تاۋەلسىزدىك كۇنىن تويلاۋدىڭ ءبىزدىڭ ەلدەگىدەن بولەكتەۋ نۇسقالارىن ءبىلۋ بارىڭىزگە قىزىق شىعار؟! سونى ەسكەرىپ, وزىمىزگە ەرەكشە كورىنگەن اقش, يندونەزيا, ءۇندىستان جانە مەكسيكا تاجىريبەسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. ءبىر جاعىنان, بولاشاقتا وسى مەملەكەتتەرگە ساپار شەگىپ, ءدال تاۋەلسىزدىك تويى قارساڭىندا توپ ەتە تۇسسەڭىزدەر, نە ىستەۋ كەرەكتىگىنەن حاباردار بولاسىزدار. سونىمەن…
اقش: تۇرعىندار حوت-دوگ جەپ جارىسادى
وتشاشۋ, باربەكيۋ جانە… حوت-دوگ جەۋدەن چەمپيوناتتار. اقش تۇرعىندارى تاۋەلسىزدىك كۇنىن بۇلارسىز ەلەستەتە المايدى. مەرەكەنىڭ رەسمي اتاۋى «Independence Day» بولعانمەن, امەريكالىقتاردىڭ كوپشىلىگى ونى سول كۇننىڭ قاراپايىم اتاۋىمەن, ياعني, «Fourth of July» نەمەسە «July Fourth» («ءتورتىنشى شىلدە») دەپ اتايدى.
تاريحي دەرەكتەر بويىنشا, 1776 جىلعى شىلدەنىڭ 4-ىندە اقش-تىڭ ۇلىبريتانيادان تاۋەلسىزدىگى تۋرالى دەكلاراتسياعا قول قويىلعان. بۇل سول كەزدەگى سولتۇستىك امەريكا كونتينەنتىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنداعى 13 بريتانيالىق كولونيانىڭ بىرلەسكەن شەشىمى بولاتىن. ولار وزدەرىنىڭ ءتول اقشالارىن باسىپ شىعارىپ, بريتان يمپەرياسىنا التىن مەن كۇمىستەن سالىق تولەگىسى كەلمەگەن-ءدى. مۇنىڭ سوڭى سوعىسقا ۇلاسىپ, ناتيجەسىندە قۇراما شتاتتار دەپ اتالاتىن مەملەكەت مەتروپوليادان تاۋەلسىزدىگىن الىپ ءبولىنىپ شىقتى.
جىل سايىن بۇل كۇنى قالالار امەريكالىق تۋداعىداي قىزىل, اق جانە كوك تۇستەرگە بويالادى. ۆاشينگتونتاعى ۇلتتىق اللەيا ناعىز مەرەكەنىڭ ورداسىنا اينالادى: كاپيتوليگە قاراما-قارسى بەتتە «A Capitol Fourth» («ءتورتىنشى كاپيتولي) اتتى ءداستۇرلى تەگىن كونتسەرت ۇيىمداستىرىلادى. وعان شامامەن جارتى ميلليونداي ادام بارادى ەكەن. تۇرعىندار سالتاناتتى شارانى تاماشالاپ بولعاننان كەيىن ساياباقتارداعى كوگالداردا باربەكيۋ جاساۋعا كىرىسەدى. سونداي-اق مەيرام كۇنى سەنت-لۋيس, بوستون, سان-ديەگو جانە چيكاگو قالالارىندا – حالىقارالىق ازاتتىق فەستيۆالدەرى, اتلانتادا «Peachtree Road Race» اتتى جۇگىرۋ مارافونى وتەدى. ال نيۋ-يوركتەگى 103 قاباتتىق ءزاۋلىم عيمارات – ەمپاير ستەيت بيلدينگتىڭ سىرتقى جارىعى قىرمىزىداي قىپ-قىزىل تۇسكە اۋىسادى.
كەشكىسىن امەريكالىق اسپان فەيەرۆەركتەردىڭ تاڭداي قاقتىرارلىق جارقىلىنا بولەنەدى. ءتىپتى, ولاردىڭ كەيبىرى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا دا ەنىپتى. امەريكاداعى پيروتەحنيكالىق ۇيىمنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك, بىلتىر ەل تۇرعىندارى وتشاشۋلارعا 1 ميلليارد دوللار جۇمساعان كورىنەدى.
امەريكالىقتار سوڭعى 100 جىلدا ءار تاۋەلسىزدىك كۇنىندە حوت-دوگ جەۋدەن جارىسۋدى دا ادەتكە اينالدىرعان. بۇل كۇنى امەريكالىقتار 150 ميلليونداي حوت-دوگ جەيدى ەكەن. قازىرگى ۋاقىتتاعى رەكوردسمەن دجوي چەستنات 72 حوت-دوگتى 10 مينۋتتا تاۋىسىپتى.
يندونەزيا: كوشەلەر تۋدىڭ تۇسىنە بويالادى
ەگەر ءسىز يندونەزياعا 17 تامىزدا بارساڭىز, اعاش باسىنا ورمەلەۋگە دايىن بولىڭىز. جارىستى ۇيىمداستىرۋشىلار بيىك جاڭعاق اعاشىن مايمەن سىلاپ, ۇشار باسىنداعى بۇتاقتارعا سىيلىق سالىنعان سەبەتتەردى ءىلىپ قويادى. ال جارىسقا قاتىسۋشى جاستار ءوز دەنەلەرىن باسپالداق رەتىندە پايدالانىپ, جوعارىعا قاراي ءبىرىنشى جەتۋگە تىرىسادى. «Panjat Pinang» دەپ اتالاتىن بۇل ويىن يندونەزيالىقتار ءۇشىن تاۋەلسىزدىك كۇنىندەگى, وزدەرىنشە ايتساق, «Hari Kemerdekaan Indonesia» مەيرامىنداعى باستى شارالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
يندونەزيا ءوز تاۋەلسىزدىگىن 1945 جىلعى 17 تامىزدا العان. وعان دەيىن مەملەكەتتىڭ اۋماعى ءسوز جۇزىندە نيدەرلاندىنىڭ ەنشىسىندە, ال ءىس جۇزىندە جاپونيانىڭ باسقىنشىلىعىندا بولعان.
مەرەكەگە دايىندىق ەلدە ادەتتە بىرنەشە اپتا بۇرىن باستالادى. بارلىق عيماراتتار مەن كوشەلەر مەملەكەتتىك تۋمەن تۇستەس اق جانە قىزىل لەنتالارمەن بەزەندىرىلىپ, «Dirgahayu RI» («يندونەزيا رەسپۋبليكاسى جاساي بەرسىن!» دەگەن ماتىندەگى پلاكاتتار مەن باننەرلەر ىلىنەدى. بىزدەر تويعا دايىندالعان سەكىلدى, يندونەزيالىقتار بۇل مەرەكە الدىندا سەنبىلىكتەر جاساپ, كوشەلەرىن سىپىرىپ, اعاشتارى مەن گازوندارىن تەگىستەپ, دۋالدارىن بويايدى. سونداي-اق ءاربىر ءۇي سىرتىنا يندونەزيانىڭ تۋىن ءىلىپ قويۋعا دا تاپسىرما بەرىلەدى.
اعاشقا ورمەلەۋدەن باسقا, بۇل كۇنى جەرگىلىكتى تۇرعىندار وزدەرىنىڭ «krupuk» اتتى چيپستەرىن جەۋدەن, موتوتسيكلدەر مەن ۆەلوسيپەدتەردى بەزەندىرۋدەن, ارقان تارتىسۋدان, ءبىرىن-ءبىرى جاستىقتارمەن سوققىلاۋدان, كۇرىش سالاتىن قاپتاردى كيىپ الىپ جارىسۋدان باق سىنايدى. مۇنداي شارالاردىڭ ءبارىن ءار قالالار مەن اۋىلداردا قۇرىلعان مەرەكەلىك كوميتەتتەر ۇيىمداستىرادى.
شوپپينگ سۇيگىش يندونەزيالىقتار دا تاۋەلسىزدىك كۇنىن اسىعا كۇتەدى. ويتكەنى ءدال وسى كۇنى ەلدەگى ءىرى ساۋدا ورتالىقتارى مەرەكەلىك جەڭىلدىكتەرىن ۇسىنادى.
ءۇندىستان: شاتىرعا شىعىپ, باتپىراۋىق ۇشىرادى
15 تامىز – ءۇندىستان ءۇشىن رەسپۋبليكا كۇنىنەن كەيىنگى ەكىنشى ماڭىزدى مەرەكە. ويتكەنى 1947 جىلى ءدال وسى كۇنى ءۇندىستاننىڭ ۇلىبريتانيادان ازاتتىعىن راستايتىن اكت كۇشىنە ەنىپ, ەلدىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى دجاۆاحارلال نەرۋ دەليدەگى قىزىل فورتتىڭ توبەسىنە تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ءۇش ءتۇستى تۋىن كوتەرگەن ەدى. وسىلايشا ەجەلگى ەلدىڭ تاريحىنداعى جاڭا كەزەڭ باستالعان-دى. سودان بەرى تاۋەلسىزدىك كۇنىندە تۋ كوتەرۋ سالتاناتى كوپتەگەن قالالاردا, ءتىپتى, اۋىلداردا دا داستۇرگە ەنىپ كەتكەن. سونداي-اق مەرەكە قارساڭىندا ەل پرەزيدەنتى ءوز رەزيدەنتسياسىندا ءسوز سويلەپ, ول جەرگىلىكتى تەلەارنالار ارقىلى كوپشىلىككە تاراتىلادى.
باسقا مەملەكەتتەردەگى سياقتى, ءۇندىستاندا دا بۇل كۇنى كوشەلەر ۇلتتىق تۋدىڭ تۇسىنە بويالادى. جۇرتشىلىقتىڭ كوپشىلىگى دۋپاتتا, ساري سەكىلدى ءداستۇرلى كيىمدەر مەن جالاۋلار ساتىپ الاتىندىقتان, بۇل كۇنى, اسىرەسە, ساۋداگەرلەردىڭ جۇمىسى ەرەكشە قىزادى. مەيرامنىڭ كەلگەنىن ريكشي (ۆەلوسيپەدكە جالعانعان اربا ءتارىزدى قوعامدىق كولىك) جۇرگىزۋشىلەرىنە قاراپ-اق بىلە بەرسەڭىز بولادى. ولار دا ءوز كولىكتەرىن جالاۋلارمەن ساندەپ, مەرەكەلىك اتموسفەرانى ودان ءارى جانداندىرادى.
باتپىراۋىقتار دا ۇندىستانداعى تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ كەتكەن. بۇل كۇنى تۇرعىندار جاپپاي بيىك ۇيلەردىڭ شاتىرىنا شىعىپ الىپ, الۋان ءتۇرلى باتپىراۋىقتاردى اسپانعا ۇشىرادى. بيىل ەل ۇكىمەتى ءجىبى سينتەتيكامەن قاپتالعان باتپىراۋىقتاردى ساتۋعا تىيىم سالدى. ويتكەنى سوڭعى بىرنەشە جىل قاتارىنان تاۋەلسىزدىك كۇنىندە كوشەدەگى بىرنەشە ادامنىڭ تاماعىن باتپىراۋىقتاردىڭ ءجىبى كەسىپ كەتىپ, مەرت قىلعان.
ءۇندىستاننىڭ تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىنداعى تاعى ءبىر شارالاردىڭ ءبىرى كريشنا دجانماشتامي دەپ اتالادى. بۇل فەستيۆال كەزىندە جۇزدەگەن ادام پيراميدا ءپىشىنىن قۇراپ, ەڭ بيىگىنە شىعا العان كىسى توبەدەگى ىرىمشىك تولتىرىلعان توستاقتى توڭكەرۋى كەرەك. مۇنىمەن قوسا, مەيرام بارىسىندا پوليتسەيلەر دە ەكسترەمالدى تريۋكتەر جاساۋدان جارىسىپ, كوپشىلىككە كەرەمەت شوۋ كورسەتەدى.
مەكسيكا: «تاۋەلسىزدىك تاماعىن» پىسىرەدى
تاۋەلسىزدىك كۇنىن مەكسيكالىقتار ەكى كۇن قاتارىنان تويلايدى. 1810 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە ريم-كاتوليك شىركەۋىنىڭ قىزمەتكەرى ميگەل-يدالگو-ي-كوستيليا قوڭىراۋدىڭ ۇنىمەن دولورەس قالاسىنىڭ تۇرعىندارىن جيناپ, يسپان بيلىگىنە قارسى شىعۋعا ۇگىتتەگەن-ءدى. مەكسيكا ءوز تاۋەلسىزدىگىن رەسمي تۇردە وسى وقيعادان 11 جىل وتكەننەن كەيىن العانىمەن, تاۋەلسىزدىك تويى 16 قىركۇيەكتە اتالىپ وتەدى.
15 قىركۇيەك كۇنى كەشكىسىن جۇرتشىلىق ەل استاناسى مەحيكوداعى كونستيتۋتسيا الاڭىنا جينالادى. بۇل جەر زاكالو دەگەن اتپەن دە تانىمال. زاكالو – مەحيكونىڭ جۇرەگى ىسپەتتەس, مۇندا ەرتە زامانداردا اتستەكتەر ءوز ريتۋالدارىن جاساعان, ءتۇرلى نارازىلىق شەرۋلەرى وتكەن, جەرگىلىكتى مەرەكەلەر تويلانعان. ءداستۇر بويىنشا ەل پرەزيدەنتى 15 قىركۇيەك كۇنى تۇنگى ساعات 11-دە ۇلتتىق سارايدىڭ بالكونىنا شىعىپ, پاتريوتتىق رۋحتى كوتەرەتىن جالىندى سوزدەر ايتادى. وعان جاۋاپ رەتىندە تۇرعىندار «Viva Mexico!» («مەكسيكا جاساسىن!») دەپ ءبىراۋىزدان ايقايلاپ, فەيەرۆەركتەر اتادى. ەگەر ءدال سول ۋاقىتتا الاڭدا بولساڭىز, جان-جاعىڭىزدان جاڭبىرشا جاۋعان كامپيتتەرگە كادىمگىدەي كومىلىپ قالۋىڭىز مۇمكىن. بۇل مەكسيكالىقتاردىڭ مايا مەن اتستەكتەر داۋىرىنەن بەرى كەلە جاتقان «پينياتا» دەپ اتالاتىن ءبىزدىڭ «شاشۋ» سياقتى ءداستۇرى. بۇرىنىراق ولار باتپاقتان وزدەرىنىڭ قۇدايلارى پىشىنىندە ىدىستار جاساپ, ءىشىن تاتتىمەن تولتىرىپ, بەلگى بەرىلگەندە, تاياقپەن الگى ىدىستاردى سىندىرىپ, وسىلايشا قۇدايلارعا قۇرباندىق جاساعان ەكەن. ۋاقىت وتە كەلە, ادامدار وسى ويىننىڭ زاماناۋي نۇسقاسىن مەيرامداردا ويناۋ ارقىلى وسىناۋ ەرەكشە عۇرىپتىڭ ۇمىتىلماۋىنا ۇلەس قوسقان.
مەكسيكالىقتار تاۋەلسىزدىك كۇنىندە «Chile en Nogada» اتتى ۇلتتىق تاعامدارىن دايىندايدى. اڭىز بويىنشا بۇل اس تۇڭعىش رەت مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدانعاننان كەيىن ازىرلەنىپتى. قىزىعى, وعان تەك قىزىل, جاسىل جانە اق, ياعني, ەل تۋىمەن تۇستەس ينگرەديەنتتەر عانا قوسىلادى ەكەن.
