مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نينا كايۋپوۆا باسقاراتىن وتباسى, ايەلدەر پروبلەمالارى جانە دەموگرافيالىق ساياسات جونىندە كەڭەس قۇرۋ تۋرالى تاريحي شەشىم قابىلدادى. سول جىلى بەيجىڭدە وتكەن بۇۇ-نىڭ ايەلدەر جاعدايى جونىندەگى IV دۇنيەجۇزىلىك كونفەرەنتسياسىندا قازاقستان وتباسى جانە ايەلدەر ماسەلەسىمەن اينالىساتىن كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگانى بار ساناۋلى مەملەكەتتەر قاتارىندا بولعانىن ايتا كەتكىم كەلەدى.
ەلدە ايەلدەردىڭ العاشقى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارى (ۇەۇ) قۇرىلا باستادى. ولاردىڭ اراسىنان فەمينيستىك ليگانى, رەسپۋبليكالىق ايەلدەر كەڭەسىن, قازاقستان ايەلدەرى وداعىن, ت.ب. ۇيىمداردى اتاۋعا بولادى. ولار قايىرىمدىلىقپەن اينالىسۋشىلار قوزعالىستارىنىڭ نەگىزىن سالىپ, بولىپ جاتقان اۋقىمدى وزگەرىستەردىڭ ولقى تۇسىن تولتىرۋعا سەپتەسكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ال قايىرىمدىلىق ىستەرىنىڭ باستاۋىندا ەلدىڭ ءبىرىنشى حانىمى سارا نازارباەۆا تۇردى. ول باسشىلىق ەتكەن «بوبەك» قورى بارلىعى ءۇشىن ناعىز ۇلگى-باعدار بولدى.
اتالعان كەزەڭدە شەشىم قابىلداۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن ايەلدەر وكىلەتتىگى قازىرگىدەي اۋقىمدى ەمەس ەدى. دەگەنمەن ايەلدەرگە ءدال بۇگىنگىشە ەڭ جوعارى قىزمەتتەر سەنىپ تاپسىرىلدى.
مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ مەن داعدارىستى ەڭسەرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە (1990-ىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا) حالىقتىڭ 39%-ى ءالى كەدەيلىك شەگىندە ەدى. بىراق نارىقتىق وزگەرىستەر ارقاسىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋال بىرتىندەپ تۇزەلە باستادى. ەلگە شەتەلدىك ينۆەستيتسيا جول تارتتى. ءسويتىپ, 1999 جىلدان باستاپ ۇلتتىق ەكونوميكا ەڭسەسىن كوتەردى.
مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسىندە ايەلدەر كاپيتالىنىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. قازاقستان ايەلدەر قۇقىعىن جانە گەندەرلىك مەينستريمينگتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىندا بىرقاتار نەگىزگى حالىقارالىق اكتىلەردى راتيفيكاتسيالادى. ولاردىڭ قاتارىندا بۇۇ-نىڭ «ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىق ءتۇرىن جويۋ تۋرالى», «ايەلدەردىڭ ساياسي قۇقىقتارى تۋرالى», «بىردەي ەڭبەك ءۇشىن ەرلەر مەن ايەلدەردى تەڭ كوتەرمەلەۋ تۋرالى» جانە ت.ب. كونۆەنتسيالارى بار.
پرەزيدەنت قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ايەلدەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياسات تۇجىرىمداماسىن بەكىتتى, ال 1998 جىلى مەملەكەت باسشىسى جانىنان وتباسى جانە ايەلدەر ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلدى. ول ەلدەگى ايەلدەر مۇددەسىن كوزدەيتىن, مەملەكەتتىك ورگاندار مەن حالىقارالىق جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار اراسىن بايلانىستىراتىن دانەكەرگە اينالدى. بيىل ۇلتتىق كوميسسيا ءوزىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتەدى. ونىڭ الداعى باستى مەرەكە – استانانىڭ 20 جىلدىعىمەن ورايلاس كەلۋىنىڭ ەرەكشە سيمۆولدىق ءمانى بار!
1999 جىلى ايەلدەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جونىندەگى ءىس-ارەكەتتىڭ ۇلتتىق جوسپارى قابىلداندى. جوسپار ەلدەگى ايەلدەر الەۋەتىن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ, ولاردىڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ اياسىن كەڭەيتتى.
ماسەلەن, ايەلدەر بيزنەسى ءوز احۋالىن ايتارلىقتاي نىعايتتى. جۇيەسىز ۇساق ساۋدامەن اينالىسۋشىلار كاسىپكەرلىكتىڭ قىر-سىرىن ءىس جۇزىندە مەڭگەرە وتىرىپ, بىرتىندەپ ناعىز كوممەرسانتتارعا اينالدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ مەن قولداۋدىڭ 1999-2000 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قابىلداندى. وندا سۋبەكتىلەر سانىن – 500 مىڭ, ال جۇمىسپەن قامتىلعاندار سانىن 2 ملن ادامعا دەيىن جەتكىزۋ مىندەتى قويىلدى. بۇل رەتتە ءىجو-دەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەس ۇلەسى 15%-عا دەيىن جەتۋگە ءتيىس بولدى.
اتالعان كەزەڭ ەلدەگى ۇەۇ-دا ايەلدەر سەكتورىنىڭ جاندانۋىمەن ەرەكشەلەندى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستاننىڭ ىسكەر ايەلدەر قاۋىمداستىعى, «شىعارماشىلىق باستاما كوتەرۋشى ايەلدەر ليگاسى», مۇگەدەك ايەلدەردىڭ رەسپۋبليكالىق قاۋىمداستىعى جانە ت.ب. ۇيىمدار كوپ جۇمىس جۇرگىزدى.
الەمدىك داعدارىستان شىعۋ جانە ءارى قاراي دامۋ جالعاسقان ءۇشىنشى كەزەڭدە (2000-2010 جىلداردىڭ باسىندا) ەل ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى دامۋى بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ مۇددەسىنە تىكەلەي قاتىستى اۋقىمدى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇمكىندىك تۋعىزدى. الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتى قاتارىنا قوسىلۋ مىندەتى العا قويىلدى. دەگەنمەن, ارينە, اتالعان جىلداردىڭ ەڭ جارقىن جەتىستىگى – بولاشاقپەن جارىسقان جاھاندىق مەگاپوليس استانا. ەلباسىنىڭ عالامات يدەياسىنىڭ جۇزەگە اسۋى جانە قازاقستان حالقىنىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى.
استانا بۇكىل ەلدى ماگيسترالدى لوكوموتيۆ ءتارىزدى العا سۇيرەدى. ەكونوميكا حالىقتىڭ ءال-
اۋقاتىنا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس ەكەنى ءمالىم. سوندىقتان 2003 جىلى پرەزيدەنت الەۋمەتتىك شىعىستاردىڭ دەڭگەيى كۇرت كوتەرىلەتىنىن جاريا ەتتى. نەبارى 1,5 جىلدا وسى ماقسات ءۇشىن 120 ملرد-تان استام تەڭگە ءبولىندى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن 2006 جىلدان باستاپ بالالى وتباسىلاردى قولداۋدىڭ تۇتاس جۇيەسى ەنگىزىلدى. وندا بالا تۋعاندا بەرىلەتىن ءبىر رەتتىك جاردەماقى تولەۋ; بارلىق وتباسىلارعا ءبىر جاسقا تولعانعا دەيىن بالا كۇتىمى ءۇشىن بەرىلەتىن جاردەماقى تولەۋ; از قامتىلعان وتباسىلارعا بالالارى ءۇشىن 18 جاسقا دەيىن بەرىلەتىن جاردەماقى تولەۋ قاراستىرىلدى. بۇل جايت ەلدەگى دەموگرافيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى. بۇگىندە قازاقستاندا جىل سايىن 400 مىڭداي بالا ومىرگە كەلەدى.
نورماتيۆتىك بازا جۇيەلى تۇردە جەتىلدىرىلدى. پرەزيدەنت 2005 جىلعى قاراشادا گەندەرلىك تەڭدىكتىڭ 2006-2016 جىلدارعا ارنالعان ستراتەگياسىن بەكىتۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى.
ەكونوميكانىڭ قارىشتاپ دامۋى ايەلدەر بيزنەسىنىڭ دە دامۋىنا وڭ اسەر ەتتى. جاپپاي قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋگە دەن قويا وتىرىپ, اۋىل ايەلدەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەلدە جاڭا فەنومەن – قازاقستاندىق ايەلدەر بيزنەسى قالىپتاستى.
بۇل كەزدە ۇەۇ قارقىندى دامىدى. 2003 جىلى I ازاماتتىق فورۋم ءوتتى, 2005 جىلى «ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك تاپسىرىس تۋرالى» زاڭ قولدانىسقا ەنگىزىلدى. تەك ايەلدەر بىرلەستىكتەرىنىڭ ءوزى 300-گە جۋىقتادى. سول ۋاقىتتاعى ۇەۇ كوشباسشىلارى اراسىنان قازاقستاننىڭ كاسىپكەر ايەلدەرى وداعىن, «Status» ايەلدەر فەدەراتسياسىن, «پودرۋگي» قوعامدىق قورىن جانە تاعى باسقا ۇيىمداردى ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا جاھاندىق جاعدايداعى ءتورتىنشى كەزەڭىنە (2010-ىنشى جىلدار) قازاقستان الەمدەگى مەيلىنشە دامىعان 50 مەملەكەت كلۋبىنىڭ مۇشەسى رەتىندە باتىل قادام باستى.
تسيفرلىق داۋىردە تۋىنداعان جاڭا سىن-قاتەرلەر ەل الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويۋدا. ەگجەي-تەگجەيلى ويلاستىرىلعان «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى ءبىزدىڭ سوعان لايىقتى جاۋابىمىز بولىپ سانالادى.
بۇگىندە ەلىمىز ۇلت جوسپارىن, ءۇشىنشى جاڭعىرۋدى, پرەزيدەنتتىڭ «ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا جاعدايىنداعى دامۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى» اتتى جولداۋىن جۇزەگە اسىرىپ, وعان ايەلدەر قاۋىمى دا بەلسەنە اتسالىسۋدا. ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 18 ملن-نان استام ادامنىڭ اراسىندا ايەلدەردىڭ سانى – 9,2 ملن (51,6 %).
ادامنىڭ ادامدىعىنىڭ ءبىر ولشەمى ەڭبەك ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە, بۇل تۇرعىدا احۋال قانداي دەرسىز؟
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جۇمىس كۇشى 2016 جىلى 9 ملن ادام بولدى. ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالالارىندا 8,6 ملن ادام ەڭبەكپەن قامتىلدى. بۇل رەتتە ەڭبەكپەن قامتىلعان ايەلدەر سانى – 4,1 ملن ادام (48,1%), سونىڭ ىشىندە جالدامالى جۇمىس ىستەيتىندەر – 3,1 ملن (75,7%), فورمالدى تۇردە ەڭبەكپەن قامتىلعاندار 1 ملن (24,3%) ادامعا جەتتى. ايەلدەر بارلىق جۇمىسپەن قامتىلعاندارعا شاققاندا, تيىسىنشە, ەكونوميكانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ سالاسىندا – 74,5%, ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا – 74%, كۇنكورىس جانە تاماقتاندىرۋ قىزمەتىندە – 72,9%, ساۋدادا – 59,8%, قارجى جانە ساقتاندىرۋ قىزمەتىندە – 59,1%, ونەر, كوڭىل كوتەرۋ جانە دەمالىس سالاسىندا – 57,4%, اۋىل شارۋاشىلىعىندا 44,2% باسىمىراق جۇمىس ىستەيدى.
شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قاتىستى مىناداي ساندىق كورسەتكىشتى اتاپ وتە الامىن: بۇگىندە 500 مىڭ كاسىپورىندى ايەلدەر باسقارادى. ولار 964 مىڭ جۇمىس ورنىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر.
بۇعان بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020, ءونىمدى ەڭبەكپەن قامتۋ جانە جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ باعدارلامالارى, سونداي-اق حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ جانە «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورىنىڭ ءتۇرلى باعدارلامالارى سەپتىگىن تيگىزۋدە. ماسەلەن, 2010 جىلدان بەرى «دامۋ» قورى تاراپىنان كاسىپكەر ايەلدەردىڭ جوبالارىن جەڭىلدىكپەن نەسيەلەۋ ءۇشىن ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردە شارتتاستىرىلعان قاراجاتتى تاراتىپ ۇلەستىرۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. بۇگىنگە دەيىن 1,5 مىڭ كاسىپكەر ايەلگە 14,2 ملرد تەڭگە قارجى بەرىلدى.
سونداي-اق, ۇكىمەت پەن ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى اراسىنداعى كەلىسىم نەگىزىندە «بيزنەستەگى ايەل» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن ايتا كەتكىم كەلەدى. وعان سايكەس شاعىن جانە ورتا بيزنەستەگى 12 مىڭنان استام سۋبەكتىگە جالپى قۇنى 17 ملرد تەڭگە نەسيە ءبولىندى. بۇل – ورتالىق ازياداعى ايەل باسقاراتىن جانە ەڭبەككەرلەرى 50%-دان كەم ەمەس كاسىپورىنداردى قارجىلاندىرۋعا باعىتتالعان بىردەن-ءبىر باعدارلاما.
ۇلتتىق ساياساتتىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى باسىمدىعىنىڭ ءبىرى – انا مەن بالانى قورعاۋ. پرەزيدەنت ايتقانداي, تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى جەتىستىگى – ادامنىڭ ءومىر جاسىنىڭ وسى جىلدار ىشىندە قول جەتكىزىلگەن ورتاشا ۇزاقتىعى. بۇگىندە ول 72,5 جاسقا تايادى.
بۇعان, اتاپ ايتساق, 2011-2015 جىلدارى تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان «سالاماتتى قازاقستان» دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دامىتۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى سەپتىگىن تيگىزدى. وندا العاشقى مەديتسينالىق كومەكتى دامىتۋعا, وزىق مەديتسينالىق تەحنولوگيالار ازىرلەپ, ەنگىزۋگە, موبيلدىك مەديتسينانى جانە تەلەمەديتسينانى, سانيتارلىق اۆياتسيانى ءارى قاراي دامىتۋعا باسا دەن قويىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جالپى ءولىم-ءجىتىم دەڭگەيى – 14%-عا, سونىڭ ىشىندە انا ءولىمى – 1,4 ەسە (امان-ەسەن تۋعان 100000 سابيگە شاققاندا – 12,7), سابيلەردىڭ شەتىنەۋى 1,5 ەسەدەن دە كوپ تومەندەدى (دۇنيەگە كەلگەن 1000 سابيگە شاققاندا – 8,59).
قازىرگى كەزدە 2016-2019 جىلدارعا ارنالعان دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دامىتۋدىڭ «دەنساۋلىق» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. ول قول جەتكەن جەتىستىكتى ساقتاۋعا باعىتتالعان جانە ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋ نەگىزىنە اينالماق.
ەلدى دەموكراتيالاندىرۋ ينديكاتورىنىڭ ءبىرى ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيى ەكەنى ءمالىم. ەگەمەندىك جىلدارى قازاقستانداعى ايەلدەردىڭ تاۋەلسىز ۇەۇ-دارى ايەلدەر مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ازاماتتىق سەكتوردى دامىتۋ ءتۇرلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىمى تابىلۋىنا وڭ ىقپالىن تيگىزدى. ايەلدەر كوشباسشىلىعى مەكتەپتەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق جەلىسى قۇرىلىپ, وعان 70 شاقتى ۇيىم كىردى. ەلدىڭ بارلىق وڭىرىندە «ساياساتكەر ايەلدەر كلۋبتارى» جۇمىس ىستەيدى. ۇەۇ اراسىنان ايەلدەر باستامالارىنىڭ
«سانا-سەزiم» قۇقىق ورتالىعى, داعدارىس ورتالىقتارى وداعى, «شىراق» مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ايەلدەر قاۋىمداستىعى ءتارىزدى جانە ت.ب. كوپتەگەن ۇيىمداردى ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى.
مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ەرەكشە باعىتىنىڭ ءبىرى – ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىقپەن كۇرەس. پوستكەڭەستىك كەڭىستىك بويىنشا ءبىزدىڭ ەلدە عانا ايەلدەردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعايتىن ارناۋلى بولىمشەلەر جۇمىس ىستەيتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك.
2010 جىلدان بەرى «تۇرمىستىق سيپاتتاعى زورلىق-زومبىلىق پروفيلاكتيكاسى تۋرالى» زاڭ قولدانىلىپ كەلەدى, سونىڭ ءناتيجەسىندە تۇرمىستىق سيپاتتاعى زورلىق-زومبىلىق دەڭگەيى تومەندەگەنى اڭعارىلادى. ەگەر 2010 جىلى 745 فاكت تىركەلسە, بۇل كورسەتكىش 2017 جىلى 445 قىلمىسقا دەيىن نەمەسە 40%-عا ازايعان.
بۇگىندە باس پروكۋراتۋرانىڭ باستاماسىمەن, ۇلتتىق كوميسسيانىڭ قولداۋىمەن «وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقسىز قازاقستان» الەۋمەتتىك جوباسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. جول كارتاسى ازىرلەنىپ, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قاناتقاقتى جوبا جۇرگىزىلىپ جاتىر.
وزدەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ايەلدەر شەشىم قابىلداۋ دەڭگەيىندە وكىلدىك ەتۋى قاجەت. قازاقستاندا بۇعان بارلىق جاعداي جاسالعان. بۇگىندە ماجىلىستە ايەلدەردىڭ ۇلەسى – 27,1%, جالپى پارلامەنتتە 33 ايەل بار نەمەسە ولار بارلىق دەپۋتاتتىڭ 22%-ىن قۇرايدى. ەۋروپانىڭ كوپ ەلدەرىندەگى دەرەكتەرمەن سالىستىرعاندا بۇل – لايىقتى كورسەتكىش.
ايەلدەردىڭ بارلىق دەڭگەيدەگى ماسليحاتتارداعى ۇلەسى دە – 22%. كوش باسىندا قوستاناي وبلىسى تۇر, وندا ايەلدەر وكىلەتتىگى 30%-دىق مەجەدەن اسىپ, 31,6%-عا جەتتى.
ساياسي پارتيالارعا كەلسەك, ولارداعى ايەلدەر وكىلەتتىگىنىڭ مولشەرى – 33-تەن 57%-عا دەيىنگى ارالىقتا.
پرەزيدەنت 2016 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى 2030 جىلعا دەيىنگى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياسات تۇجىرىمداماسىن بەكىتتى. وندا ناقتى مىندەتتەر مەن ماقساتتى ينديكاتورلار كورسەتىلگەن. تۇجىرىمدامانى ازىرلەۋ بارىسىندا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ (ەىدۇ) مەملەكەتتىك باسقارۋ, ءبىلىم بەرۋ, جۇمىسپەن قامتۋ جانە كاسىپكەرلىك سالالارىنداعى گەندەرلىك ساياسات ماسەلەلەرىنە قاتىستى 30 شاقتى ۇسىنىمى ەسكەرىلدى. بۇل – قازاقستاننىڭ ەىدۇ جانە ورنىقتى دامۋ ماقساتتارى اياسىندا قابىلدانعان حالىقارالىق مىندەتتەمەلەردى قولدايتىنىن ايعاقتايتىن ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ىرگەلى قۇجات.
تۇجىرىمدامادا وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋ, وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى, وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءتان ساۋلىعىنا قوسا ينتەللەكتۋالدى جانە رۋحاني دامۋىن دارىپتەۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. بۇعان وتباسىنىڭ قوعامنىڭ نەگىزى ەكەندىگى جانە شىن مانىندە ساپالى «ادامي كاپيتال» قالىپتاستىراتىندىعى سەبەپشى بولىپ وتىر. وتباسىلىق داستۇرلەر قوعامدا بيىك مورالدىق قۇندىلىقتار مەن ناعىز رۋحانيلىقتى ساقتاۋعا سەپتەسەدى. ولاردىڭ وزەگىندە وتباسىنىڭ, بۇكىل قوعامنىڭ بەرىكتىگىنىڭ فورمۋلاسى جاتىر. سوندىقتان قازىرگى زامانعى بەرىك وتباسىنى نىعايتا ءتۇسۋ – جاھاندىق سىن-قاتەرلەردى جويۋدىڭ نەگىزى. بۇل, اسىرەسە, ۇشتاعاندى وزگەرىستەر اياسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ورىنداۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى.
وسى ماقساتپەن پرەزيدەنت مىناداي ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدادى: وتباسى كۇنىن بەلگىلەۋ; جىل سايىن «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق كونكۋرسىن وتكىزۋ; بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جانە زاڭدى مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءماجىلىس دەپۋتاتى زاعيپا باليەۆا باسشىلىق ەتەتىن بالالار قۇقىعى جونىندەگى ۋاكىل ينستيتۋتىن ەنگىزۋ.
سونىمەن قاتار بالا تاربيەسىندە اكەنىڭ بەدەلىن ودان ءارى ارتتىرۋ ءۇشىن «اكەلەر وداعى» قوعامدىق بىرلەستىگى جانە ونىڭ 8 وڭىردەگى وكىلدىگى قۇرىلدى.
تاعى ءبىر ەلەۋلى باعىت – بۇۇ-داعى جۇمىس. جاقىندا قازاقستان ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىق ءتۇرىن جويۋ جونىندەگى بۇۇ كونۆەنتسياسىنىڭ ورىندالۋ بارىسى تۋرالى كەزەڭدىك بەسىنشى باياندامانى جولدايدى. وندا ايەلدەردىڭ ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك, ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىندا ءبىزدىڭ ەل 2011-2017 جىلدار كەزەڭىندە قول جەتكىزگەن نەگىزگى ناتيجەلەر تۋرالى اقپارات كورىنىس تابادى.
دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ گەندەرلىك الشاقتىق يندەكسىندە قازاقستان 2017 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 144 ەل اراسىنان 52-ورىن الدى. بۇل رەتتە «ايەلدەردىڭ ەكونوميكاعا اتسالىسۋى جانە مۇمكىندىكتەرى» كورسەتكىشى بويىنشا – 30-ىنشى, «دەنساۋلىق يندەكسىنەن» – 36-نشى, «ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنەن» 48-ءىنشى ورىن العانىمىز كوڭىل قۋانتادى.
جالپى, ساباقتاستىق, پراگماتيزم, سىندارلىلىق قاعيداتتارىنا سۇيەنەتىن قازاقستانداعى وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات – مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ماڭىزدى باسىمدىعىنىڭ ءبىرى, ول قوعام بىرلىگىنە, جاڭا جاھاندىق احۋال جاعدايىندا وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋعا باعىتتالعان.
وسىناۋ جارقىن جەتىستىكتىڭ بارلىعىنا تەك ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ بىزگە, ەلدەگى ايەلدەر قاۋىمىنا دەگەن قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا عانا قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولدى.
مىنە, 8 ناۋرىز دا كەلدى. قازاق ەجەلدەن «ايەل – ءۇيدىڭ قازىعى» دەپ بىلگەن. ءبىز – ايەلدەر, وتباسىنىڭ شىراعىمىز, مەملەكەتتىڭ تىرەگىمىز. سوندىقتان قادىرلى حانىمدار, بارشاڭىزعا زور دەنساۋلىق, باق-بەرەكە جانە مول يگىلىك تىلەيمىن!
