ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنداعى جاڭا باعىتتار تالابىنا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس
ەل بولدىق! ەندى ەرتەڭدى ويلايىق! بۇگىن ايتىپ جۇرگەن اڭگىمەلەرىمىزدىڭ دە, اتقارىلىپ جاتقان ىستەرىمىزدىڭ دە, ساياساتىمىزدىڭ دا ءتۇپ-توركىنى, نەگىزگى ماقساتى – وسى! شۇكىر, كوپ جۇمىس جاسالدى, جاسالۋعا ءتيىستىسى ودان دا كوپ. جاندى جەگىدەي جەپ جۇرگەن اتتەگەن-ايلار دا جەتكىلىكتى, قارىن اشتىراتىن جاعدايلار, وقيعالار بارشىلىق. الەمدىك ەكونوميكادا قالىپتاسقان احۋال وڭىرلىك تە, جاھاندىق تا تۇرعىدان ءجىتى كوڭىل ءبولۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان دا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ اعىمداعى جىلدىڭ 6 تامىزىندا وتكەن ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا: «ۇكىمەتتىڭ بۇدان ارعى ەكونوميكالىق ساياساتى قازىرگى كەزدەگى قاتەرلەردى ەسكەرۋگە باعىتتالۋى كەرەك. بۇگىندە ءبىز وزگەرگەن احۋالدى ەسكەرە وتىرىپ, جاڭا ءىس-شارالار ازىرلەۋگە ءتيىسپىز» دەپ اتاپ ءوتتى.
ءسويتىپ, «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا كورىنىس تاپقان مىندەتتەردى ىسكە اسىرىپ جاتقان ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن ودان ءارى جانداندىرۋعا اسا نازار اۋدارىلدى. وسىعان وراي ەلباسى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن جاڭعىرتۋ جانە ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ, مەملەكەتتىك وڭتايلاندىرۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جيناقى ۇكىمەتىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ رەفورماسى تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. مەنىڭ ويىمشا, مۇنى ءپىسىپ-جەتىلگەن ءارى دەر كەزىندە قابىلدانعان ماڭىزدى قادام دەپ قابىلداۋعا تولىق بولادى.
ەندىگى جەردە جاڭا ۇكىمەت الدىندا جاڭا مىندەتتەر تۇر. اتاپ ايتقاندا, 2015 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى شارت كۇشىنە ەنەدى, سونداي-اق ەلىمىز دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردىڭ سوڭعى ساتىسىندا تۇر, ال بيىل جەلتوقسانعا دەيىن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىمەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى باعدارلاما قابىلدانادى. ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ماسەلەسى دە ۇكىمەت جۇمىسىنىڭ باستى باسىمدىعى بولىپ سانالادى دەسەك, 2015-2019 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ قاسيەتتى مىندەت ەكەنى تۇسىنىكتى. جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكىنشى تولقىنى مەن «حالىقتىق ءىرو» باعدارلامالارى ناقتى جۇمىستاردى اتقارۋدى تالاپ ەتەدى.
ەكونوميكانىڭ قالىپتى دامۋى مول قارجىنى قاجەت ەتەتىندىگى بەلگىلى. سوندىقتان قازاقستانعا ىشتەن جانە سىرتتان ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاساۋ دا بۇگىنگى كۇن ءتارتىبىنىڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ وتىر. ارينە, بۇل تۇرعىدا قازىردىڭ وزىندە ناقتى شارالار قولعا الىنۋدا. ماسەلەن, وسى جىلعى ماۋسىم ايىندا وتكەن قر پرەزيدەنتى جانىنداعى شەتەل ينۆەستورلارى كەڭەسىنىڭ 27-پلەنارلىق ءماجىلىسى بارىسىندا قازاقستاندا ينۆەستيتسيالىق بەلسەندىلىك تانىتقان ون مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى ءۇشىن ەلىمىزگە ۆيزاسىز كەلىپ كەتۋ رەجيمىن ورنىقتىرۋ جونىندە بىرجاقتى شەشىمنىڭ قابىلدانعانى تۋرالى رەسمي حابارلاندى. سونداي-اق, ەكونوميكانىڭ وسىمىنە سەرپىن بەرۋ ءۇشىن 2014-2015 جىلدارى ۇلتتىق قوردان ءبىر تريلليون تەڭگە ءبولۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. سونىمەن قاتار, وتكەن 3 ايدا شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ جالپى قۇنى 78 ميلليارد تەڭگەگە ەسەپتەلىنگەن جوبالارى ماقۇلداندى. جوبالاردى ناقتى قارجىلاندىرۋعا 47 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. مۇنىمەن قوسا ۇكىمەتكە بيىلعى 1 قىركۇيەككە دەيىن ۇلتتىق قوردان 2015 جىلى 500 ميلليارد تەڭگە مولشەرىندەگى ەكىنشى ترانش بولىگىن ينۆەستيتسيالاۋ جونىندە ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەۋ تاپسىرىلىپ وتىر. جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكىنشى تولقىنى بارىسىندا 853 نىساننىڭ مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنەن الىنۋى ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا ميللياردتاعان قارجى كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە.
مەملەكەتتىڭ الدىندا تۇرعان اسا ءىرى ستراتەگيالىق ماسەلەلەردى قارجى تۇرعىسىنان وڭتايلى شەشۋگە تاياۋدا قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ, ورالمانداردىڭ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇرۋعا ىقتيارحاتى بار تۇلعالاردىڭ مۇلىكتى جاريا ەتۋىنە بايلانىستى ولارعا راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭنىڭ ىقپالى مول بولارى ءسوزسىز. ول ءۇشىن ۇكىمەت تاراپىنان ءتيىستى شارالار قاراستىرىلۋى كەرەك دەسەك, قاتەلەسە قويماسپىز. بۇل باعىتتا وڭ تاجىريبەمىز دە بار. تۇپتەپ كەلگەندە, ەلىمىزدە بۇعان دەيىن ەكى دۇركىن اقشانى جانە مۇلىكتى جاريا ەتۋ اكتسياسى جۇزەگە اسقان بولاتىن. مىسالى, 2001 جىلعى اقشا جاريا ەتۋدەن 480 ميلليون دوللاردان استام قارجى زاڭدى اينالىمعا تارتىلدى. ال 2006-2007 جىلدارى اقشامەن قوسا جىلجىمايتىن مۇلىكتەر جاريا ەتىلىپ, بيۋدجەت 845 ميلليارد تەڭگەمەن تولىقتى. ەندەشە, بيىلعى ءبىرىنشى قىركۇيەكتەن 2015 جىلعى 31 جەلتوقسانعا دەيىنگى ارالىقتا مۇلىكتەردى جانە اقشا جاريا ەتۋدەن تۇسەتىن قاراجاتتىڭ شاماسى ايتارلىقتاي بولادى دەگەن سەنىم بار.
وسى ءبىر تۇستا «زاڭسىز تابىستى زاڭداستىرعاننىڭ ءجونى قالاي؟» دەگەن ساۋالدىڭ اركىمدى مازالايتىنىن جوققا شىعارا المايمىز. مىنانى ەسكەرگەن ءجون: قالاساق تا, قالاماساق تا, نارىق الەمىنىڭ ءوز زاڭى بار. وكىنىشكە قاراي, الەمدىك تاجىريبەدە كاپيتالدىڭ شوعىرلاندىرىلۋى, اسىرەسە ونىڭ العاشقى كەزەڭىندە, قۇقىقتىق نورمالارعا ساي كەلمەي جاتاتىن تۇستارى از كەزدەسپەيدى. سوندىقتان اقشالاي جانە وزگە دە اكتيۆتەردى كولەڭكەدەن شىعارۋ دۇنيەجۇزى بويىنشا وتكىر ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ءارى بۇل ماسەلە جاھاندىق داعدارىس جانە كاپيتالدىڭ ەكونوميكادان سىرتقا كەتۋى جاعدايىندا ۋشىعا تۇسۋدە. سول سەبەپتى, الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ ءوز تاريحىندا بىرنەشە دۇركىن جاريا ەتۋ تاسىلىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولعانى بەلگىلى. مىسالى, ينديادا كاپيتالعا بەس رەت راقىمشىلىق جاسالسا, بۇل جاعداي پورتۋگاليادا – ءتورت رەت, يرلانديا, اۆستريا, فرانتسيا ەلدەرىندە ەكى رەتتەن, يتاليادا سەگىز رەت ورىن الدى. اقش بۇل تۇرعىدا رەكوردتىق كورسەتكىشكە يە – مۇندا كولەڭكەلى كاپيتالعا جالپى سانى 62 رەت راقىمشىلىق جاسالعان ەكەن.
قازاقستاندا كاپيتالدى جاريا ەتۋگە بايلانىستى ەلىمىزدىڭ قاز باسقان قيىن كەزەڭىندە پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقارعان داۋلەت سەمباەۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە 2001 جىلعى 11 شىلدەدە بەرگەن سۇحباتىندا بىلايشا وي قورىتادى: «جۇرتتىڭ كوپشىلىگى جاسىرىلىپ كەلگەن اقشانىڭ ءبارى بىردەي ارام جولمەن تابىلعانداي كورەتىنى بار. بۇل ءوزى وتە كۇردەلى ماسەلە. اۋەلدە ونداي اقشانىڭ نەگىزى ىشكى باعا مەن دۇنيەجۇزىلىك باعانىڭ ايىرماشىلىعى ارقىلى جاسالعانىن ەسكەرۋ كەرەك. ءىستىڭ كوزىن تاپقان ادامدار بىزدەگى ارزان باعاعا ساتىپ الدى دا سىرتقا الەمدەگى ءادىل باعامەن ساتىپ جىبەردى, سول ارادا زاڭدى بۇزعان جوق. ءسويتىپ ءجۇرىپ تالاي اقشا جيناپ الدى. ونى كەزىندە تابىس دەكلاراتسياسىنان جاسىرىپ, سالىقتان امان الىپ قالدى. وندىرىسكە سالايىن دەسە, قايدان تاپقانىن قازبالاپ, وزىنە قاۋىپ تونەدى. ەكى ورتادا ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ اقشاسى شەتەل بانكتەرىندە شوعىرلانىپ, ءوسىمى باسقالاردىڭ ەكونوميكاسىنا قىزمەت ەتىپ نەمەسە ۇيدەگى ساندىقتا قيمىل-قوزعالىسسىز جاتىر».
بەلگىلى قارجىگەردىڭ بۇل اڭگىمەسىن استىقپەن اينالىسىپ, ءوز ونىمدەرىن سىرتقا وتكىزۋشىلەرگە تولىق جاتقىزۋعا بولادى. بۇرىندارى شارۋالاردىڭ ماڭداي تەرىمەن وندىرىلگەن ونىمدەرىن مەيلىنشە تومەنگى باعامەن ساتىپ الىپ, ولاردى شەتەلگە بەس-التى ەسە قىمباتقا ساتقان دانەكەردىڭ تابىسىنىڭ باسىم بولىگى ەلگە قايتپاي, سىرتتا قالىپ جاتتى. بۇل جاعداي شەتەلدىك تاۋارلاردى ەلىمىزگە مولىنان تاسىپ جۇرگەندەردىڭ دە تاراپىنان ءجيى بايقالدى.
مۇنداي احۋالدىڭ ورىن الۋىنا شەتەلدىك ۆاليۋتامەن جۇمىس ىستەيتىن زاڭدارىمىزدىڭ جەتىلدىرىلمەۋى باستى سەبەپكەر بولدى. ەندى بۇل ماسەلە ءوزىنىڭ شەشىمىن تاۋىپ وتىر. سوڭعى قابىلدانعان زاڭعا سايكەس بىرقاتار قىلمىستىق جانە قۇقىق بۇزۋشىلىققا جول بەرگەن ادامدار قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلادى. زاڭدا سونىمەن بىرگە جالعان كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقاندارعا, نەسيەنى زاڭسىز العاندارعا ءارى ماقساتسىز پايدالانعاندارعا, قۇندى قاعازدارمەن وپەراتسيا ەرەجەلەرىن بۇزعاندارعا, كەدەندىك تولەمدەردى تولەۋدەن جالتارعاندارعا, ەكونوميكالىق كونتراباندا جانە رەيدەرمەن شۇعىلدانعاندارعا كەشىرىم جاسالمايتىنى كورسەتىلگەن.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا, 2017 جىلعا بەلگىلەنىپ وتىرعان جەكە تۇلعالاردىڭ تابىسى جايلى جالپىعا بىردەي دەكلاراتسيا وتكىزۋ بارىسىندا ازاماتتاردىڭ وزدەرىن ەركىن سەزىنۋگە, ءسويتىپ بايلىقتارىنىڭ يگىلىگىن كورىپ قانا قويماي, سول تابىستارى ارقىلى ەكونوميكاعا قان جۇگىرتە وتىرىپ, الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە ولاردىڭ ۇلەس قوسۋىنا جول اشىلىپ وتىر دەۋگە تولىق نەگىز بار.
تەڭىزگە ۇلكەندى-كىشىلى سان الۋان وزەن جان-جاقتان سارقىراي قۇيىلىپ جاتادى. ونىڭ ۇلى بولماعى وزەندەردىڭ سارقىلماۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. ەندەشە, ۇكىمەت ءوزىنىڭ ءار ازاماتىنىڭ ەل يگىلىگىنە قىزمەت جاساۋىنا بارىنشا جاعداي جاساپ وتىرۋى قاجەت-اق.
كەنجەبولات جولدىباي,
ساياساتتانۋشى
