(جالعاسى. باسى گازەتىمىزدىڭ
№30 (4618) سانىندا)
1954 جىلعى 23 اقپان مەن 3 ناۋرىز ارالىعىندا ماسكەۋدە كوكپ وك پلەنۋمى وتەدى. پلەنۋم «تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرۋ ارقىلى استىق شارۋاشىلىعىن كوبەيتۋ» جانە «2-3 جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزدەگى حالىقتى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلداعان.
ەلدە العاشقى 3 جىلدىڭ وزىندە 32 ملن گەكتاردان استام جەر جىرتىلعان. ءبىر كەزدە وبلىستا باسشىلىق قىزمەتتە بولعان ج.ع.ىسقاقوۆ ءوز ەستەلىگىندە: «پۋت يليچا» ۇجىمشارىنىڭ باسقارما توراعاسى س.ش.سيحۆاتۋللين دەگەن وتە ءبىلىمدى, ىسكەر جىگىت ەدى. ەگىستىك جەرى 5 مىڭ گەكتار ەدى, تىڭعا شابۋىل دەپ اتتان سالعاندا تاعى 5 مىڭ گەكتاردى جىرتىپ تاستادىق. كىشكەنە شارۋاشىلىق ءۇشىن, ارينە, بۇل كوپ كولەم ەدى» دەپ جازعانداي, جىرتىلعان جەردە شەك بولماعان.
1954 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقستاندا تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ جۇمىسى جاپپاي باستالدى: اقمولا, كوكشەتاۋ, قوستاناي, پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان سياقتى رەسپۋبليكانىڭ بەس وبلىسىندا, سونىمەن قاتار, از مولشەردە بولسا دا, ورال, اقتوبە, سەمەي, قاراعاندى, الماتى وبلىستارىندا تىڭ يگەرۋ جۇمىسى باستالىپ كەتتى. «تىڭ يگەرۋدىڭ» العاشقى جىلىنىڭ وزىندە قازاقستاندا 8 ميلليون 531 مىڭ گەكتار تىڭ جانە تىڭايعان جەر يگەرىلدى. ونىڭ ىشىندە 1710 گەكتارى – قوستاناي, 1644 گەكتارى – اقمولا, 1428 گەكتارى – كوكشەتاۋ, 1021 گەكتارى – پاۆلودار, 759 مىڭ گەكتارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا يگەرىلگەن. سول جىلى ورالعا 560 مىڭ گەكتار تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرۋ, اقتوبە وبلىسىنا 446 مىڭ گەكتار جەر قاراستى بولدى. بۇل جۇمىسقا قازاقستاننىڭ 1967 كولحوزى, 216 سوۆحوز جانە 283 متس قاتىستى.
سول ۋاقىتتاردا «وتان ءۇشىن بەيبىت ۋاقىتتا قۇربان بولۋ» ۇرانى ۇستەم بولىپ, حالىق اۋىلشارۋاشىلىق رەفورماسىنان جاقسى ناتيجە كۇتىپ ۇمىتتەندى دە. ەلىمىزدىڭ بارلىق جەرىنە جۇگەرى, شارشى ۇيالى ادىسپەن ءارتۇرلى داقىل ەگىلدى. ن.س.حرۋششەۆتىڭ «جاڭا باعىتى» «باقىتتى بولاشاققا», ەلىمىزدى اگرارلى وركەندەتۋگە باعىتتالدى. «اگروقالالار قۇرۋ», «تىڭ يگەرۋ ەپوپەياسى», «مادەنيەتتىڭ وركەندەۋى», «جۇگەرى – دالا ارۋى», «بۇرشاق – دالا سەرىسى», «ەت, ءسۇت, ماي ونىمدەرىن وندىرۋدە امەريكانى قۋىپ جەتىپ, باسىپ وزۋ» ۇراندارى اۋىزدان-اۋىزعا تارالدى. الايدا بولجامنىڭ ناتيجەسى عىلىمي مەكەمەلەردە, جوسپارلى ورگانداردا عىلىمي تۇردە جوبالانباي, رەفورما ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەسەپتەلگەن جوق. رەفورما جۇرگىزۋدە ۆوليۋنتاريستىك كوزقاراس ۇستەم بولدى.
قازاقستانعا 1954 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن 250 مىڭ, ال 1956 جىلى 640 مىڭ تىڭ يگەرۋشى قونىستانعان. ولار, نەگىزىنەن, رەسەي, ۋكراينا, بەلارۋس قالالارىنان كەلگەن ەدى. جەتكىلىكسىز جۇمىس كۇشى كەڭەس ارمياسى قاتارىنان بوساتىلعان جاۋىنگەرلەرمەن دە تولىقتى
1954 جىلدىڭ وزىندە تىڭ كوتەرۋ جونىندەگى جوسپار ارتىعىمەن ورىندالدى. قازاقستاندا 6,5 ميلليون گەكتار تىڭ جەر جىرتىلدى. استىقتىڭ جالپى ءتۇسىمىنىڭ مولشەرى 7650 تونناعا جەتتى.
1950 جىلى قازاقستاندا 7854 گەكتار جەرگە ءدان سەبىلىپ, ودان 4,7 ميلليون توننا استىق جينالعان بولاتىن. 1955 جىلى ەگىس كولەمى 1954 جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەدەن اسا كوبەيىپ, 20,6 ميلليون گەكتار جەر جىرتىلعانمەن, اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنان 4750 توننا عانا استىق الىندى. تىڭ يگەرۋشىلەر ايتارلىقتاي كورسەتكىشكە 1956 جىلى عانا جەتتى. بۇل جىلى 16 ميلليون توننا استىق جينادى. تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە قاتىستى الۋان ءتۇرلى پىكىر بار. ماسەلەن, ت.جۇماسۇلتانوۆ 2004 جىلى جارىق كورگەن «تىڭعا 50 جىل» كىتابىندا: «ناقتىراق توقتالا كەتەتىن ءبىر جايت, 1939-59 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى تەك قانا 481 مىڭعا وسسە, ال 1959-79 جىلدارى 2,5 ميلليونعا جەتتى. ال ەندى ودان كەيىنگى 20 جىلدا 2,7 ميلليونعا ءوستى. 1970 جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا تابيعي ءوسىم جاقسى بولدى. 1954-60 جىلدار ارالىعىندا 25,5 ميلليون گەكتار تىڭ جەر يگەرىلگەن. كومپارتيانىڭ باستى ماقساتى 1950 جىلداردىڭ باس كەزىندەگى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن جويۋ بولدى. سودان سان جاعىنا كوپ ءمان بەرىلدى. ەكى جىلدا وراسان زور جەردى يگەرىپ, ءونىم الۋ كەرەك بولدى. ميللياردتاعان پۇت استىق الىنىپ, قازاقستان كەلىپ قالعان ازىق-تۇلىك داعدارىسىنىڭ الدىن الدى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى» دەپ جازادى. ارينە, «تىڭ قازاقستانعا عاجايىپ وزگەرىستەر اكەلدى» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيمىز. ارينە, ونىڭ شىندىعى دا جوق ەمەس. بىراق بۇل «عاجايىپ وزگەرىستەر» قانداي باعامەن كەلدى؟!
تىڭ يگەرىلگەن اۋدانداردىڭ گەوگرافيالىق, ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق, ەكولوگيالىق بەينەسى وزگەردى. گەوگرافيالىق كارتادا ۇلتتىق مازمۇنىنان ايىرىلعان ەلدى مەكەندەر جاپپاي بوي كوتەردى. ماسەلەن, «موسكوۆسكي», «استراحان», «گوركي», «باۋمان», «سيمفەروپول» جانە تاعى باسقا وسىنداي اتاۋلار كوبەيدى. ل.ي.برەجنەۆ «تىڭ» كىتابىندا تىڭنىڭ 90 جاڭا قالانىڭ ومىرگە كەلۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەنىن جازادى.
قازاقستانعا 1954 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن 250 مىڭ, ال 1956 جىلى 640 مىڭ تىڭ يگەرۋشى قونىستانعان. ولار, نەگىزىنەن, رەسەي, ۋكراينا, بەلارۋس قالالارىنان كەلگەن ەدى. جەتكىلىكسىز جۇمىس كۇشى كەڭەس ارمياسى قاتارىنان بوساتىلعان جاۋىنگەرلەرمەن دە تولىقتى. مەملەكەت باتىس ايماقتاردان تىڭعا قونىس اۋدارعان وتباسىلارعا كوپ قاراجات بولگەن. رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا العاشقى ەكى جىلدا 6105 ميلليون سوم قارجى جۇمسالعان. بۇل ءتورتىنشى بەسجىلدىقتا جۇمسالعان بارلىق قارجىدان ءتورت ەسەگە جۋىق كوپ. 1954-1958 جىلدارى قازاقستاندا 337 جاڭا سوۆحوز ۇيىمداستىرىلدى. مەملەكەت سوۆحوز قۇرىلىسىنا 10814 سوم قارجى جۇمساعان. الايدا وسى تۇستا تاريحشى عالىم ت.وماربەكوۆتىڭ «ءبىز تىڭ يگەرۋ ىسىنە مەملەكەتتىڭ قىرۋار قارجى بولگەنى تۋرالى تالماي, قايتا-قايتا ايتقان كەزدە مىنا ماڭىزدى ماسەلەنى ەستەن شىعارىپ الامىز: قازاقستان تىڭنان مەملەكەت تەك قانا پايدا ءتۇسىردى جانە ودان مەملەكەت ەشقانداي (ەگەر اقشا قاراجاتىمەن ەسەپتەيتىن بولساق) زيان شەككەن جوق. قازاقستان ەكونوميستەرى تىڭدى يگەرۋگە كەتكەن شىعىننىڭ العاشقى جىلداردان باستاپ-اق تازا تابىسپەن وتەلگەنىن ەسەپتەپ شىعارىپ قويعان. 1954-1962 جىلداردىڭ ىشىندە سولتۇستىك قازاقستاننىڭ جاڭا جىرتىلعان جەرلەرىنە ەگىلگەن استىعى مەملەكەتكە 649 ملن تازا پايدا بەرگەنىن كسر-ءدىڭ ورتالىق ستاتيستيكا باسقارماسى دا ەسەپتەپ شىعاردى» دەپ جازعانىن كەلتىرگەنىمىز دە ءجون.
رەسپۋبليكانىڭ وزگە اۋىل شارۋاشىلىعى اۋداندارىنىڭ ەسەبىنەن تىڭعا قۇرىلىس ماتەريالدارى, تەحنيكا ءۇستى-ۇستىنە اكەلىندى. 1953 جىلمەن سالىستىرعاندا 1956 جىلى تىڭعا اكەلىنگەن تراكتورلاردىڭ سانى 213 پايىزعا, كومبايندار 232 پايىزعا ارتقان. ماسەلەن, 1958 جىلى رەسپۋبليكادا 40 مىڭ تراكتور بولسا, 1960 جىلداردىڭ باسىندا 156,2 مىڭعا ارتقان. كومبايندار 3 ەسە كوبەيگەن. 1954 جىلى بەلگىلەنگەن 6,3 ملن گەكتار جەردىڭ ورنىنا 8,5 ملن گەكتار جەر جىرتىلعان. 1954 جىلدىڭ تامىزىندا كوكپ وك مەن كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ تىڭعا شابۋىلدى ودان ءارى ورىستەتۋ تۋرالى قاۋلىسى قابىلدانىپ, ناتيجەسىندە 1954-1960 جىلدارى 26484 گەكتار جەر جىرتىلعان.
1954-1955 جىلدارى كوكپ وك قازاقستانعا تىڭ جەرلەردى يگەرۋدە اۋداندىق بۋىندى نىعايتۋ ءۇشىن 176 جاۋاپتى قىزمەتكەردى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارۋعا جىبەرەدى. متس جانە سوۆحوز ديرەكتورلىعىنا 250 ادام تاعايىندالادى. تىڭ يگەرۋگە ەكى جىلدا ورتالىقتىڭ جولداماسىمەن 26 مىڭعا جۋىق كوممۋنيست جىبەرىلگەن. باسشى جۇمىستارعا سىرتتان كەلگەندەردى وتىرعىزۋ ادەتكە اينالادى.
1949-1953 جىلدارى ەلىمىز وداققا جىلىنا 111 ملن پۇت استىق تاپسىرسا, 1954-1958 جىلدارى 521,4 ملن پۇت استىق وتكىزدى. ال 1956 جىلى 1,483 ملن پۇت استىق جيناپ, 1 ملرد پۇت استىق تاپسىرعان. الايدا ودان كەيىنگى جىلدارى استىق ءوندىرۋ باياۋلاعان. مىسالى, 1963-1964 جىلدارى استىق ءوندىرۋ 1953 جىلعى مولشەردەن ءسال عانا اسقان. سول جىلدارى اقش, كانادا, ارگەنتينا, فرانتسيا مەملەكەتتەرىنەن استىق ساتىپ الىنعان. 1958-1965 جىلدارى 3 ميلليون گەكتارعا جۋىق ەگىستىك جەر قۇنارسىزدىعىنا بايلانىستى اينالىمنان شىعارىلعان.
تىڭ يگەرۋدىڭ پايداسىنا شەشىلەتىن نانىمدى ارگۋمەنت رەتىندە چەليابى وبلىسىنىڭ «پەتروپاۆل» سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ «لەنين جولى» دەگەن ەكى شارۋاشىلىعىنىڭ قايتادان يگەرىلگەن جەرلەردىڭ ءبىر گەكتارىنان 22 جانە 30 تسەنتنەر ءونىم العان (وزىنەن-ءوزى كۇماندى) جەكەلەگەن تاجىريبەسى الىندى. وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ, قازاقستان, ءسىبىر, ورالداعى تىڭ اۋداندارى مەن باسقا دا اۋدانداردا 13 ميلليون گەكتار تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى, ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا 6,3 ملن گەكتاردى يگەرۋ مىندەتى العا قويىلدى. 1955 جىلى وسى جەرلەردەن 1100-1200 ملن پۇت استىق الۋ ۇيعارىلدى. العا قويىلعان مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن اۋقىمدى كۇش پەن قارجى جۇمىلدىرۋدى, قانشاما قيىندىقتى جەڭۋ قاجەت بولدى.
تىڭ جەرلەردى يگەرۋ – شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدىڭ ەكستەنسيۆتى فورماسى ءارى مول كۇردەلى قارجى سالىمىن تالاپ ەتتى. العاشقى ەكى جىلدىڭ ىشىندە رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا 6105 ميلليون رۋبل اۋدارىلدى. بۇل بارلىق ءتورت بەسجىلدىقتىڭ ىشىندە جۇمسالعان قارجىدان ءتورت ەسە ارتىق. 1954-1958 جىلدارى قازاقستاندا 337 جاڭا سوۆحوز ۇيىمداستىرىلدى. ولاردىڭ قۇرىلىسىنا مەملەكەت 10814 ميلليون رۋبل شىعىن شىعاردى. نەگىزگى ءوندىرىس قورلارى 1953 جىلى 276 ملن رۋبل بولسا, 1965 جىلى 2,6 ملرد رۋبلگە دەيىن ءوستى, ياعني 10 ەسەگە ارتىق.
تىڭعا اۋقىمدى ماتەريالدىق قورلار تارتىلدى. ەلدەگى جانە رەسپۋبليكالارداعى ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن باسقا اۋدانداردىڭ ەسەبىنەن تىڭ يگەرۋ ايماعىنا قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن تەحنيكالار جىبەرىلدى. 1956 جىلى 1953 جىلمەن سالىستىرعاندا تراكتور سانى 213 پايىزعا, ال كومباينمەن قامتاماسىز ەتۋ 237 پايىزعا ءوستى. سوعان وراي تراكتور پاركى دە ءوستى. ەگەر 1958 جىلى رەسپۋبليكادا 40 مىڭعا تارتا تراكتور تىركەلسە, 1960 جىلدىڭ باسىندا ولاردىڭ سانى 156,2 مىڭعا جەتتى نەمەسە 4 ەسەگە, ال كومباينداردىڭ سانى 4,3 ەسەگە ارتتى. مۇمكىن سول ۋاقىتتا باسقا ءبىر اۋدانعا سونداي مولشەردەگى تەحنيكا از جەتكىزىلىپ, ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەن شىعار.
«تىڭعا شابۋىل» ەشقانداي دايىندىقسىز, تەز باستالدى. «سوقانىڭ ءجۇزى قارا توپىراقتى قۇنارلى جەرلەرگە دە, جايىلىمعا باي بەتەگەلى دالاعا دا, سونداي-اق سورتاڭ جەرلەرگە دە سالىندى. ەكپىندى كومسومول جاستار مەن ينتەرناتسيونال بريگادالار «قازاق دالاسىنىڭ ىشەك-قارنىن اقتارىپ تاستادى» دەپ جازادى ش.مۇرتازا. جۇزدەگەن, مىڭداعان جانە ميلليونداعان گەكتار جىرتىلعان ايماقتار تۋرالى مالىمەت-راپورتتار جوعارىعا بەرىلىپ جاتتى. تاپسىرمانى اسىرا ورىنداۋ ءۇشىن 6,3 ميلليون گەكتار جەردىڭ ورنىنا 1954 جىلى 8,5 ميلليون گەكتار جەر جىرتىلدى. وسى ناتيجەمەن توقتاۋعا دا بولۋشى ەدى, بىراق «قۇرمەتتى ن.سەرگەەۆيچ» بۇعان دا قاناعاتتانبادى.
تىڭ يگەرۋ تىڭ جەرلەردى باعىندىرۋشىلار ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزدى بولدى, ولار تىڭ ەپوپەياسى تۋرالى ايتىلعان سىني پىكىرلەردى جۇرەگىنە اۋىر قابىلدادى. تىڭ يگەرۋ تاريحىندا شىنايى رومانتيكالىق, جانكەشتىلىك, جاڭاشىلدىق از بولعان جوق. ەشكىم دە بۇل جاعدايلاردىڭ بولعانىنا, وڭدەلمەگەن جانە سەبۋگە جارامدى جەر تەلىمدەرىن پايدالانۋ قاجەتى سەكىلدى كۇمان كەلتىرە المايدى. بۇل جەردە ءسوز 35 ميلليون گەكتار جەردى تالقىلاۋسىز, قىسقا مەرزىمدە جىرتۋدىڭ قانشالىقتى اقتالعانى تۋرالى, بۇل ناۋقاننىڭ ەكولوگيالىق جانە دەموگرافيالىق, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زارداپتارى تۋرالى بولىپ تۇر. تىڭ جەرلەردى يگەرۋ ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسىرۋداعى جاعىمسىز كورىنىستەرى تىڭ ەپوپەياسى بارىسىندا ورىن العان حالىق ەنتۋزيازمىنىڭ ماڭىزىن تومەندەتە المايدى. تىڭ ەپوپەياسى جوعارى قوعامدىق سانالى, ساياسي كەمەلدەنگەن مىڭداعان ادامنىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ جارقىن مىسالدارىنا تولى بولدى. تىڭ يگەرۋ بارىسىندا جاڭاشىل باستامالارعا جول اشىلدى. ونىڭ ءبىرى – ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادتارى. جۇيەنىڭ بيۋروكراتتىق بۇرمالاۋىن باستان وتكەرە وتىرىپ, ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادتارى قايتا قۇرۋ جاعدايىندا جاڭا وزگەرىستەر اكەلدى. 1954 جىلدىڭ كۇزىندە قوستاناي وبلىسى تاران اۋدانىنىڭ جاستارى جاڭا باستاما كوتەردى. ولار رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق ەڭبەكشىلەرىن مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرىنىڭ قۇرىلىستارىن سالۋ جانە جوندەۋ, ولاردىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋعا شاقىردى. بۇل باستاما حالىق تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ تاپتى. 1955-56 جىلدارى اۋىلداعى ەلدى مەكەندەردە 17 مادەنيەت ءۇيى, 450 كلۋب, 300 كىتاپحانا, 50 وقۋ زالى, 500-دەن استام قىزىل بۇرىش, 10 ستاديون جانە سپورت الاڭى سالىندى, 230 ەلدى مەكەن راديومەن, 170 ەلدى مەكەن ەلەكترمەن قامتاماسىز ەتىلدى.
جاپپاي تىڭ يگەرۋ جىلدارى سوۆحوزدار مەن كولحوزدار تاراپىنان اۋىل مەكتەپتەرىن قامقورلىققا الۋ كەڭىنەن تارالدى. ولاردىڭ كومەگىمەن 1957 جىلى اۋىل مەكتەپتەرىندە 2828 وقۋ شەبەرحاناسى, 1700 ءپان كابينەتى جابدىقتالدى. سوۆحوزدار مەن كولحوزدار 3000-نان استام وقۋ-وندىرىستىك بريگادا مەن ۋچاسكەنى قۇرۋعا كومەكتەستى. تىڭ ايماقتارىندا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى جۇرگىزىلە باستادى. 1954-55 جىلدارى تىڭ يگەرىلگەن اۋدانداردا 853 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالىندى. جاڭا پوسەلكەلەر, اۆتوموبيل جولدارى سالىندى, استىق قويمالارى تۇرعىزىلدى.
«تىڭدى باعىندىرۋشى بەلسەندىلەردى» جولدىڭ, استىق قويماسىنىڭ بولماۋى ەش ابىرجىتقان جوق. ۇلكەن ەڭبەكپەن وسىرىلگەن استىق ءجۇز مىڭ توننالاپ قىرماندا, سونشاسى دەستەلەنگەن كۇيى اشىق دالادا, جاڭبىر مەن قاردىڭ استىندا ءشىرىپ قالدى.
ەگەر بۇعان جالقاۋلىق پەن شارۋاعا قىرسىزدىقتى قوساتىن بولساق, 15 مىڭ تراكتور سىنىپ, ۇنەمى جوندەۋدە تۇرعاندىقتان, تىڭ ەپوپەياسىنىڭ قورىتىندىسىن شىعارعاندا, بۇل شىعىنداردىڭ ەسەپكە الىنعانىنا كۇمان كەلتىرەسىڭ.
ساۋلە مالىكوۆا, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى
