كەڭەستىك قازاقستان تاريحىنىڭ العاشقى 30 جىلى اشارشىلىقتىڭ بولۋىمەن سيپاتتالادى. تاريحقا زەر سالىپ قاراساق, 1918 جىلدان باستاپ 1945 جىلعا دەيىن 30 جىل بويىنا اشارشىلىق جايلاعانى بەلگىلى. تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا, ولاردىڭ العاشقىسى – 1921-1922 جج., ەكىنشىسى – «ناۋبەت» دەپ اتالىپ جۇرگەن 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق. بىراق اتالعان ەكى جۇتتى ءبولىپ-جارىپ قاراستىرعاننان گورى تۇتاستىقتا زەرتتەگەن ءجون سەكىلدى.
كەڭەستىك كەزەڭدە بولعان بارلىق اشارشىلىق قولدان جاسالعاندىعىندا قازىر داۋ جوق. بۇل – ناقتى فاكتىلەرمەن دالەلدەنىپ قويعان دۇنيە. تاريحشى ت.وماربەكوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق, «بۇعان سەبەپ بولشەۆيكتەردىڭ جۇرگىزگەن ءبىر جاقتى ساياساتى بولدى».
سونداعى اشارشىلىقتى قولدان جاساۋدىڭ سەبەبى نەدە؟ كوزدەگەن ماقسات قانداي؟ تالداۋ جاساپ, جاۋابىن ىزدەپ كورەلىك.
اشتىقتى قولدان جاساۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى – قولداعى بيلىكتى ساقتاپ قالۋ. ويتكەنى بيلىككە كەلۋ وڭاي دا, ورنىعۋ قيىن. بۇعان تالاي ادام تاعدىرىن تالكەككە ۇشىراتقان تاريحتىڭ ءوزى كۋا بولعان جوق پا؟«اجالدىڭ وزىنەن گورى اجالدى كۇتۋ جامان» دەگەن ءسوز بار. قاسىڭداعى ادامداردىڭ ءولىمىن كورۋ, اجال قۇشاعىندا ءومىر كەشۋ – ادام ءۇشىن بۇدان اسقان قورقىنىش جوق سياقتى. ال اشتىق قورقىنىش ۇيالاتاتىن قۇرال ىسپەتتى بولدى. سوندىقتان دا ءبىر ءتىلىم ناننىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن جاقسى تۇسىنگەن بولشەۆيكتەر حالىققا اشتىقتىڭ كومەگىمەن اجال قورقىنىشىن سەبۋ, وسى ارقىلى ەل ىشىندەگى ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋگە, اقىرى ءوز ماقساتىن ورىنداۋعا – «سوتسياليزم قۇرۋ» ءىسىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىپ باقتى.
«اشتىق, – دەپ ايتادى ۆ.ي. لەنين, -پروگرەسسيۆتى قۇبىلىس. اشتىقتىڭ سالدارى – بۋرجۋازيالىق ءتارتىپتى جويىپ جىبەرە الاتىن ونەركاسىپتىك پرولەتارياتتى تاربيەلەپ وسىرەدى. اشتىق شارۋالار مەنشىگىن جويۋ ارقىلى ءبىزدى تۇپكى ماقساتتى ورىنداۋعا – كاپيتاليزم ارقىلى سوتسياليزم ورناتۋعا جەتەلەيدى».
30 جىل وتكەننەن كەيىن دە «ەل كوسەمى» ءوز ويىن تاعى قايتالايدى: «اشتىق, -دەيدى ول, -جاۋعا قارسى كۇرەستە شەشۋشى سوققى بەرۋى مۇمكىن, ءارى سوققى بەرۋى ءتيىس تە». ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنە جولداعان اسا قۇپيالى حاتتا لەنين «جاۋعا قارسى كۇرەستە شەشۋشى سوققى بەرۋدىڭ» جولىن دا اتاپ كورسەتەدى: «اشتىقتى جاۋعا شەشۋشى سوققى بەرۋ جولىندا پايدالانىپ قالۋ كەرەك, -دەپ جازادى ول ۆ.مولوتوۆقا. -ءبىز ءۇشىن بۇل كەز – ەڭ وڭتايلى ءسات. قولدا بار مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانىپ قالۋ كەرەك. قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا ىشكى جاۋدى ونداعان جىلدارعا دەيىن باس كوتەرمەستەي ەتىپ جەڭۋدىڭ 100-دەن 99 مۇمكىندىگى بار» .
ەگەر دە جۇتتان زارداپ شەككەن جەرلەردى كارتاعا ءتۇسىرىپ قارايتىن بولسا, وندا اشارشىلىق نەگىزىنەن ازىق-تۇلىك الىمدارعا قارسى نارازىلىقتاردىڭ ەرەكشە قاتتى بولعان اۋداندارىن جايلاعانىن كورۋ قيىن ەمەس.
اشتىق ارقىلى بولشەۆيكتىك ۇكىمەت بىرىنشىدەن ەل ىشىندەگى ءوز ۇستەمدىگىن نىعايتپاق بولسا, ەكىنشىدەن حالىقارالىق مارتەبەسىن كوتەرۋدى كوزدەدى. «قازاننىڭ» جەڭىسىنەن كەيىن بولشەۆيكتەر رەۆوليۋتسيانى سىرتقا شىعارۋ («ەكسپورت رەۆوليۋتسي») نيەتىن ءبىلدىردى. رەسەي «بولشەۆيكتىك ۇلگىدەگى» رەۆوليۋتسيا-نى سىرتقا شىعارۋ ارقىلى ەۋروپادا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋعا تىرىسىپ باقتى.
«ەدىل بويى اشىققاندارىنا كومەك» ۇرانىمەن بيلىك ەلدەن قارجى «جيناي» باستايدى. بواك شەشىمىمەن قازاقستاننان اشتىق بايقالعان استراحان, تساريتسىن, ساراتوۆ, سامارا, ءسىبىر, ۋفا گۋبەرنيالارىنا ازىق-تۇلىك جونەلتىلۋگە ءتيىس بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى ءسىبىر جانە قازاقستان ءوڭىرىنىڭ شارۋالارىنا 1920 جىلدىڭ تامىزى مەن 1921 جىلدىڭ ماۋسىمى ارالىعىندا 110 ملن پۇت استىق تاپسىرۋعا توتەنشە سالىق سالدى. ونىڭ 35 ملن پۇت استىعىن قازاقستان اۋداندارى تولەۋگە ءتيىستى بولدى. اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى, قوستاناي ۋەزى قازاق اۆتونومياسىنىڭ ەنشىسىنە وتەتىن بولعاندىقتان, ءسىبىر ءوڭىرىنىڭ باسشىلىعى سالىقتىڭ نەگىزگى اۋىرتپالىعىن وسى اۋداندارعا ىسىرۋعا ىنتا جاسادى.
دەمەك, رەۆوليۋتسيا كوسەمدەرىنىڭ وسى ارەكەتتەردى جاقسى ءبىلىپ تە, قولداپ تا وتىرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. مىسالى, 1921 جىلى ۆ.ي.لەنين پەتروپاۆل قالاسى ارقىلى استىقتى ايماقتار دەلىنگەن اقمولا, سەمەي گۋبەرنيالارىنان ورتالىققا ۇزدىكسىز ازىق-تۇلىك تيەلگەن ۆاگونداردى جىبەرىپ تۇرۋ ءىسىن باقىلاۋعا ەرەكشە وكىلدىك العان قازاق اكسر ازىق-تۇلىك كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى ت.م.پونومارەنكو دەگەنگە ۇزدىكسىز تەلەگرامما جىبەرىپ تۇرعان. تەلەگراممانىڭ بىرىندە 1921 جىلعى 15 تامىزدان باستاپ ماسكەۋگە كۇن سايىن 60 ۆاگون استىق جىبەرىپ تۇرۋ قاتاڭ تاپسىرىلادى.
1921 جىلى 7 قازاندا ۆ.ي.لەنيننىڭ ەدىل بويى مەن ورال اۋداندارىنداعى اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋگە شاقىرعان ۇندەۋى جاريالاندى. «شاش ال دەسە, باس الاتىن» شولاق بەلسەندىلەر ەكى ايتتىرماي, 25-ءشى جەلتوقساندا ارال كەڭەسىنىڭ اتىنان لەنينگە «ارال باسسەينىنەن اۋلانعان 14 ۆاگون بالىق جونەلتكەن».
1995 جىلى رف پرەزيدەنتى جانىنداعى ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ قورىتىندى تۇجىرىمداماسىندا: «20-شى جىلداردىڭ باسىندا ەدىل بويى اشىققاندارىنا كومەك كورسەتۋ سىلتاۋىمەن شىركەۋدەن 2,5 ملرد التىن رۋبل كولەمىندە اقشا تارتىپ الىنعان. الايدا ازىق-تۇلىك ساتىپ الۋ ءۇشىن جۇمسالعان قارجىنىڭ كولەمى, قازىر انىقتالىپ وتىرعانداي, 1 ملن رۋبل عانا», -دەپ اتاپ كورسەتىلەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: «جينالعان» قاراجاتتىڭ نەگىزگى بولىگى الەمدىك رەۆوليۋتسيانى قارجىلاندىرۋعا جۇمسالعان.
اقشالاي كومەكپەن بىرگە زاتتاي قولداۋ كورسەتىلدى. مىسالى, 1922 جىلى 6 شىلدەدە ساياسي بيۋرو «استىقتى شەتەلگە شىعارۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. قاۋلى نەگىزىندە «مەملەكەتتەن شەتەلگە شىعارۋ ءۇشىن 50 ملن پۇت استىق دايىنداۋ» تاپسىرماسى بەرىلدى. سول جىلدىڭ 27 جەلتوقسانىندا بيۋرو ا.د. تسۋريۋپانىڭ (كحك توراعاسىنىڭ, ال 1921 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن رسفسر ازىق-تۇلىك حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى) ۇسىنعان جوباسىن بەكىتىپ, 15 ملن پۇت قارا بيداي, 4 ملن پۇت ارپا, 3,5 ملن پۇت كۇنجارا (جمىح) جانە 500 مىڭ پۇت بيداي ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
«قوماقتى ۇلەس» بولشەۆيكتەردىڭ جەكە پايداسىنا دا مايداي جاقتى. الەمدىك رەۆوليۋتسيا «اسىنان» «ەل كوسەمدەرى» ءدام-تۇز تاتىپ قالدى. مىسالى, 1921 جىلعى 15 ناۋرىزدا ءستاليننىڭ جۇبايى ن.الليلۋەۆانىڭ م.كالينينگە جازعان حاتىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك. ءار باسشىعا ول كەزدە ارنايى ايلىق ازىق-تۇلىك پاەگى بەرىلەتىن بولعان. سوعان سايكەس «ءستاليننىڭ جەكە وزىنە عانا» 15 تاۋىق ەتى, 15 فۋنت كارتوپ جانە ءبىر ءتىلىم سىر بەلگىلەنگەن ەكەن. «ديەتا ەسەبىندە ستالينگە تەك تاۋىق ەتىن جەۋگە رۇقسات ەتىلگەن. 15 تاۋىقتىڭ 10-ى جەلىندى, الدا ءالى 15 تاۋلىك بار», -دەپ جازادى ول. حاتتا الليلۋەۆا تىزىمدەگى ازىق-تۇلىك مولشەرىن ۇلعايتۋدى, تاۋىق سانىن 20-عا, كارتوپتى 30 فۋنتقا كوبەيتۋدى سۇرايدى. ال تروتسكيدىڭ جۇبايى – ن.سەدوۆانىڭ سوزىنە قاراعاندا, «…كەتا بالىعىنىڭ قىزىل ۋىلدىرىعى جەتىپ ارتىلاتىن…».
ال 1921-1922-جىلدارداعى ركپ وك ىستەرى باسقارماسىنىڭ بۋحگالتەرلىك ۆەدوموستارى ءوز الدىنا قىزىق دۇنيە. ءبىر قاراعاندا ەلدە ازىق-تۇلىك مولشىلىعى بولعان سياقتى. كۇن اتقاننان كەش باتقانعا دەيىن جەر-جەرلەردەن جۇمىسشىلار پارتياسىنىڭ شتابىنا قاراي اعىلىپ جاتقان ازىق-تۇلىك تيەگەن جۇك كولىكتەر. 1921 جىلى ماۋسىمدا وك ىستەرى باسقارماسى بواك حاتشىسى ەنۋكيدزەنىڭ اتىنا حات جولدايدى. «ركپ وك حاتشىلىعى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كورىپ وتىرعان ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا وراي ولارعا قوسىمشا ازىق-تۇلىك ۇستەمەسىن تاعايىنداۋىڭىزدى سۇرانامىز». حات سوڭىندا 1 ادامعا شاققانداعى ايلىق تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ ءتىزىمى كەلتىرىلەدى. قانت – 4 فۋنت, شاي – 4 فۋنت, قارا بيداي ۇنى – 20 فۋنت, ەت – 10 فۋنت, ماي – 3 فۋنت, سىر نەمەسە شوشقانىڭ وڭدەلگەن ەتى – 4 فۋنت, كەپتىرىلگەن كوكونىستەر – 5 فۋنت, تۇز – 1 فۋنت جانە ت.ب. سونداي-اق, جۇكقۇجاتتاردا شاراپ, كونياك, وزگە دەليكاتەستەردىڭ اتاۋلارى دا كەزدەسەدى.
جاپپاي اشارشىلىق كەزەڭىندە «گەدونيزم» تانىتىپ ەرەكشە كوزگە تۇسكەندەردىڭ ءبىرى گ.زينوۆەۆ بولدى. كوز كورگەن كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, ونىڭ جەكە تاپسىرماسىمەن سمولنىيدا «كوميسسارلار تۇستىگى» دەگەن اس ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان. جانە مۇنداي دالەلدەر كوپ-اق.
جالپى العاندا, 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق بولشەۆيكتەر ءۇشىن «تابيعات سىيى» بولدى. بايلىق جيۋمەن قوسا ولار ەلدەگى ۇستەمدىگىن دە بەكىتتى. الەكساندر كۋپرين جازعانداي, «اشىققان ىشەك قىسىمى الدىندا ءىستىڭ ءبارى زايا كەتتى. بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن العاشقى جىلدارداعى ولارعا دەگەن نارازىلىقتىڭ ەندى, مىنە, لەبى دە سەزىلمەي قالدى». بولشەۆيكتەر, الدىمەن اشتىقتى قولدان جاساپ, ودان كەيىن اشىققان ايماقتارعا كومەك بەرۋ ارقىلى حالىقتى ءوز جاعىنا تارتتى. اشتىق لەنينگە 1922 جىلى «ەش الاڭسىز» كسرو قۇرىلىسىن باستاۋىنا جول اشىپ بەردى.
قۋات سامانبەكوۆ,
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى
دەرەكتانۋ, تاريحناما جانە وتان تاريحى ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
