تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى

پ

پ

ءى ۇزىنا بويى تاريحىمىزدا نەبىر قيامەت-قيىندىقتاردى باسىمىزدان كەشكەن; سان رەت قيراپ, سان رەت بوي تۇزەگەن; “تاريحتىڭ تاعدىرلى كوشى” دەيتىن ۇزاق جولدا سالتاناتتى دا ءومىر سۇرگەن; حاندارى التىن تاقتا دا وتىرعان, التىن سارايلاردا دا تۇرعان, ىرگەلەس ەلدەرمەن بەيبىت ءومىر سۇرە دە بىلگەن ەلمىز. تاۋقىمەتتى سونشاما كوپ كەشكەن, تاعدىرى ايانىشتى, ەزىلىپ-جانشىلعان, جابىعىپ-جاپا شەككەن, تارىعىپ-زارىققان حالىق جەر بەتىندە ەكەۋ بولسا, سونىڭ بىرەۋى – قازاق. سونىڭ سالدارىنان قازاق كەزىندە اتامەكەنىن تاستاپ, جان-جاققا شاشىراپ تا كەتتى.

 

مىرزاتاي جولداسبەكوۆ

 

رەسەيگە بودان بولعان ءۇش عاسىردا تاريحىمىز, ار-وجدانىمىز تابانعا تاپتالدى. كەڭپەيىل, اڭقاۋ قازاقتىڭ مال-جانى تاركىلەنىپ, اشارشىلىققا ۇشىرادى. وزگەنىڭ تاريحىن وزىمىزگە تەلىپ وقىتتى. حاندارىمىز بەن بيلەرىمىز, بەكتەرىمىز بەن باتىرلا-رىمىز – اجۋاعا, كەلەكەگە, تاريحىمىز – ساياساتتىڭ قۇرالىنا, الاش ارىستارى ءوز حالقىنىڭ جاۋىنا اينالدى. سانا, ءداستۇر كۇيرەدى. حالىق جادىنان ايىرىلدى. ۇلت رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتە جازدادىق. قازاقتىڭ “قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى”, دەپ زارلاعانى, قازتۋعان جىراۋدىڭ “قايران دا مەنىڭ ەدىلىم” دەپ قابىرعاسى سوگىلگەنى; ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسا الماي, قالا سالا الماي, كوشىپ-قونعان جۇرتىن ەل ەتە الماي ابىلايدىڭ پۇشايمان بولعانى; بۇقار جىراۋدىڭ جەر تىرەپ كۇڭىرەنگەنى; “ەدىلدى كەلىپ العانى – ەتەككە قولدى سالعانى, جايىقتى كەلىپ العانى – جاعاعا قولدى سالعانى”, ء“ادىرا قالعىر ءۇش قيان” دەپ مۇرات اقىننىڭ كۇيزەلگەنى; “باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم, مىنەكي, بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن” دەپ ابايدىڭ قابىرعاسى قايىساتىن وسى تۇس ەدى.

ەل ىلاڭ, دۇنيە توپالاڭ بولعان, جىلقى ىسقىرسا – جەلدىكى, ايداسا – جاۋدىكى بولىپ تۇرعان; قازاقتىڭ اۋزىنان قاقپاق, باسىنان توقپاق كەتپەگەن; قىلىش – قىنابىنان, قانجار قىنىنان سۋىرىلعان; نايزا بەلدەۋدەن شەشىلگەن, بەس قارۋىن اسىنعان; ات ۇستىندە كۇن كورگەن, اپتادا بەلىن شەشپەگەن; پىران كيىپ, پىراق مىنگەن; ىرگەدەن جوڭعار, تۇستىكتەن قوقان قوقاڭداعان, شىعىستان – قىتاي, باتىستان رەسەي قىسپاقتاعان زامان ەدى.

الىستان ورىس, قىتاي – اۋىر سالماق,

جاقىننان تىنشىتپايدى قالىڭ قالماق.

الدىندا – ور, ارتىندا – كور, جان-جاعى جاۋ,

داعدارعان الاش ەندى قايدا بارماق؟ – دەگەندە ماعجان جۇماباەۆ سول ءبىر بەيمازا كەزەڭدى مەڭزەگەن بولاتىن.

دالامىزدى دا, ءوزىمىزدى دە كورمەگەن باتىستىڭ عالىمدارى قازاقتى جەر بەتىندەگى جابايى كوشپەندىلەردىڭ قاتارىنا قوستى. ولار وركەنيەتتىڭ شىعىستان باستالعاندىعىن, ەۋروپا قالىڭ ۇيقىدا جاتقاندا بۇل وڭىردە سالتاناتتى ءومىر سالتى بولعاندىعىن بىلە تۇرا, مويىنداعىلارى كەلمەدى. وركەنيەتتىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرىن جاساعان اتا-تەگىمىز – عۇنداردى دا, ونىڭ كوسەمى ەدىل (اتتيلا) پاتشانى دا; كوك ءتاڭىرى مەن قارا جەردىڭ ورتاسىن تۇگەل بيلەگەن, دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن اۋزىنا قاراتقان قاعانات قاھارماندارىن دا جابايىعا سانادى. تۇرىك وركەنيەتىن اۋىزدارىنا دا العىسى كەلمەدى.

زىعىردانىڭدى قايناتاتىن, پۇشايمان قىلىپ سەرگەلدەڭگە سالاتىن, دوسىڭ تۇگىلى جاۋىڭا دا تىلەمەيتىن وسىنداي قورلىقتى, سۇمدىقتى باسىمىزدان كەشكەن, تاريحقا ەسەسى كەتكەن ەلمىز.

وسىنىڭ ءبارى ەسىڭە تۇسكەندە, توز-توز بولىپ, بىتىراپ, جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەي, ۇلى دالانىڭ تۇتاستىعىن دا, ۇلتتىڭ ۇيىتقىسىن دا ساقتاپ, بۇل زامانعا قالاي جەتكەنبىز دەپ قايران بولاسىڭ. قالاي ايتقاندا دا, قاي زاماندا دا تارىققاندا – جول, قامىققاندا – اقىل تاپقان, ەلدىكتىڭ تۋىن جىقپاعان, قالىڭ ەلىنىڭ كوشىن باستاعان ەلتۇتقالار قازاقتا از بولعان جوق: مودە, بۋمىن, ەستەمي, ەلتەرىستەي قاعاندار, كەرەي, جانىبەك, قاسىم, ەسىم, تاۋكە, ابىلايداي  حاندار; تونىكوك, قورقىت, اسانقايعى, قازتۋعان, شالكيىز, ۇمبەتەي, اقتانبەردى, بۇحارداي ابىز جىراۋلار; مايقى, تولە, قازىبەك, ايتەكەدەي كەمەڭگەر بيلەر; ەدىل, كۇلتەگىن, الپامىس, قوبىلاندى, ەدىگە, قاراساي, قابانباي, بوگەنباي, ناۋرىزبايداي داڭقتى باتىرلار ەلدىگىمىزدى دە, كەڭدىگىمىزدى دە ساقتاپ قالعان اسىلدار ەدى.

اسىرەسە, قازاقتى ۇلت قىلىپ ۇيىستىرىپ, ەل قىلىپ قالىپتاستىرعان ابىلاي حان مەن تولە, قازىبەك, ايتەكە بيلەردىڭ ءجونى بولەك. بۇلار – باسىنا باق قونىپ, قىدىر دارىعان; كوسىلگەندە – كوسەم, شەشىلگەندە – شەشەن; قالىڭ ەلدىڭ قايعىسىن جۇتىپ, قامىن جەگەن; قارا قىلدى قاق جارعان; جۇرتىنا تىرەك, پانا بولعان; اقىلى داريا كەن بولعان, قاراعا دا, حانعا دا تەڭ بولعان; ەلىنە ءسوزى ەم بولعان, جۇرتىنا ءسوزى ءجون بولعان, ادىلدىگىمەن ەلدى اۋزىنا قاراتقان دالا دانىشپاندارى ەدى; قازاق حالقىنىڭ ءتورت كەمەڭگەرى, ەلدىگىمىزدىڭ ءتورت قۇبىلاسى – ءتورت تىرەۋى; بيلىك پەن شەشەندىكتىڭ جىعىلمايتىن ءتورت تۋى ەدى.

نە كەرەك, قازاق ونى دا باعالاي المادى. باق باعالاعاننىڭ باسىندا عانا تۇراتىنىن بىلمەدى. بىلگىسى دە كەلمەدى. ءبىرىن ءبىرى تىڭداي بەرمەيتىن, ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ۇققىسى كەلە بەرمەيتىن, وزدەرىن شەتىنەن دانىشپان سانايتىن قازاق ودان دا ساباق العان جوق. ءتورت دانادان كەيىن قازاق ىرىڭ-جىرىڭ; باسىنان باعى, استىنان تاعى ۇشقان, داۋ-دامايى قوزعان, داۋرەنى وزعان اسا ءبىر اۋىر كەزەڭدى كەشتى.

سوۆەت يمپەرياسى تۇسىندا تاريحىمىز ساياساتقا اينالدى, ءوز ارىستارىن ءوز حالقىنا جاۋ قىلدى. ءبىرىن بىرىنە ايداپ سالدى. ەل ىشىندە وشتەستىك, الاۋىزدىق, جىكشىلدىك ورتتەي قاۋلادى. جۇرت كىمنىڭ دوس, كىمنىڭ قاس ەكەنىن بىلە الماي سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ, دال بولدى. ەل ىرگەسى سوگىلدى. ەلگە تۇتقا بولعاندارىن يتجەككەنگە ايداتتى. ءسويتىپ, ءوز جاقسىسىن ءوزى قورلادى. اڭقاۋ قازاق مۇنىڭ دا ارتىنىڭ نەگە اپارىپ سوعاتىنىن اڭعارمادى.

«قارتايدىق, قايعى ويلادىق, ۇلعايدى ارمان» دەگەندى اباي جاسى جەتىپ, قارتايعاندىعىنان ايتقان جوق.  ابايدى قارتايتقان دا, سويىلعا جىققان دا; شاكارىمدى قۇدىققا تاستاعان دا; ءبىرجاندى كىسەندەپ بايلاعان دا, ءيمانجۇسىپتى ارباعا تەرىس تاڭىپ, ايداعان دا; اقان سەرىنى سەرگەلدەڭگە سالعان دا; ماحامبەتتىڭ باسىن كەسىپ العان دا; قۇرمانعازىنى اباقتىعا جاپقان دا, ءماديدى شاڭقاي تال-تۇستە اتقان دا – قازاق, قازاقتىڭ ءوزى.

سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى دەيتۇعىن ەلدە “قازاقپىن” دەپ تە, “مەنىڭ انا ءتىلىم – قازاق ءتىلى” دەپ تە ايتا المادىق, ايتقىزبادى. ءتىل دە, ءدىن دە, تاريح تا, مادەنيەت تە, سالت-ءداستۇر دە, ادەت-عۇرىپ تا, اتا جولى دا – ءبارى دە كۇيرەدى, مانسۇق بولدى. ەلدىڭ ەڭسەسى ءتۇستى. قاتىگەزدىك, سامارقاۋلىق, جالقاۋلىق, نەمقۇرايدىلىق, جاعىمپازدىق, ەكىجۇزدىلىك ەتەك الدى. كوبى وتىرىك كۇلدى, جالعان سويلەدى. قازاقتىڭ اقىلى مەن ساناسىن تۇگەل اباقتىعا جاپتى. قايسىبىرى تۋعان جەر, وسكەن ەلدى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. قازاق حالقىنىڭ كوسەمدەرى مەن يگى جاقسىلارى وسىلاي ادىلەتسىزدىكتىڭ, قاتىگەزدىكتىڭ قۇربانى بولدى.

ماعجان جۇماباەۆ پاريجدەگى مۇستافا شوقايعا ارناپ «الىستاعى باۋىرىما» دەيتىن ولەڭ جازادى.

الىستا اۋىر ازاپ شەككەن باۋىرىم,

قۋارعان بايشەشەكتەي كەپكەن باۋىرىم.

قاپتاعان قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىندا,

كول قىلىپ كوزدىڭ جاسىن توككەن باۋىرىم.

الدىڭدى اۋىر قايعى جاپقان باۋىرىم,

جازىقسىز جاپا كورگەن جاتتان باۋىرىم.

تۇكسيگەن جۇرەگى تاس جاۋىز جاندار,

تىرىدەي جەرىڭدى توناپ جاتقان باۋىرىم.

باۋىرىم, سەن و جاقتا, مەن بۇ جاقتا,

قايعىدان قان جۇتامىز ەكى جاقتا.

لايىق پا قۇل بوپ تۇرۋ؟ كەل, كەتەلىك,

التايعا – اتا قونىس التىن تاققا!

وسىنداي ەت باۋىرى ەلجىرەگەن, حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى, اسىل ماعجان اعا ءوزى دە ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولىپ, اتىلار الدىندا سوڭعى ولەڭىن جازادى:

نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم,

ماعان اتاق ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم.

مەن ولسەم دە الاش ولمەس, كوركەيەر,

ىستەي بەرسىن قولدارىنان كەلگەنىن.

 

اششى مىناۋ قاراڭعىلىق سارايىن,

بوي جازايىن, بوستاندىققا بارايىن.

قايدا مەنىڭ ەركىن وسكەن كەڭ دالام,

كوز جىبەرىپ بيىك شىڭنان قارايىن.

قايران اقىن اقتىق دەمىنە دەيىن سارعايىپ ەلىن ساعىندى, وسى كۇندى – ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭسادى. سول ءۇشىن كۇرەستى. سول ءۇشىن ارپالىستى. امال نە, بىراق, جەتە المادى.

تولە, قازىبەك, ايتەكەدەي ساۋەگەيلەر وسىنداي سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن; ەلىنىڭ دە, جەرىنىڭ دە تالاۋعا تۇسەتىنىن, ءسويتىپ, ەلدىڭ شىرقى بۇزىلاتىنىن سەزبەدى, بولجامادى دەيمىسىز؟! سەزدى دە. بولجادى دا. بىراق امال نە, قازاق سول دانالاردىڭ دا سوزىنە قۇلاق اسا قويعان جوق.

 

ءىى

«ءداۋىر الماسىپ جاتقاندا ءومىر سۇرمە» دەيدى ەكەن قىتايلار. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ءومىرى ءداۋىر مەن ءداۋىر, عاسىر مەن عاسىر الماسىپ, زامان وزگەرىپ جاتقان تۇسقا تۋرا كەلدى. ءبىز وسى كۇنگە ارىپ-اشىپ, جاداپ-جۇدەپ, شارشاپ-شالدىعىپ, تالىقسىپ, سەڭدەي سوعىلىسىپ, تەنتەك قويداي تەڭسەلىپ, اقىلىمىزدان, جادىمىزدان, سانامىزدان ايىرىلا جازداپ جەتتىك.

قۇدايعا شۇكىر, اللا جاسىمىزدى كوردى, تىلەگىمىزدى بەردى; باسىمىزدان باق تايعان, قان جىلاعان زار زامانىمىز ارتتا قالىپ, جاڭا ءداۋىردىڭ, جاڭا زاماننىڭ ەسىگىن اشتىق.

ءيا, تاعدىر, زامان سولاي بولدى. تاۋەلسىزدىككە كەمەڭگەر ءۇش بي دە, ۇلى ابىلاي حان دا, باسىن بايگەگە تىككەن باھادۇرلەر دە جەتە المادى. ءبىز جەتتىك.

ءسويتىپ, كوز الدىمىزدا جەر دە, ەل دە, ادام دا, قوعام دا, زامان دا دەمدە وزگەردى. كۇل-تالقانى شىعىپ, بىت-شىت بولىپ قيراعان ءوندىرىس وشاقتارى قايتا جانداندى. ەل ەسىن جيدى, ەتەگىن جاپتى, ەڭسەسىن كوتەردى. حالىقتىڭ كوڭىلى ورنىعىپ, جاڭا زاماننىڭ كاسىپ-تىرشىلىگىنە كوشتى. ىزى-قيقى, مەحنات-قيىندىقتار ۇمىت بولا باستادى.

نەبارى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە بۇتىندەي جاڭا مەملەكەت – تاۋەلسىز قازاقستان ەلى كوش تۇزەدى. ۇلى كوشتى ن.ءا. نازارباەۆ باستادى.

ن.نازارباەۆ ەل تىزگىنىن قولىنا الماعايىپ, اۋمالى-توكپەلى, قيىن كەزەڭدە الدى. بابالارىمىز ميراس ەتكەن سارا جولدان تايعان جوق, ەل بىرلىگىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋى ەتىپ كوتەردى. تاريحتىڭ دا, تاعدىردىڭ دا سىنىنان ابىرويمەن ءوتىپ, حالقىن دا قىل كوپىردەن, جانىپ تۇرعان ورتتەن امان الىپ شىقتى.

ن.نازارباەۆ – ءتۇپ اتاسىنان, ارعى تەگىنەن باتىرلىق, شەشەندىك ۇزىلمەگەن تەكتىلەردىڭ ۇرپاعى. باباسى – ەڭسەگەي بويلى ەسىمحاننىڭ تۋىن ۇستاعان قولباسشى قاراساي باتىر, اتاسى – نازارباي بي. اكەسى ءابىش پەن اناسى ءالجان سۇلتانىن اۋليەگە تۇنەپ ءجۇرىپ, قۇدايدان تىلەپ العان.

بولاشاق پرەزيدەنتتى مەن العاش 1958 جىلى كورگەن ەدىم. قاسكەلەڭدەگى اباي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىندە پەدپراكتيكادان وتكەنىمدە نۇرسۇلتان ونىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى ەدى. ءجۇزى جايناپ, ەكى كوزى وتتاي جانىپ, جارق-جۇرق ەتىپ, اي ماڭدايى جارقىراپ, بايگە اتىنداي تىپىرشىپ وتىراتىن. سول كەزدىڭ وزىندە-اق ەسىمى ەلدىڭ اۋزىندا بولاتىن.

«بەسىكتەگى بالانىڭ بەك بولارىن كىم بىلەدى,

قارىنداعى بالانىڭ حان بولارىن كىم  بىلەدى» دەگەندەي, ول كەزدە نۇرسۇلتاننىڭ پرەزيدەنت بولارىن كىم بولجادى دەيسىز. بىراق تابيعاتىنان جالىنداپ تۇرعان جىگىتتىڭ ءتۇبى جارىپ شىعاتىنىن جۇرت سەزەتىن ەدى.

ەلدىڭ تىلەگىمەن, حالقىنىڭ قولداۋىمەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1991 جىلدىڭ ءبىرىنشى جەلتوقسانىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. تاۋەلسىز مەملەكەت ورناتۋ, ونى باياندى ەتۋ قيىننىڭ قيىنى ەدى. وسى جاۋاپكەرشىلىكتى قالىڭ ەلدىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ, موينىنا الدى, ءوز تاعدىرىن ەلىنىڭ تاعدىرىمەن جالعادى, ءسويتىپ حالقىنىڭ ۇزىلگەن ءۇمىتىن, شىراعىن جاقتى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى داۋرىعىسىپ, قالپاعىمىزدى اسپانعا لاقتىرىپ, قۋانىستىق. قۋانعان دا, قورىققان دا ءبىر دەگەندەي, ەسى شىققان ەل نە ىستەرىن بىلمەي شەرۋگە دە شىقتى. شەرۋگە نە ءۇشىن شىققاندارىن بىلگەن دە جوق.

تاۋەلدىلىكتەن ارىلىپ, تاۋەلسىزدىكپەن قاۋىشقان تۇستا, ىزى-قيقى كەزەڭدە,  ن.نازارباەۆتىڭ ەلى ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن مازاسىز كۇندەرىنىڭ, ۇيقىسىز تۇندەرىنىڭ كۋاسى بولعان, جان تەبىرەنىسىن دە, كۇيزەلىسىن دە كورگەن; بي قۇلدىڭ ءسوزىن سويلەپ, بيت بالاققا شىققان كەزەڭدە جانىندا بولعان;  قولعابىس تيگىزگەن كىسىنىڭ ءبىرىمىن.

الماعايىپ زاماندا, ەكى دۇنيە, ەكى ءداۋىر ارپالىسقا تۇسكەن شاقتا ن.نازارباەۆ: «مەن حالقىمنىڭ تاۋەكەلىنە سەندىم. ءوز حالقىمنىڭ جولىندا باسىمدى بايگەگە تىككەن اداممىن. ماعان وسىنداي تەكتى حالىققا, مەنى توبەسىنە كوتەرگەن حالىققا, ارعى-بەرگىدەگى قازاق بالاسىنىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ پەشەنەسىنە بۇيىرماعان باقىتتى – تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ باقىتىن بۇيىرتقان حالىققا قىزمەت ەتۋدەن ارتىق باقىت جوق, وسى جولدا مەن بار قايرات-قابىلەتىمدى, ءبىلىم-بىلىگىمدى اياماي جۇمسايمىن, قانداي دا تاۋەكەلگە بارامىن…» دەپ ءجۇردى.

سودان بەرى  ەلباسى ۇنەمى حالقىنا سەنىپ, حالقىنا ارقا سۇيەپ كەلەدى. پرەزيدەنتتى قولتىعىنان دەمەگەن دە, دەمەيتىن دە, قولداعان دا, قولدايتىن دا – تۋعان حالقى.

ەلباسى ساياساتىنىڭ التىن ارقاۋى, باستى وزەگى – ەل بىرلىگى, ەلدىڭ ىنتىماعى.

مەملەكەت ورناتۋ ءۇشىن بىزگە ەڭ الدىمەن ىنتىماق, بىرلىك, ەلدىڭ تىنىشتىعى كەرەك ەدى. ىرىڭ-جىرىڭعا جول بەرمەۋ كەرەك ەدى. وسى جولدان ەلباسى ەشقاشان تايعان ەمەس.

وداق تاراعاننان كەيىن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى دە داعدارىسقا ۇشىرادى. قالىپتاسقان كولحوز-سوۆحوزدار ىدىرادى, زاۋىت-فابريكالار كۇيرەدى, بالاباقشالار, مەكتەپتەر, مادەنيەت وشاقتارى تالان-تاراجعا ءتۇستى, ەكونوميكا قۇلدىرادى, ەل كۇيزەلىپ, جۇرتتى ۇرەي بيلەدى. اۋىل ءابىرجىپ, جۇرت قالجىراپ, زيالىلىر جاۋتاڭداپ, جاستار ساندالىپ قالدى; ماسكۇنەمدىك, ناشاقورلىق, جەزوكشەلىك, وزگە دە ىندەت ەتەك الدى.

نەشە ءتۇرلى ارانداتۋشىلار شىقتى, جۇرتتى ءابىرجىتتى, ەل ىشىنە ىرىتكى سالدى. ەلدىڭ ەسى شىقتى. شەرۋلەر كوبەيدى. ءتۇرلى قوزعالىستار پايدا بولدى. ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن ميتينگىلەر قاپتادى. نەبىر “شەشەندەر” شىقتى سۋىرىلىپ. نەشە ءتۇرلى گازەتتەر شىعا باستادى. قىسقاسى, جۇرت بەتىمەن كەتتى. سولاردىڭ كوبى جاڭا عانا ءتاي-ءتاي باسىپ, قاز-قاز تۇرىپ, تىلەرسەگى دىرىلدەپ, قۇلاعى قالقايىپ كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىككە دەمەۋ بولۋدىڭ ورنىنا بوگەۋ بولدى, كەسىرىن تيگىزدى. كوبىنىڭ اۋزىنان اق يت كىرىپ, كوك يت شىقتى. ەلدى بۇلىككە دە شاقىردى. ەلباسىن بالاعاتتاپ تا جاتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ “دەموكراتيا قايدا؟!” دەپ ايقاي سالدى. وسىلاي ەلدىڭ دە, ەردىڭ دە تاعدىرى سىنعا ءتۇستى.

ەلباسى وسىنىڭ بارىنە شىدادى. “مۇراتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن ءبىز قيىن جولداردان دا ءوتۋىمىز كەرەك, ءتوزىمدى بولۋىمىز كەرەك” دەپ ءجۇردى. ء“تىلى بايلانعان, قول-اياعى كىسەندەلگەن ەل ەدىك. جۇرت ەندى ەركىن سويلەۋدى دە ۇيرەنسىن” دەدى. كەڭشىلىك جاسادى.

جۇرت ەركىمەن ءجۇردى, ەركىمەن سويلەدى, دەگەنىن ىستەدى. بىراق, دەموكراتيا اۋزىنا كەلگەندى وتتاۋ, ويىنا كەلگەندى ىستەۋ ەمەس ەكەندىگىن, دەموكراتيا دەگەنىمىز ينتەللەكتۋالدى اقىلدىڭ بيلىگى ەكەندىگىن ءبارى بىردەي تۇسىنە بەرمەدى. سول ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە ەلباسى حالىقتىڭ ورتاسىنان شىققان ناعىز ينتەللەكتۋال ەكەندىگىن, ساياساتتا سالقىنقاندىلىق, توزىمدىلىك كەرەك ەكەندىگىن شەبەر دالەلدەدى. كەمەڭگەرلىككە ءتان مىنەز تانىتتى. ەل سەنىمىن اقتادى. قۇدايعا شۇكىر, سونىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك بايراعى جەلبىرەپ, ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتتى. قالانىڭ دا, دالانىڭ دا اجارى كىردى. جاڭا قوعام, جاڭا زامان, جاڭا ادام كەلدى. وي-سانا, تۇرمىس-تىرشىلىك وزگەردى. تاريح, ادەت-عۇرىپ, ءداستۇر قايتا جاڭعىردى. مىلقاۋ ەلدىڭ ءتىلى شىقتى. ەل جاڭاردى, جەر تۇلەدى. مەملەكەتتىلىگىمىز بەكىدى, باياندى ىشكى, سىرتقى ساياسات ورنىقتى.

ءبىز بۇرىن مەملەكەت ورناتپاعان, تۋ تىكپەگەن, استانا سالماعان, وردا تۇرعىزباعان ەل ەدىك. ەلوردالى, اقوردالى, ەلباسىلى ەل بولدىق. ەلوردامىز بۇگىندە حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ دا, ىنتىماق پەن بىرلىكتىڭ دە استاناسىنا اينالدى.

«تىماق – توبەسىنەن, ەل تورەسىنەن توزادى» دەيدى حالىق. قۇدايعا شۇكىر, قازاقتىڭ بۇگىندە تىماعى ءبۇتىن, تورەسى تورىندە وتىر.

«بابالارى باتىر, انالارى دانا حالقىم بار; تاعدىردىڭ تالاي تاۋقىمەتىن كەشىرگەن ءتوزىمدى حالقىم بار; ۇلت پەن ۇلىستارعا پانا بولا بىلگەن ءمارت حالقىم بار; جۇرەگى جومارت, اقىلى داريا, كوڭىلى كىرشىكسىز اقكوڭىل حالقىم بار; جەرىن جاۋعا بەرمەي امان الىپ قالعان باتىر حالقىم بار; دانىشپان-دانالاردى, كەمەڭگەر عالىمداردى, الىپ باتىرلاردى, سۇڭعىلا شەشەندەردى, تۋرا بيلەردى دۇنيەگە كەلتىرگەن دانا حالقىم بار. جومارت حالقىمنان, دانا حالقىمنان اينالدىم»  دەپ تەبىرەنە جازادى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ.

ەلباسى ۇنەمى ەلىم دەپ ەمىرەنىپ, تۋعان حالقىنا ايانباي قىزمەت ەتىپ كەلەدى. نە كورسە دە ەلىمەن بىرگە كورىپ, بىرگە جاساسىپ كەلەدى.

“قاتتى جەرگە قاق تۇرار, ىنتىماقتى ەلدە باق تۇرار” دەگەن ءسوز بار بابالارىمىزدان قالعان. بيلىككە تالاسىپ, باققا تالاسىپ, تاققا جارماساتىن تاققۇمارلاردىڭ نە ويلايتىنىن قايدام, حالىق ەلدىڭ تىنىشتىعىن, جەردىڭ بۇتىندىگىن تىلەپ وتىر. ەلباسىنىڭ دا كۇنى-ءتۇنى ويلايتىنى, اللادان تىلەيتىنى وسى. ونىڭ حالقىمەن قانى دا, جانى دا, جۇرەگى دە, تىلەگى دە ءبىر.

اۋمالى-توكپەلى زاماندا ءبىرازىمىز نۇرسۇلتاننىڭ جانىنان تابىلدىق. ءبىزدىڭ باسىمىزدى جاڭا مەملەكەت ورناتۋ يدەياسى بىرىكتىردى. ەسى شىققان ەلگە دەمەۋ بولىپ, تىزە قوسىپ, جان اياماي ۇلتقا قىزمەت جاسادىق. مۇنىمىزدىڭ ۋاقىت ءۇشىن دە, ۇلت ءۇشىن دە پايداسى از بولعان جوق. احۋالدىڭ ورنىعۋىنا, جاس مەملەكەتتىڭ ىرگەسىنىڭ بەرىك قالانۋىنا شاما-شارقىمىزشا ۇلەس قوستىق.

مەملەكەت ورناتۋ, ونى قالىپتاستىرۋ, باياندى ەتۋ, الەمگە تانىتۋ دەيتىن كۇردەلى پروتسەسكە قاتىسۋدى اللا كەز كەلگەن كىسىنىڭ پەشەنەسىنە جازا بەرمەيدى. مەن سول تۇستا بەس جىل بويى مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحانيات سالاسىن – يدەولوگياسىن باسقاردىم. حالىق, مەملەكەت الدىنداعى اۋىر دا جاۋاپتى مىندەتتى ابىرويمەن اتقاردىم دەپ ويلايمىن.

1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزدىك. سايلاۋدىڭ شتابىن باسقارۋ دا, پرەزيدەنتتىڭ يناگۋراتسياسىن – تاققا وتىرۋ ءراسىمىن وتكىزۋ دە ماعان جۇكتەلدى. مۇنى دا ابىرويمەن وتكىزدىك. ونى قازاق حالقى دا, تاريح تا ۇمىتپايدى دەپ ويلايمىن.

حان تۇسىندا قان شاشىلماسىن دەپ اقسارباس شالدىق. بوزداقتار امان بولسىن دەپ بوزقاسقا شالدىق. پرەزيدەنتتىڭ باسىنا مۇراق كيگىزىپ, يىعىنا شاپان جاپتىق; ءۇش ءجۇزدىڭ تاڭباسىن سالدىرىپ, بەلىنە كىسە سوقتىردىق. اق كيىزدىڭ ۇستىنە تۇرعىزىپ انت بەرگىزدىك. الاتاۋدان وتىز رەت زەڭبىرەك اتىپ, تاۋەلسىزدىگىمىزدى الەمگە پاش ەتتىك.

2004 جىلى اقوردانىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا دا قالىڭ ەلدى قۇتتىقتاپ, ەلباسىنا باتا بەرۋ مەنىڭ ەنشىمە تيگەن ەدى. ءابىش كەكىلباەۆ, اقسەلەۋ سەيدىمبەك ۇشەۋىمىز بارىپ, حالىقتىڭ اتىنان باتا بەرگەن ەدىم.

مۇنى دا تاريح ۇمىتپايدى دەپ سەنەمىن.

“سۇيەر ۇلىڭ بولسا, سەن ءسۇي” دەپ اباي ايتقانداي, نۇرسۇلتان نازارباەۆ قولپاشتاۋعا دا, قولداۋعا دا, قوشەمەتتەۋگە دە تۇراتىن; قالاي ماقتاۋعا دا سىياتىن كىسى, ورتاسىنان ويى وزعان, قاتارىنان قالپى وزعان ازامات.

پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ – حالقىن سان مىڭ جىلدار ىزدەگەن مۇراتىنا جەتكىزگەن, مەملەكەتتىگىمىزدى ورناتىپ, ونى دامىتىپ, الەمگە تانىتقان اسا دارىندى تۇلعا.

ن.نازارباەۆ – حالقىنىڭ بار قادىر-قاسيەتىن بويىنا جيعان, ءتىلىن, تاريحىن, مادەنيەتىن, ادەت-عۇرپىن, سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلەتىن, ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيەتىن, حالقىنىڭ ءۇمىتىن, سەنىمىن اقتاپ كەلە جاتقان قالىڭ ەلدىڭ مۇڭداسى, تاعدىرلاسى; ەلىنىڭ ەسىكتەگى باسىن تورگە شىعارعان, الەمگە كەڭىنەن تانىلعان, ىرگەلى ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن سويلەسكەندە ءسوزى اساتىن, ەگەسكەندە ەڭسەسىن باساتىن, ەلدەسكەندە مەيىرىن شاشاتىن اۋزى ءۋالى, ءسوزى دۋالى ساياساتكەر.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ – دارىندى ۇيىمداستىرۋشى, جۇرتتى سەندىرە دە, يلاندىرا دا الاتىن, «ءوز ەلىم مەنىڭ – وزەگىم» دەيتىن قايراتكەر.

ن.نازارباەۆ – ادامزات تاريحىن تەرەڭ بىلەتىن, زامانا اعىمىن ءجىتى ويلايتىن, الەمنىڭ وزىق تاجىريبەسىن ۇتىمدى پايدالانىپ, اتا-بابادان قالعان اسىل ونەگەمەن ادەمى ۇشتاستىرىپ كەلە جاتقان ستراتەگ, تاۋەلسىزدىك زامانىنىڭ بىرنەشە ۇرپاعىن ءوسىرىپ كەلە جاتقان تالىمگەر.

ن. نازارباەۆ – الەم مويىنداعان, اتاعى الىسقا كەتكەن, جەر جاھانعا ءسوزى ءوتىپ, ايتقانىن ىستەتىپ وتىرعان بۇگىنگى زاماننىڭ ليدەرى; تۋمىسىنان كيە دارىعان قايراتكەر; تاباندى كۇرەسكەر; گۋمانيست, تۋعان حالقىنىڭ بايتەرەگى, كوسەمى, كەمەڭگەرى.

كوك تۇرىكتىڭ كىندىگىنەن جارالعانداردىڭ ىشىنەن وزىپ تۋعانى دا – ن.نازارباەۆ.

ءبارىمىز جاقسى بىلەتىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ, مىنە, وسىنداي ادام.

ءبىز ىقىلىم زامانداردان بەرى ۇلى دالا توسىندە سان قيلى تاعدىردى باسىنان كەشكەن, وسى كۇندى ارمانداعان ەل ەدىك. ساق اتا داۋىرىندە دە, قاعانات, حاندىق زامانىندا دا, ءاز جانىبەكتىڭ, ەر ابىلايدىڭ تۇسىندا دا ەش ۇرپاق مۇنشالىقتى باقىتتى, مۇنشالىقتى داۋلەتتى كورگەن جوق. ارعى-بەرگى زاماندا ۇلى دالادا نازارباەۆتاي مەملەكەت ورناتقان, جەر جۇزىنە داڭقى اسقان تۇلعا تۋعان جوق. نەبارى 20 جىلدىڭ ىشىندە الەم ساناساتىن ەلگە اينالدىق. وسىنىڭ بارىنە كۋا بولىپ وتىرعان, وسىنداي ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءبارىمىز دە باقىتتىمىز.

ءبىر كەزدە جىعىلعان وردانى قايتا تىگۋ, قۇلاعان تۋدى قايتا تىكتەۋ, ەلدىڭ ەلىنىڭ عانا, ەردىڭ ەرىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس ەدى. شۇكىر, بۇگىندە ىنتىماعى جاراسقان, ەگەمەندى ەلىمىز بار, قۇلان جورتسا, تۇياعى توزاتىن, قىران ۇشسا, قاناتى تالاتىن ۇلان-بايتاق جەرىمىز بار; ابىلايدىڭ دا اماناتىن ورىنداعان ەرىمىز بار.

ەلدىڭ اتى – قازاقستان, ەردىڭ اتى – نۇرسۇلتان. قازاقستان, استانا, نازارباەۆ بۇگىندە ءبىر-بىرىنەن بولىنبەيتىن تۇتاس ۇعىمعا اينالدى.

ءبىز ەندى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن, ونى باياندى ەتۋ ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. ەل قامى ءۇشىن پەيىشكە دە, توزاققا دا بىرگە كىرۋگە ءتيىسپىز. بابالار قالدىرىپ كەتكەن ۇلى دالا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك  ءبىزدى بۇگىن وسىعان شاقىرىپ وتىر. تاريحقا ەسەسى كەتكەن حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى تاعدىرى بىزدەن وسىنى قاجەت ەتىپ وتىر.

تۋعان وتانىمىز قارىشتاي بەرسىن! اسقاقتاي بەرسىن ازاتتىقتىڭ استاناسى. تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولسىن!