جاڭا جىلدىق شىرشانىڭ تاريحى مىڭداعان جىلداردىڭ ارعى جاعىنان باستالادى. زەرتتەۋشىلەر ونىڭ العاشقى نۇسقاسى جاڭا جىلدىق الەم داراعى بولعانىن ايتادى. كونە زامانداردا ول بەيبىتشىلىكتىڭ بەلگىسى سانالىپ, دۇنيەتانىمنىڭ ورتالىعى ىسپەتتەس بولعان كورىنەدى. سول داۋىرلەردە سلاۆيان حالىقتارى الەم داراعى رەتىندە – قايىڭ, ەجەلگى مىسىر حالقى – پالما, گرەكتەر – كيپاريستى, ريمدىكتەر – ءىنجىر, ال كەلت تايپالارى «ومەلا» اتتى ۋلى اق جيدەك اعاشتارىن پايدالانىپتى.
قازىر جۇرت اراسىندا جاڭا جىلدىق شىرشانى «حريستياندارعا عانا ءتان مەرەكە» دەگەن ۇعىم بار. شىن مانىندە, ول بۇلاي ەمەس. كەرەك دەسەڭىز, حريستيانداردىڭ جاڭا وسيەتىندە «حريستوس روجدەستۆوسىن تويلاۋ» تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز دە جوق. ءتاۋراتتا تەك قۇداي ۇلىنىڭ يەرۋساليمدەگى قۇلشىلىق ورنىنا كىرگەن كەزىندە ونى حالىقتىڭ قۇرما پالماسى بۇتاقتارىن بۇلعاپ قارسى العانى عانا ايتىلادى. بۇل دەتال لۋلاۆ پالما اعاشتارى پايدالانىلاتىن سۋككوت مەيرامىن ەسكە تۇسىرەدى. سۋىقتان پالما وسپەيتىن سلاۆياندار تۇراتىن وڭىرلەردە مۇنداي قىزمەتتە قىزىل تال قولدانىلعان ەكەن.
اتالمىش اعاشتاردى بەزەندىرۋ ءداستۇرى تەك ورتا عاسىرلاردا عانا قالىپتاسادى. ول قىسقى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەتىن شاعى, جىلدىڭ ەڭ قىسقا كۇنى – 2 جەلتوقسانعا سايكەس كەلگەن. ەجەلگى نانىم-سەنىمدەردە بۇل كۇن سونىمەن بىرگە ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ ومىرگە كەلگەن ۋاعى سانالعان. سوندىقتان ەسكىلىكتە وسى كۇنى ۇيلەرىنە جاسىل جەلەكتى اعاشتاردى قىرقىپ اكەلىپ, ولاردى قىزىل ءتۇستى المالارمەن بەزەندىرىپ قوياتىن بولعان. ايتقانداي, جۇرت XV عاسىردان باستاپ قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردى شىنى شارلارمەن جانە باسقا دا ويىنشىقتارمەن بەزەندىرۋ ءۇردىسى ومىرگە ەنگەن. 
شامامەن, وسى ۋاقىتتا شىرشانى حريستياندار روجدەستۆونىڭ سيمۆولىنا اينالدىرادى. ولار مۇنى ءدال سول مەزگىلدە يسۋس حريستوس تا دۇنيەگە كەلگەن دەگەن ۋاجبەن ەنگىزەدى. گەرمانيادا كەڭىنەن تاراعان اڭىزعا قاراعاندا, روجدەستۆولىق شىرشانىڭ قولدانىلۋ تاريحى اۋليە ءبونيفاتسيدىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. ول گەرمان پۇتقا تابىنۋشىلارىنىڭ قۇدايلارىندا تۇك قۇدىرەت-كۇش جوق ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن «قاسيەتتى ودين ەمەنى» اعاشىن شاۋىپ تاستايدى. بۇعان تاڭعالعان گەرماندارعا ول قۇلاپ تۇسكەن ەمەننىڭ تۇبىندەگى شىرشانى الىپ تويلاۋدى ۇسىنىپتى-مىس. جازبا دەرەكتەر ەڭ العاشقى روجدەستۆولىق شىرشانىڭ XVI عاسىردىڭ باسىندا نەمىستىڭ ستراسبۋرگ قالاسىندا ورناتىلعانىن العا تارتادى. بىرنەشە جۇزجىلدىقتا بۇل ءداستۇر بۇكىل ەۋروپاعا تاراپ ۇلگەردى. ال XIX عاسىردىڭ باسىندا مۇحيت اسىپ, امەريكا قۇرلىعىنا دا جەتتى.
جاڭا جىلدىق شىرشا رۋسكە ءبىرىنشى پەتردىڭ ارقاسىندا تارادى. ول 1699 جىلى ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي حريستوستىڭ تۋعان كۇنىنەن باستالاتىن جاڭا جىل ساناۋعا كوشۋ تۋرالى جارلىق ەنگىزدى. ءسويتىپ, 1700 جىلعا قارايتىن 31 جەلتوقسان كۇنى تۇندە العاش رەت جاڭا جىلدىق داستارقان جايىلىپ, وتشاشۋلار اتىلىپ, قىزىلدى-جاسىلدى بەزەندىرىلگەن شىرشانىڭ جانىندا جاڭا جىلدى قارسى الۋ ءداستۇرى قانات جايدى.
بىراق 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىن ءبىرشاما ۋاقىت جاڭا جىلدىق شىرشانى بۋرجۋازيانىڭ سارقىنشاعى دەپ قابىلداۋ قالىپتاستى. وسىلايشا ول ءبىراز جىلدار ۇمىتىلىپ قالدى. دەگەنمەن 1935 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ ەجەلگى ءداستۇر قايتا قولعا الىندى. ونىڭ مىناداي كىشكەنتاي تاريحى بار. كەيىن سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولاتىن نيكيتا حرۋششەۆتىڭ ەستەلىگىنە ءسۇيەنسەك, ءبىر جولى كيەۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى پاۆەل پوستىشەۆ ماسكەۋگە كەلگەن ءبىر ساپارىندا ءبىر ماشينا ىشىندە كەلە جاتقان كەزىن پايدالانىپ, ستالينگە مىناداي ءوتىنىش بىلدىرەدى: «ستالين جولداس, روجدەستۆولىق شىرشا حالىققا ۇناپ قالدى, اسىرەسە, بالالاردى زور قۋانىشقا بولەدى, سول جاقسى ءداستۇر بولار ەدى. ءبىز قازىر ونى ايىپتاپ جاتىرمىز. بالالارعا شىرشانى قايتارسا قايتەدى؟». ستالين سوزگە كەلمەستەن ونى قولدايدى. «ءسىز باستامانى ءوزىڭىز قولعا الىڭىز, شىرشانى بالالارعا قايتارۋ جونىندە ءباسپاسوز بەتىندە ۇسىنىس ءبىلدىرىڭىز, ءبىز ءسىزدى قولدايمىز» دەيدى كوسەم. شىنىندا, ءبارى سولاي بولىپ شىعادى. «پراۆدا» گازەتىنىڭ 1935 جىلعى 28 جەلتوقسانداعى نومىرىندە بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنا كانديدات پ.پوستىشەۆ قول قويعان شاعىن زامەتكا شىعىپ, ول وسى ماسەلەنى كوتەرەدى. «رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ۋاقىتتا بۋرجۋازيا مەن شەنەۋنىكتەر ءاردايىم جاڭا جىلدا ءوز بالالارىنا شىرشا ورناتتى, – دەپ باستادى ول. – جۇمىسشىلاردىڭ بالالارى شىرشانىڭ ءتۇرلى ءتۇستى وتتارى جارقىراعان شىرشالارى مەن بايشىكەشتەردىڭ ونىڭ اينالاسىندا ءماز-مەيرام بولىپ جۇرگەن بالالارىنا تەرەزەدەن قىزىعا قاراپ تۇرۋشى ەدى. نەگە بىزدە مەكتەپتەر, بالالار ۇيلەرى, ياسليلەر, بالالار كلۋبتارى, پيونەرلەر سارايلارى كەڭەس ەلى ەڭبەكشىلەرىنىڭ بالالارىن وسىنداي كەرەمەت نارسەدەن ايىرادى؟ الدەقانداي ءبىر «سولشىل» بۇرا تارتۋشىلاردىڭ بالالار ويىن-ساۋىعىن بۋرجۋازيانىڭ ەرمەگى دەپ ساناعانىنا سەنىپ وتىرا بەرەمىز بە؟». اۆتور زامەتكادا سونداي-اق كومسومول جانە پيونەر ۇيىمدارىن شۇعىل تۇردە جاڭا جىل قارساڭىندا بالالارعا ارنالعان ۇجىمدىق شىرشا ۇيىمداستىرۋعا شاقىرادى. مىنە, وسىلايشا سول جىلعى 31 جەلتوقسان كۇنى بۇكىل ەلدە جاڭا جىلدى جاڭاشا قارسى الۋ شارالارى جاسالادى.
قازىرگى تاڭدا جاڭا جىلعا ارنالعان شىرشا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءدىني سيپاتتارىنان ارىلعان. ول ۇلكەن مەن كىشىنىڭ جاڭا جىلداعى اتريبۋتى رەتىندە قابىلدانادى. بۇل ءداستۇردى جەرلەرىندە ەشقاشان قار جاۋىپ, قىس تۇسپەيتىن مەملەكەتتەر دە ءىلىپ اكەتتى. ۇلىبريتانيادا 1946 جىلدان باستاپ 20 مەترلىك شىرشا ورناتۋ ءۇردىسى قالىپتاستى. ول لوندونداعى ترافالگار الاڭىنا قويىلادى. شىرشانى نورۆەگيانىڭ كورول اۋلەتى جىبەرەدى. ريمدە شىرشا اۋليە پەتر الاڭىندا بوي كوتەرەدى. نيۋ-يوركتە 1931 جىلدان بەرى شىرشا ءداستۇرلى تۇردە روكفەللەر-ورتالىعى الدىندا تۇرادى. ەڭ ءبىر وزگەشە, سۋدا ءجۇزىپ تۇراتىن جاساندى شىرشا اعاشى بىرنەشە جىلدان بەرى ريو-دە-جانەيروداعى لاگوا كولىنىڭ ۇستىنە جايعاسىپ كەلەدى. ونىڭ بيىكتىگى 85 مەتر بولسا, مەتالل قوندىرعىسىنىڭ سالماعى 530 توننا تارتادى. ول كەزىندە الەمدەگى ەڭ ۇلكەن سۋدا ءجۇزۋشى شىرشا رەتىندە گيننەسس رەكوردتار كىتابىنا دا ەندى. ال جالپى ەڭ ۇلكەن شىرشا 2009 جىلى مەحيكودا ومىرگە كەلدى. ونىڭ بيىكتىگى 40 قاباتتى ءۇيدىڭ دەڭگەيىنە دەيىن جەتىپ, 110,35 مەترگە باردى, ديامەترى 35 مەتر بولسا, مەتالل قۇرىلعىلارى مەن اشەكەيلەرىنىڭ سالماعى 330 توننانى قۇرادى. ەڭ قىمبات شىرشا 2010 جىلى ابۋ-دابيدە ورناتىلدى. ول التىن جانە كۇمىس شارلارمەن, سونداي-اق قىمبات تاستارى بار زەرگەرلىك بۇيىمدارمەن بەزەندىرىلىپ, جالپى سوماسى 11,5 ملن دوللار تۇردى.
الايدا جاھاندا جاڭا جىلدىق شىرشا تىكپەك تۇرماق, ونى تويلاۋعا تىيىم سالعان ەلدەر دە بارشىلىق. ماسەلەن, ساۋد ارابياسى 2015 جىلدان بەرى جەرگىلىكتى حالىققا جاڭا جىلدى تويلاۋعا زاڭ جۇزىندە رۇقسات ەتپەيدى. مۇندا جاڭا جىلدىڭ باسى بولىپ تەك كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەتىن ۋاقىتى – 21 ناۋرىز سانالادى.
ءبىر تاڭعالارلىعى, يزرايلدە 1 قاڭتار يۋدەيلەر ءۇشىن قاسيەتتى كۇن بولىپ سانالاتىن سەنبىگە تۋرا كەلىپ قالماسا, كادىمگى كۇندەلىكتى جۇمىس كۇنى بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل ەلدىڭ حالقى جىل باسى رەتىندە كۇزدە, ەۆرەي كۇنتىزبەسى بويىنشا كەلەتىن تيشرە كەزىندە تويلايدى. ول نە قىركۇيەك, نە قازان ايىنا تۋرا كەلىپ قالىپ جاتادى. يراندا دا ەشقاشان 1 قاڭتار مەرەكە كۇنى بولىپ تويلانعان ەمەس.
دەگەنمەن قازىرگى كۇندەرى الەمنىڭ كوپتەگەن ءىرى شاھارلارىندا جاڭا جىلدى قارسى الۋعا دايىندىق قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. ول ەڭ الدىمەن ورتالىق الاڭدارعا شىرشا قويۋدان باستالادى. جاڭا جىلدىق شىرشا ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى باس قالالارمەن بىرگە, بارلىق وبلىستار مەن اۋدان ورتالىقتارىندا دا بوي كوتەرىپ كەلەدى.
راسۋل
ايتقوجا
