«توي دەگەندە قۋ باس دومالايدى». قازاق بابام تاۋىپ-اق ايتقان. قازىر دە سولاي بولىپ تۇر. ءبىزدى وزگە ۇلتتاردان ەرەكشەلەيتىن ءبىر قاسيەتىمىز دە تويشىلدىعىمىز, دۋمانشىلدىعىمىز, ساۋىقشىلدىعىمىز. راس, قۋانىشقا ءدۇيىم جۇرتتى بولماسا دا, تۋعان-تۋىس, جەكجاس-جۇراعات, قۇدا-قۇداعيدى شاقىرۋ مىندەت, بىراق ءدال قازاقتاي جارتى اۋىلدى جينايتىن توي بىزدە عانا بار. سول ءۇشىن دە بارىمىزدى شاشامىز, توي-تومالاققا بارۋ كەرەك بولسا دا كوڭىل, شىركىن, «قۇتتى بولسىندى» كوپ بەرگىسى كەلەدى-اق. قاسىڭىزداعىدان قالىسپاۋ كەرەك قوي. مىنە, وسى «قالىسپاۋ كەرەك» دەگەن قاعيدات قۇرتادى. كرەديتتىڭ «قوراسىنا» كىرەتىنى دە سوندىقتان كوپ قازاقتىڭ.
قالتاسى قالىڭدار قالاي شاشىلسا دا جاراسادى جانە وزدەرى بىلەدى. ءبىز الەۋمەتتىك تۇرمىسى ورتا دەڭگەيدەگى وتباسىلارداعى توي شىعىنىن ەسەپتەپ, ەكشەپ كورگەن ەدىك…
«بۇل جول بۇرىنعى جولدان وزگەرەك…»
«قوراسى» دەپ كوكيمىز-اۋ, نەسيە بولماسا, نە ىستەر ەدىك, ال؟! «قارىز ال دا, قاتىن ال» دەگەن ماتەلدىڭ جاندانىپ كەتكەنى دە سول ەمەس پە؟ وسى جولمەن كىمنىڭ جۇرگەنىن سۇراساڭىز, تالاي قانداسىمىز قولىن كوتەرەدى. دەسە دە, قايبىر ەستى زامانداستارىمىز كرەديتتىڭ كومەگىنسىز توي جاساۋدى مەڭگەرىپ ۇلگەرگەن. ماسەلەن, استانالىق راۋشان ورازوۆا. «ۇلكەن ۇلىم ۇيلەندى. تۇڭعىشىمنىڭ قولىمدى ۇزارتقانىنا قۋاندىم, ارينە. بىراق, توي ماسەلەسى ءبىرشاما باسىمدى اۋىرتتى. الايدا, جولىن تاپتىم. نەگىزگى تۋعان جەرىمىز وڭتۇستىك بولعاندىقتان, سول جاققا تارتتىم دا كەتتىم. ازىن-اۋلاق قاراجاتىم دا جوق ەمەس. الدىمەن تويحانانىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم. يەسىنە ويىمدى ايتتىم. «داستارحان اقىسىن تويدان كەيىن بەرەمىن» دەدىم. كەلىستى. كەيىن بىلسەم, مۇنداي كەلىسىم قازىر كوپ جەردە بار ەكەن. وزگە شىعىنداردىڭ دا جارتىسىن وسىلاي شەشتىم. ءبىرشاماسىنا اعايىندار جاردەمدەستى, ءبىرشاماسىنا الگى ازىن-اۋلاق قاراجاتىمدى جۇمسادىم. نە كەرەك, توي ويىمداعىدان دا دۋماندى ءوتتى. ەڭ قۋانىشتىسى, تويعا تۇسكەن قارجى شىعىنداردى ەمىن-ەركىن جاۋىپ كەتتى» دەيدى راۋشان انا كۇلىمدەپ.
«بۇل جول بۇرىنعى جولدان وزگەرەك», دەسە دە ءبىر نارسەنى ەسكەرگەن ءجون: ەگەر ءسىز «شىق بەرمەس شىعايبايدىڭ» ءوزى بولساڭىز, اتالعان تاسىلگە اياق باسپاعانىڭىز ابزال. ال توي-تومالاققا قولىڭىز جومارت پا, جولىڭىز اشىق. قارىزدارىڭىزدى قينالماي قايتارىپ, قالتاڭىزدا تاعى تەڭگە قالارى عاجاپ ەمەس.
بەرەكەلى داستارحان – ءبىر جارىم ميلليون تەڭگە
كرەديت الىپ, توي جاسايتىنداردىڭ كوپتىگى سونشالىق, تاڭعالمايتىن بولدىق دەدىك. كولىگىن ساتىپ, قۋانىشىن پاش ەتكەندەردى دە كوردىك. ال ەندى سونداي ورتانقول تويلاردىڭ شىعىندارىن سانامالاپ كورەيىكشى. بىلەتىندەر «بىرنەشە ميلليوندى قۇرايدى» دەيدى.
سونىمەن, ورتا ەسەپپەن ءجۇز ادامدىق توي. تويحانالارعا قوڭىراۋ شالدىق. «مەرۋەرت», «التىن بالىق», «التىن تاعا» «جەتى قازىنا», «تۇران», سالتانات سارايى, «ىرىستى»… ەلورداداعى ەل بىلەتىن دۋماندى وردالار. بۇلاردىڭ قاتارىنان ءار قوناق باسىنا ءتورت-بەس مىڭ تەڭگەگە داستارحان جايىپ بەرەتىندەرىن تابۋ قيىن-اق. بىراق وزگە كىشىگىرىم, كەلبەتى كەلىسسىزدەۋ, ورنى ىڭعايسىزداۋ تويحانالاردى شارق ۇرىپ شارلاساڭىز, كەزدەسەدى. ال جوعارىداعى تويحانالار ءار قوناعىڭىزعا 8 مىڭنان باستاپ, 40 مىڭعا دەيىنگى تەڭگە كولەمىندەگى قاراجاتقا عانا داياشىلارىن قيمىلداتىپ, ءمازىرىن ۇسىنا الادى.
ءبىز سويلەسكەن «مەرۋەرت» مەيرامحاناسى. تسەلينوگراد زامانىندا ىرگە قالاعان نىسان, ەلوردالىقتارعا ەتەنە تانىس. ويتكەنى, باس داڭعىلداردىڭ ءبىرى – رەسپۋبليكادا ورنالاسقان. اپتانىڭ ءار كۇنىندە ءتورى قوناقتان ۇزىلگەن ەمەس. اكىمشىسى الفيا ەسىمدى ارۋ ەكەن. تۇتقانىڭ ارعى جاعىندا تۇرسا دا, كوڭىلىڭىزدەن شىققىسى كەلىپ تۇراتىنى بايقالادى.
– سىزدەر توي وتكىزۋ ءۇشىن ادام باسىنا نەشە تەڭگەدەن داستارحان جاياسىزدار؟
– سەگىز مىڭ تەڭگەدەن باستالادى, اعاسى. بىزدەن قالاعان ءمازىرىڭىزدى تابا الاسىز. بىراق الكوگول, الكوگولسىز سۋسىنداردى, ەت پەن جەمىس-جيدەكتى ءوزىڭىز اكەلەسىز. ەسەسىنە, ەۋروپالىق, قازاقى اسحانامىز بارىنشا قىزمەت كورسەتەدى.
– سىزدەردە قاي ۇلتتىڭ وكىلدەرى كوپ توي جاسايدى؟
– البەتتە, قازاقتار! ۇيلەنۋ, قىز ۇزاتۋ تويلارى ەكى كۇننىڭ ءبىرىندە ءوتىپ جاتادى.
– قازىرگى نارىقتاعى داعدارىس دەمالىستارىڭىزدى كوبەيتىپ جىبەرمەدى مە؟
– راس, قازان ايىنىڭ باسىنان بەرى كليەنتتەردىڭ ساپ تىيىلعانىن ايتۋ كەرەك. بىراق جاز بويى جىلداعى كىرىسىمىزدى ساقتادىق…
ەندى ەسەپتەلىك, قوناعىڭىزدىڭ سانىن سەگىز مىڭعا ەسەلەسەك, سەگىز ءجۇز مىڭ. الگى الكوگول, الكوگولسىز سۋسىنداردىڭ, ەت پەن جەمىس-جيدەكتىڭ باعاسىن قوسىڭىز. ويتكەنى, بۇل ەرەجە كوپتەگەن تويحانالاردا بار. مۇنىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. توي يەسى مەن تويحانا اراسىنداعى داۋ-داماي وسىنداي ازىق-تۇلىكتەردەن باستالاتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز.
ءجا, ءجاي عانا داستارحانىڭىزدىڭ قۇنى ميلليون جارىم تەڭگەگە شاباتىنىنا كوز جەتكەن سياقتى.
– تويدىڭ جاعدايىن اللادان سوڭ, اسابادان ارتىق بىلەتىن جان جوق شىعار, امانجول, قازاق تويلارىندا قوناق سانى نەشە, ورىس جانە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تويىندا نەشە بولادى شامامەن؟
– ءار توي ءارتۇرلى. ورىس جانە وزگە ۇلتتاردىڭ تويىندا 8-15 ارالىعىندا عانا قوناقتار بولادى. ءبىزدىڭ تويعا كەلەتىندەردىڭ سانى 150-دەن كەم بولمايدى عوي. سۇندەت توي, ءتىلاشار, بەسىككە سالۋ سىندى ەڭ كىشىگىرىم تويلاردىڭ وزىندە قىرىق ادامنان كوپ بولامىز. ال دوكەيلەردىڭ تويى 200-300 ادام جانە ودان دا كوپ قوناقپەن وتەدى. ماسەلەن, جاقىندا بەلگىلى ءبىر اعامىز قىزىن ۇزاتقاندا 500-دەن ارتىق ادام كەلدى.
– ءوزىڭ قاتارلى اسابالار مەن «جۇلدىز» اسابالاردىڭ «ستاۆكاسى» قانشا تەڭگە؟ ول «ستاۆكا» داعدارىستان كەيىن ءتۇستى مە, الدە ۇستاپ تۇرسىڭدار ما بۇرىنعى باعانى؟
– جۇلدىزدى اسابالار استانادا 3 مىڭ دوللارمەن, ورتاشا دەڭگەيدەگى اسابالار 150 مىڭ تەڭگەمەن توي باسقارادى. مەن 100 مىڭ تەڭگەنىڭ شاماسىندا بەرسە, شىعا بەرەمىن.
– قازىر داعدارىس زامانى دەپ ءجۇرمىز, توي-تومالاقتىڭ ءوتۋىن ازايتقان شىعار, ءيا؟
– كەيىنگى ءتورت-بەس ايدا توي ءسال ازايدى. ەسەسىنە, ۇيدە وتەتىن قۇدالىق كوپ, بۇل دەگەنىمىز, ارتىق شىعىنسىز, ەكى جاق ءبىر-بىرىمەن كەلىسىپ, شاعىن قۇدالىق جاساپ, الىس-بەرىستەرىن تاپسىرادى. ال تويعا كەتەتىن قاراجاتتى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنە سالامىز دەپ ۋاعدالاساتىنداردى كوردىم. ارينە, جاستارعا باسپانا الۋ ءۇشىن.
– مىنە, عاجاپ, بۇل جاقسى باستاما عوي!..
– جاقسى باستاما ما, الدە, داعدارىس كەزىندەگى عانا تىرلىك پە, بىلمەيمىن.
بۇل شىعىندار دا ءبىر توبە
توي جاساعاندار بىلەدى, تويدىڭ داستارحانىنان بولەك شىعىندارى ءبىر توبە. ايتالىق, تاۋىرلەۋ اسابا مەن مۋزىكانتتىڭ ەڭ ارزانى ارقايسىنا 70-80 مىڭ تەڭگە, توي زالىن كوركەمدەۋشىلەر كەمىندە 30-40 مىڭ تەڭگە ۇسىنساڭىز عانا, ويلانا ىسكە كىرىسەدى. كەلىندى كوپشىلىكتىڭ الدىنا الىپ شىعاتىن ارنايى شاڭىراق تا قازىر «مودا» بولىپ تۇر – 20-25 مىڭ تەڭگە شاماسىندا. جارايدى, ەسترادا جۇلدىزدارىن شاقىرماي-اق قويىڭىز, ولار كوك قاعازبەن عانا ەسەپتەسەدى ەمەس پە؟ ەسەسىنە, ەل ىشىندەگى ءانشى, بيشىلەرگە ءبارىبىر اقشا جۇمساۋ كەرەك. اتاقتارى جەر جارماسا دا, تويىڭىزدىڭ ءارىن كىرگىزۋگە جارايتىن قىز-جىگىتتەرگە جوق دەگەندە 50-60 مىڭ تەڭگەڭىزدى جۇمساۋ قاجەت. وسىنشا شىعىندالىپ توي جاساعاندا, نەگە بەينەكامەراعا تۇسىرمەسكە؟ ەرتەڭگە ەستەلىك ءۇشىن دەپ تاسپاسىن جاساپ بەرەتىن وپەراتوردىڭ ەڭ ارزانى 50 مىڭ تەڭگە ەكەنىن قاپەرىڭىزگە سالامىز. فوتوگرافتان جاقسى سۋرەتتەردى الۋعا دا ءبىرشاما قاراجات كەرەك, ال ونىڭ «گۋليانكاعا» ەرىپ شىعۋى ءۇشىن قۇرىپ قالعاندا 25 مىڭ تەڭگە قوسىپ بەرەتىنىڭىز بار.
«گۋليانكا» دەمەكشى, جاستاردىڭ توي الدىنداعى ساۋىق-سايرانىنا شىعاتىن كولىكتەر ماركاسىنا قاراي 15-20 مىڭنان باستاپ شارىقتاي بەرەدى. ۇزىندىعى ءۇش جىلقىداي «ليمۋزيندەردى» جالدايمىن» دەسەڭىز, مارحابات, 50-60 مىڭ تەڭگە! قازىرگى كەزدە قالىڭدىق كويلەگىن دە كوپشىلىك «پروكاتقا» الىپ جاتادى. ال ونىڭ قۇنى «ءولدى» – 50 مىڭ تەڭگە! بۇل مالىمەتتەردىڭ ءبىرشاماسىن زەرتتەپ بىلسەك, ءبىرشاماسىن ەربول ەسىمدى اسابا اڭگىمەلەپ بەرگەن. «بۇرىنىراقتا تاقىلداپ تۇرعان اسابالار ءوتىمدى ەدى, قازىرگى جۇرت ويىندى كوپ ۇيىمداستىراتىن اسابالاردى ىزدەيدى. مەنىڭ ءبىلۋىمشە, بۇگىندە بەلگىلى ايتىسكەر يرانعايىپ كۇزەمباەۆتى ىزدەيتىن تويشىل قازاق كوپ. مىناۋ قالادان, اناۋ قالاعا ۇشىپ ءجۇرگەنى توي وتكىزۋ ءۇشىن» دەيدى ول.
ايتپاقشى, جوعارىداعى شىعىنداردى داستارحاننىڭ ءبىر جارىم ميلليونىنا قوسىپ قويىڭىز…
