ۇيدەگى ءۇش جاسار ءسىڭلىمنىڭ ءتىلى «ر»-عا كەلمەيدى. ءتىلىن جاتتىقتىرۋ ءۇشىن راكەتا, روبوت, تراكتور دەگەن سوزدەردى قايتا-قايتا ايتقىزامىز. ناتيجە شامالى. «لاكەتا», «لوبوت», «تلاكتول» كۇيى قالادى ونىمىز. باستاپقىدا ەركەلىك شىعار دەيتىنبىز. بارا-بارا ساقاۋلىعى ۇدەي تۇسكەن سوڭ, دارىگەرگە اپاردىق. سويتسەك, مۇنداي مۇكىستىك كوپ بالادا بار ەكەن. ونىڭ پايدا بولۋ سەبەبى مەن ەمدەۋ جولدارىن ارنايى مامانداردان سۇراعانىمىزدا, ءبىراز جايتتاردى ايتىپ بەردى.
رەسپۋبليكالىق پەدياتريا جانە بالا حيرۋرگياسى عىلىمي ورتالىعىنىڭ نەۆروپاتولوگ-دارىگەرى, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءنۇربيبى جاقاۋوۆانىڭ ايتۋىنشا, بالانىڭ تىلىندەگى اقاۋعا بىرنەشە فاكتور اسەر ەتەدى. اسىرەسە, اناسىنىڭ جۇكتىلىك كەزىندەگى جاعدايى, تۇقىمقۋالاۋشىلىق اۋرۋلار, وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك احۋالى, اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سترەستىك سيتۋاتسيالار ءجيى قايتالانعان سايىن جەتىلۋ پروتسەسى دە كەشەۋىلدەي بەرەدى. سترەسس دەمەكشى, كەيبىر وتباسىلاردا بالا 1-گە تولار-تولماستان كەلەسى ءسابي دۇنيەگە كەلىپ جاتادى. وندايلاردى «تەتە» دەيمىز. اكە-شەشەسىنىڭ بۇكىل ىقىلاسى سول باۋىرىنا اۋعانىن بىلگەن ءبۇلدىرشىن كىشىگىرىم كۇيزەلىسكە تاپ بولادى. ناتيجەسىندە توماعا-تۇيىق بولىپ, پسيحيكالىق داعدارىستى باستان كەشەدى. سونىڭ كەسىرىنەن ءتىل مۇكىستىگى پايدا بولادى.
– قازىرگى كۇنى كوپ اتا-انالار بالاسىن الاڭسىز كوك جاشىككە تەلمىرتىپ قويادى. ودان قالسا – نوۋتبۋك پەن پلانشەت. ەرتەلى-كەش سوعان بايلانعان بالا ويىنشىق اتاۋلىمەن دە وينامايدى. ال دۇرىس سويلەۋ ءۇشىن ۇساق موتوريكانى دامىتۋ كەرەك. ءتىلدىڭ انىق شىعۋىنا قول بۇلشىقەتتەرى مەن ساۋساقتارداعى نۇكتەلەر ىقپال جاسايدى. ەرتەرەكتەگى «حانتالاپاي», «بەس اسىق», «شەڭبەر», «ءۇش تابان» سەكىلدى ويىندارىمىز ءدال وسى ۇساق موتوريكانى جاقسى جەتىلدىرەتىن بولعان. بۇگىندە ونىڭ ورنىنا موزايكا, ءتۇرلى-ءتۇستى پازلدار مەن قۇراستىرعىشتار كەلدى. بالانىڭ قولىنا سۇيەك ۇستاتىپ, ءمۇجىتىپ قويۋ دا ءتىلدىڭ دۇرىس دامۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزبەك, – دەيدى مامان.
اتالمىش ورتالىقتىڭ پسيحولوگى گۇلجاميلا ءنۇسىپجانوۆا بۇل قۇبىلىستى پسيحولوگيا تۇرعىسىنان بىلايشا تۇسىندىرەدى:
– «ر» – قيىن دىبىستاردىڭ ءبىرى. 3-كە تولماعان بالالاردىڭ ونى دۇرىس ايتا الماۋى – ونشالىقتى قورقىنىشتى نارسە ەمەس. ال ودان كەيىنگى جاستا بۇل مۇكىستىك تۇزەلمەسە, الاڭداۋعا سەبەپ بار دەگەن ءسوز. ءبارى دە ەركەلىكتەن باستالادى. ءوز قالاۋىن وڭاي ورىنداتىپ ۇيرەنگەن بالا دۇرىس سويلەۋگە دە ونشا تالپىنبايدى. الماعا قولىن سوزسا المانى, كەسەگە قولىن سوزسا كەسەنى ۇستاتا سالسا, قايدان تالپىنسىن؟! ونىڭ ۇستىنە, اتا-انا دا بالانىڭ بىلدىرىن قىزىق كورىپ, ساقاۋلانا سويلەۋىنە ەرىك بەرسە شە؟! بالاسىن ماكوش, ساكوش دەپ, «بىلجىراق» تىلمەن ەركەلەتەتىن ەرەسەكتەر كوپ. دۇرىستاپ ەسكەرتۋدىڭ ورنىنا «بويمايدى», «كەيمەيدى», «ءۇفاي», «كاكاي» دەپ سويلەپ وتىرعان اكە-شەشەنىڭ بالاسىنا نە دەپ كىنا ارتاسىڭ بۇدان سوڭ؟ اتا-انا – بالا ءۇشىن قاشاندا يدەال. سوندىقتان, ەڭ اۋەلى, ءوزىمىز بالامەن ۇلكەن ادامدارشا تەڭ دارەجەدە سويلەسۋىمىز كەرەك. ەرىنبەي, جالىقپاي, ءار زاتتىڭ اتاۋىن جاتتاتقىزۋىمىز قاجەت.
وسى ماسەلە توڭىرەگىندە لوگوپەد جانار ەستەمىسوۆا مىناداي دۇنيەلەردى ايتتى:
– «ر» دىبىسىن ۇيرەنۋ ءۇشىن ءۇش نارسە كەرەك: ءتىلدىڭ قاتايۋى, سويلەگەندە اۋانىڭ جەتكىلىكتى بولۋى, ءتىل ۇشىنىڭ دىرىلدەۋى. وسىلاردىڭ ءبىرى دۇرىس بولماعان جاعدايدا, بالا «ر»-دى ايتا المايدى. مۇندايدا سوزدەگى «ر»-دىڭ ورنىن تاستاپ كەتەدى نەمەسە «ع», «ل» سەكىلدى باسقا دىبىستارمەن الماستىرادى. مۇنى روتاتسيزم دەيمىز.
ءتىلدىڭ استىنداعى جەلبەزەكتىڭ قىسقا بولۋىنان دا بالا «ر»-دى ايتا الماۋى مۇمكىن. ونى كەيبىرەۋلەر بىردەن حيرۋرگكە اپارىپ كەستىرىپ جاتادى. نەگىزى ولاي جاساماي-اق, ارتيكۋلياتسيالىق جاتتىعۋلاردى ورىنداپ, جەلبەزەكتى سوزۋعا بولادى. مىسالى, اتتىڭ جۇرىسىنە ۇقسايتىن دىبىستى سالامىز. ياعني, تاڭدايدى قاتتى قاعامىز. «ساڭىراۋقۇلاق» دەگەن دە ءادىس بار. وندا ءتىلدى تاڭدايعا 2-3 مينۋت بويى بارىنشا جابىستىرىپ تۇرامىز.
«ر» دىبىسىن ايتقىزىپ ۇيرەتۋدىڭ ءوزى دايىندىق, قويۋ, ماشىقتاندىرۋ, اجىراتۋ سياقتى ءتورت كەزەڭنەن تۇرادى. العاشقى كەزەڭنىڭ جاتتىعۋلارىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ونى ۇيرەتكەن سوڭ, تراكتوردىڭ داۋىسى سەكىلدى «در-ر-ر-ر-ر-ر» دەپ قايتا-قايتا ايتقىزامىز. وسى كەزدە «ر» دىبىسى انىق شىقسا, كەلەسى كەزەڭگە وتەمىز. وندا -را, -رو, -رۋ, -رە دەگەن بۋىنداردى قايتالاتامىز. جاتتىعۋ ءساتتى ورىندالعان سوڭ, قۇرامىندا «ر» دىبىسى بار سوزدەرگە, كەيىن سويلەمدەرگە اۋىسامىز. «ر» دىبىسى كوپ ولەڭدەر, جاڭىلتپاشتار جاتتاتامىز. بۇلاردىڭ بارىنە شامامەن 3 ايداي ۋاقىت كەتەدى.
بۇگىندە جۇرت اراسىندا تاراعان قاتە پىكىر بار, كوبىسى «ر» دىبىسىن تەك بالا كەزدە عانا دۇرىستاپ ايتقىزىپ ۇيرەتۋگە بولادى دەپ ويلايدى. ولاي ەمەس ەكەن. ەرەسەك كىسىلەردىڭ ءوزى لوگوپەد مامانعا بارىپ, جاتتىعۋلاردى مۇقيات ورىنداسا, تىلىندەگى كەمىستىك تۇزەلىپ كەتەدى.
بوتاگوز ماراتقىزى
