قازاق ونەرى كەڭىستىگىنەن ءوزىنىڭ ورنىن ويىپ تۇرىپ العان استانالىق «جاستار» تەاترىنىڭ قوس مەرەيتويى بيىل قاتار كەلىپ وتىر. رۋحانيات ورداسىنىڭ قۇرىلعانىنا 15 جىل تولسا, تەاتردىڭ نەگىزىن قالاعان تانىمال رەجيسسەر, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى نۇرقانات جاقىپباي مەرەيلى جەتپىس بەس جاستىڭ بەلەسىنە شىقتى. ونەر وشاعى جىل سوڭىندا قوس قۋانىشقا كەنەلدى. كلاسسيك قالامگەر عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ليبرەتتوسى جەلىسىمەن «جىبەك» ميۋزيكلىن ساحنالاعان نۇرقانات جاقىپباي اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى اتانسا, وسى سپەكتاكلدە جىبەكتى سومداعان اكتريسا نازەركە سەرىكبولوۆا «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىن يەلەندى.
تاريح نەمەسە باستاۋلار
«جاستار» تەاترىنىڭ تاريحى 2007 جىلدىڭ 5 شىلدەسىنەن باستالادى. وسى كۇنى ونەر وشاعى شىڭعىس ايتماتوۆ پەن ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ «شىڭعىسحان» سپەكتاكلىمەن العاش شىمىلدىعىن اشتى. قويىلىمدى قىرعىز دراماتۋرگى جانىش قۇلمامبەتوۆتىڭ ينستسەنيروۆكاسى نەگىزىندە نۇرقانات جاقىپباي ساحنالادى. استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن ەلورداعا كەلگەن ايگىلى رەجيسسەر ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنداعى ءوزىنىڭ شەبەرحاناسىندا ءبىلىم العان ءبىر توپ شاكىرتىن ەرتە كەلىپ, ونەر ايدىنىنا سالدى.
جاس تەاتردىڭ ءتاي-ءتاي باسقان قادامىمەن ونەرى ورلەگەن سايدىڭ تاسىنداي قىز-جىگىتتەر بۇگىندە وزدەرى ەلگە تانىلىپ, ونەردە سوقپاعىن سالىپ كەلە جاتىر. بۇل قاتاردا «جاستاردىڭ» العاشقى بۋىنى, نۇرقانات جاقىپبايمەن الماتىدان استاناعا ەرىپ كەلگەن ونىڭ شاكىرتتەرى ءادىل احمەتوۆ, داۋرەن سەرعازين, ازامات ەسقۇلوۆ, باقىت حادجيباەۆ, جانداۋلەت باتاي, اينۇر راحيپوۆا, ءمادينا ماي, ماحاببات مادعۇلوۆا ەسىمدەرىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
تەاتردىڭ العاشقى ديرەكتورى, تانىمال تەاتر جانە كينو اكتەرى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى عاني قۇلجانوۆتىڭ ەڭبەگىن دە اتاپ وتپەسكە بولمايدى. ونەر يەسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزدىڭ جەتى بىردەي وبلىسىندا گاسترولدىك ساپار ۇيىمداستىرىپ, جاڭا تەاتردىڭ كوپشىلىككە تانىلۋىنا تىكەلەي سەبەپشى بولدى. تەاتردىڭ العاشقى جەتىستىكتەرى دە ونىڭ جانە نۇرقانات جاقىپبايدىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى.
15 جىلدا –14 باس جۇلدە
«جاستاردىڭ» اشىلعانىنا نەبارى ءبىر جارىم جىل بولعاندا, 2008 جىلدىڭ قازانىندا شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي بىشكەك قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان «Art Ordo» اتتى حالىقارالىق تەاتر فەستيۆالىندە ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى شىعارمالارىنىڭ نەگىزىندە نۇرقانات جاقىپباي ينستسەنيروۆكاسىن جاساپ, ساحنالاعان «جان ازابى» سپەكتاكلى ءۇش بىردەي اتالىمدا جۇلدەگە يە بولدى. «ۇزدىك سپەكتاكل» اتالىمىندا گران-پري السا, «جوعارى دەڭگەيدەگى كوركەمدىك شەشىم» جانە «ۇزدىك سازدى بەزەندىرۋ» اتالىمدارىمەن ماراپاتتالدى. ءدال سول جىلى استانا قالاسى تەاترلارىنىڭ اراسىندا جىل قورىتىندىسى جاسالىپ, نۇرقانات جاقىپباي قويعان ن.گوگولدىڭ «رەۆيزورى» ەڭ ۇزدىك سپەكتاكل اتاندى.
سودان باستاپ ءار جىل سايىن ءارتۇرلى فەستيۆالدەردەن تەاتردىڭ قورجىنى بوس قايتقان كەزى جوق. سونىڭ ىشىندە 2010 جىلى الماتى قالاسىندا وتكەن ءىىى حالىقارالىق ورتالىق ازيا ەلدەرى تەاترلارىنىڭ فەستيۆالىندە «جاستاردىڭ» تۇساۋكەسەر قويىلىمى – «شىڭعىسحان» ەكى اتالىمدا توپ جاردى. سپەكتاكلدى ساحنالاعان نۇرقانات جاقىپباي ۇزدىك رەجيسسەر اتانسا, شىڭعىسحاندى سومداعان ءادىل احمەتوۆ ۇزدىك اكتەر بولىپ تانىلدى.
جالپى تەاتر ءوز تاريحىندا, وسى 15 جىلدىڭ ىشىندە ءارتۇرلى فەستيۆالدەرگە قاتىسىپ, 14 باس جۇلدە الدى. سونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق فەستيۆالدەردەن س.راەۆتىڭ «مەككەگە قاراي ۇزاق جول» ءافساناسى, ن.گوگولدىڭ «رەۆيزور» تراگيفارسى, ۋ.شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋ» كومەدياسى, ج.پيلو مەن و.شۋلتەزدىڭ «موتسارت» ميۋزيكلى, ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قىز جىبەك» ميۋزيكلى, ش.ايتماتوۆ, و.بوكەي, ر.مۇقانوۆا شىعارمالارىنان قۇرالعان «عاسىردان دا ۇزاق كۇن…» تريپتيحى ءار جىلدارى ۇزدىك بولىپ تانىلدى. وسى سپەكتاكلدەردىڭ بارلىعىنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى – نۇرقانات جاقىپباي.
اكتەرلەر الىمى
تەاتر ارتىستەرىنىڭ جەتىستىكتەرىنە توقتالساق, 2014 جىلى اقتاۋ قالاسىندا وتكەن ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ V حالىقارالىق فەستيۆالىنە ن.گوگولدىڭ «رەۆيزور» تراگيفارسىمەن قاتىسقاندا, حلەستاكوۆ بەينەسىن سومداعان داۋرەن سەرعازين «ەڭ ۇزدىك ەر ادام بەينەسى» اتالىمىن يەلەندى. 2016 جىلى تۇركىستان شاھارىندا ۇيىمداستىرىلعان ج.ءشانيننىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالعان تۇركى الەمى تەاترلارىنىڭ «تەاتر كوكتەمى» حالىقارالىق فەستيۆالىندە ۋ.شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋ» كومەدياسىندا كاتارينانى سومداعان اينۇر راحيپوۆا «ۇزدىك ايەل بەينەسى» اتالىمىندا توپ جاردى.
بۇعان قوسا, اتالمىش كومەديا «ەڭ ۇزدىك سپەكتاكل» بولىپ تانىلىپ, پەترۋچيونى بەينەلەگەن ءادىل احمەتوۆ «قويىلىمداعى ۇتىمدى بەينە» اتالىمى بويىنشا ماراپاتتالدى. بەس جىل بۇرىن استانادا وتكەن قازاقستان ۇلتتىق ەتنيكالىق تەاترلارىنىڭ ءىV رەسپۋبليكالىق فەستيۆالى كەزىندە ءا.كەكىلباەۆتىڭ «نارتاۋەكەل» درامالىق داستانىنداعى ابىلايحان ءرولى ءۇشىن ءادىل احمەتوۆ «ۇزدىك ەر ادام بەينەسى» اتالىمىندا الدىنا قارا سالمادى. ءدال سول جىلى ۋفا قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان «تۋعانلىق» ءVى حالىقارالىق تۇركىتىلدەس تەاترلار فەستيۆالىندە ن.گوگولدىڭ «رەۆيزورىندا» اننا اندرەەۆنانى سومداعان ماحاببات مادعۇلوۆا «ەكىنشى پلانداعى ۇزدىك ايەل بەينەسى» اتالىمىن جەڭىپ الدى.
ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى, «جاستاردىڭ» اكتەرلەرى كينو ونەرىندە دە ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ءادىل احمەتوۆ پەن داۋرەن سەرعازيندى جالپى جۇرتشىلىق بىرقاتار فيلم ارقىلى دا تانيدى. كينورەجيسسەر اقان ساتاەۆتىڭ «اناعا اپارار جول» كوركەم فيلمىندە ءىلياس ەسىمدى باس كەيىپكەردىڭ ءبىرىن ويناعان ءادىل مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەندى. ونىڭ الدىندا «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىن الىپ, «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاندى.
داۋرەن سەرعازين دە «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاعىنىڭ يەگەرى. ونەردەگى ۇستازى نۇرقانات جاقىپباي ونى رەجيسسەرلىككە دە باۋلىپ ءجۇر. بۇگىنگە دەيىن داۋرەن «جاستار» تەاترىندا جەتى سپەكتاكلدى ساحنالادى. ازىرگە دەيىن سوڭعىسى – قانات ءجۇنىسوۆتىڭ «پرانك-ماحاببات» كومەدياسى.
«مەن ماڭگىلىك ەمەسپىن عوي. ءوزىمنىڭ شاكىرتىم كەيىننەن ورنىمدى باسىپ, وسى تەاتردى العا قاراي جۇرگىزسە دەگەن ويمەن داۋرەندى رەجيسسەرلىككە باعىتتادىم. ول جاستايىنان الدىما كەلىپ, قالاي جۇمىس ىستەيتىنىمدى, قولداناتىن تاسىلدەرىمدى, تاڭداعان تاقىرىپتارىمدى كورىپ كەلە جاتىر. بولاشاقتا قالىپتاسقان ۇجىمدى شاشىراتىپ الماۋ دا ماڭىزدى. داۋرەنگە «نە قويعىڭ كەلسە, سونى قوي» دەپ شىعارماشىلىق ەركىندىك بەردىم. ونىڭ نەگىزگى كاسىبى – اكتەر. بىراق رەجيسسەرلىك قولىنان كەلىپ تۇر» دەيدى بۇل تۋرالى نۇرقانات جاقىپباي.
بيىل «دوس-مۇقاسان» اتاۋىمەن اتى اڭىزعا اينالعان انسامبل تۋرالى كوركەم فيلم كورەرمەنگە جول تارتتى. فيلمدە باستى رولدەردى استانا قالاسى «جاستار» تەاترىنىڭ ءبىر توپ ءارتىسى سومدايدى. اتاپ ايتقاندا, دوسىم سۇلەەۆتى – مەيىرعات امانگەلدين, مۇرات قۇسايىنوۆتىڭ ۇلعايعان كەزىن – عاني قۇلجانوۆ, قاميت سانباەۆتى – ەلدوس شايكەنوۆ, ءشامشا بەركىمباەۆانى – اينۇر راحيپوۆا, ۋسماديار ماحانوۆتى ازامات ەسقۇلوۆ وينايدى. ءفيلمنىڭ مۋزىكالىق رەداكتورى – «جاستار» تەاترىنىڭ حورمەيستەرى انەل سىرگەباەۆا.
مەيىرعات امانگەلدين كينورەجيسسەر رۇستەم ءابدىراشتىڭ «قازاق حاندىعى: الماس قىلىش» جانە سونىڭ جالعاسى – «التىن تاق» فيلمدەرىندە قاسىم سۇلتاننىڭ بەينەسىن سومداپ, كوپشىلىككە تانىلدى. جاقىندا عانا Qazaqstan ۇلتتىق ارناسىنان كورسەتىلگەن «ماعجان. مەن جاستارعا سەنەمىن» تاريحي تەلەحيكاياسىندا باس كەيىپكەر – ايگىلى اقىننىڭ وبرازىندا كورىندى.
«جاستار» تەاترىنداعى اكتەرلىك قۇرامنىڭ 99 پايىزى – تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى – باس رەجيسسەرى نۇرقانات جاقىپبايدىڭ شاكىرتتەرى. ولاردىڭ ساحنادا دا, كينودا دا جارقىراپ كورىنۋىنە رەجيسسەردىڭ قوسىپ كەلە جاتقان ۇلەسى زور.
«بۇل كۇندەرى تەاتردا بەس بۋىن اكتەرلەر بار. ولاردىڭ كوپشىلىگى – تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىن بىتىرگەن ءوزىمنىڭ شاكىرتتەرىم. ولار – ابدەن قايرالعان, قيىندىققا توزەتىن مەنىڭ قولىمداعى ينسترۋمەنتتەر. قازىرگى اكتەرلەر بەساسپاپ بولۋى كەرەك. ولار ءان دە ايتا ءبىلىپ, پلاستيكانى مەڭگەرۋ كەرەك. تسيرك ونەرىن دە ۇيرەنىپ, مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناي ءبىلۋى قاجەت. «جاستار» تەاترىنىڭ اكتەرلەرى جان-جاقتى ونەردى مەڭگەرگەن دەپ ايتا الامىن. ياعني مەن سپەكتاكل قويعاندا وركەستر ىزدەمەيمىن. بۇل قوسىمشا شىعىن عوي. ءارتۇرلى جانرداعى سپەكتاكلدەردى ءوز كۇشىمىزبەن قويىپ جاتىرمىز. شەتەلگە شىققاندا اكتەرلەرىمىزدىڭ بەساسپاپتىعىنا جۇرت تاڭعالادى» دەيدى نۇرقانات جاقىپباي.
شىڭعىس پەن شەكسپيردەن شابىت الدى
ءبىر اتاپ وتەرلىگى, نۇرقانات جاقىپباي وسى تەاترعا كەلمەي تۇرىپ-اق تالانتتى رەجيسسەر بولىپ تانىلدى. تانىمال رەجيسسەردىڭ ونەردىڭ ءوز ادامىنا اينالعانىنا جارتى عاسىردان استى. ءاۋ باستا اكتەر بولىپ قىزمەتىن باستاعان ول كەيىننەن رەجيسسەرلىككە بەت بۇردى. شىعارماشىلىعى تەاتر مەن كينو ونەرىمەن قاتار ورىلگەن كەزدەرى دە بولدى. ۇستاز رەتىندە بىرنەشە بۋىن شاكىرتتەردى تاربيەلەدى.
1993 جىلى ونىڭ شاكىرتتەرى ۋفا قالاسىندا وتكەن تەاتر ينستيتۋتتارىنىڭ حالىقارالىق ستۋدەنتتىك سپەكتاكلدەردىڭ فەستيۆالىنە قاتىسىپ, ۇستازدارى ساحنالاعان «ەرتە, ەرتە, ەرتەدە…» قويىلىمى ەڭ ۇزدىك سپەكتاكل اتاندى. نۇرقانات جاقىپباي 1995 جىلى ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا وراي وتكەن ءىىى رەسپۋبليكالىق تەاترلار فەستيۆالىندە م.اۋەزوۆتىڭ «جاس اباي» سپەكتاكلىمەن, 1998 جىلى ءVى رەسپۋبليكالىق تەاترلار فەستيۆالىندە ش.ايتماتوۆتىڭ «جان ازابى» قويىلىمىمەن «ەڭ ۇزدىك رەجيسسەر» اتاعىن جەڭىپ الدى. وسى «جان ازابىن» سول جىلى مىسىردا وتكەن حالىقارالىق ەكسپەريمەنتالدى تەاترلار فەستيۆالىندە تەاتر ماماندارى «ەڭ ۇزدىك سپەكتاكل» دەپ تانىدى. 2003 جىلى جاستاردىڭ حالىقارالىق «شابىت» فەستيۆالىندە نۇرقانات جاقىپباي قويعان «قوزى مەن بايان» ميۋزيكلى «ەڭ ۇزدىك سپەكتاكل» بولىپ تانىلىپ, گران-پري يەلەندى.
بيىل اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەنگەن ونىڭ «جىبەك» ميۋزيكلىنىڭ بۇدان بۇرىن دا جۇلدىزى جاندى. الماتىدا وتكەن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى رايىمبەك سەيتمەتوۆتىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق دراما تەاترلارى فەستيۆالىندە باس جۇلدەنى يەلەندى.
نۇرقانات جاقىپباي – ەلدە عانا ەمەس, حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان رەجيسسەر. بەس جىل بۇرىن ش.ايتماتوۆ اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتى يەلەندى. بيىل ەلەۋلى ەڭبەگى ءۇشىن Türksoy حالىقارالىق تۇركى مادەنيەتى ۇيىمىنىڭ وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
وسىنىڭ بارىنە توقمەيىلسىپ وتىرعان رەجيسسەر جوق, جوسپارلارى ءالى دە كوپ. «ەڭ جاقسى كورەتىن جازۋشىم – شىڭعىس ايتماتوۆ. ونىڭ شىعارمالارىنا مەكتەپتەن قۇمارمىن. كەلەسى جىلى ونىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولادى. سوعان قازىر ىشتەي دايىندىق جۇرگىزىپ جاتىرمىن. سوندىقتان شىعارمالارىن ەكشەپ ءجۇرمىن. شەكسپيردەن اسىپ كەتكەن دراماتۋرگ جوق. شەكسپير – دراماتۋرگيانىڭ شىڭى. ول بارلىق حالىققا بىردەي. ودان جاقسى ماتەريال الىپ, اكتەردىڭ وسۋىنە دە جاعداي جاساۋعا بولادى. بۇدان بۇرىن شەكسپيردىڭ «گاملەتىن», «اساۋعا تۇساۋىن» قويدىم. قازىر «رومەو-دجۋلەتتانى» دايىنداپ جاتىرمىن. جالپى «ءۇش كۇن شەكسپيرمەن» دەگەن جوبانى ازىرلەدىم. سول كۇندەر «گاملەتپەن» باستالىپ, «اساۋعا تۇساۋمەن» جالعاسىپ, «رومەو مەن دجۋلەتتامەن» تۇيىندەلەدى» دەيدى نۇرقانات جاقىپباي.
200-گە جۋىق ادام جۇمىس ىستەيتىن, 2015 جىلى ءوز عيماراتىنا يە بولعان «جاستار» تەاترىنىڭ تىزگىنى قازىر ءادىل احمەتوۆتىڭ قولىندا. 26 قاراشادا مۇندا نۇرقانات جاقىپباي قويعان شەكسپيردىڭ «رومەو-دجۋلەتتا» سپەكتاكلىنىڭ پرەمەراسى وتەدى. ال كەلەسى كۇنى تەاتردىڭ جانە ونەر وشاعىنىڭ نەگىزىن قالاعان رەجيسسەردىڭ مەرەيتويلارىنا وراي مەرەكەلىك كەش وتەدى. وندا نۇرقانات جاقىپبايدىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا جۋرناليست, تەاترتانۋشى نازەركە جۇماباي جازعان كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمى ءوتىپ, كەش «رومەو-دجۋلەتتا» پرەمەراسىمەن جالعاسادى. كەلىڭىزدەر! كورىڭىزدەر!
