HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan alyp aimaqty alyp jatqan qazaq elı tügeldei patşalyq Reseidıŋ otaryna ainaldy da, jergılıktı äkımşılık oryndary ūltymyzdyŋ tılı men dınıne tiıstı, ejelden kele jatqan ädet-ǧūrpyn, tūrmys-tırşılık saltyn küştep özgertuge baǧyt ūstady. Būryn negızınen köşpendı ömır saltyndaǧy halyq erıksız otyryqşylyqqa baǧyttalyp, artyq jerler jaŋadan köşıp keluşıler qoryna yǧystyryla bastady. Būl tolyp jatqan qaişylyqtar tudyryp, jergılıktı halyqtyŋ äleumettık ömırın tömendetıp, kürdelı qiynşylyqtarǧa duşar ettı. Eŋ qiyny, ärine, halyqtyŋ aştyqqa ūşyrauy bolatyn.
Ras, Ūly dala tabiǧatynyŋ qataldyǧy, quaŋşylyqtan egınnıŋ önım bermeuı, tıptı şyqpai qaluy, jaiylymdarda şöptıŋ bolmauy, maldyŋ jūtqa ūşyrauy siiaqty obektivtı faktorlarǧa dau joq. Alaida otarlyq saiasat būl faktorlardy küşeite, arttyra tüstı. Halyq jan-jaqqa üdere köşıp, myŋdaǧan adam aştyqqa duşar boldy. Mūny Alaştyŋ alǧaşqy ardaqtylary da bıldı, būl taqyrypqa arnaiy qalam da tartty.
Qazaqtyŋ tūŋǧyş aǧartuşysy ärı ūly ǧalymy Şoqan Uälihanov 1864 jylǧy 26 nauryzda Ombydan Batys Sıbır general-gubernatorynyŋ atyna joldaǧan «Qyrǧyzdardyŋ qonystary jönınde» atty resmi hatynda būryn ata-babalar qysta malyn aidaityn Ertıstıŋ syrtyna endı orys kazaktarynyŋ jıbermeitını, sonyŋ saldarynan Törtuyl bolystarynyŋ qazaqtary müldem qystausyz qalǧany, olardyŋ qysqy qolaisyz aua raiy men qalyŋ qardan köbırek zardap şegetını, sodan osyndai şarasyz jaǧdaidan olar özın asyraityn azyq tabu üşın basqa okrugterge qonys audaruǧa mäjbür bolyp otyrǧanyn jazǧan bolatyn.
Halyqtyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan şaruaşylyq ömırıne bırden küşpen özgerıs jasauǧa bolmaidy, otyryqşylyq tūrmystyŋ artyqşylyǧyna halyqtyŋ közın jetkıze otyryp, bırte-bırte äkelgen jön dep sanaǧan tamaşa käsıbi pedagog Ybyrai Altynsarin «Qazaq dalasyndaǧy aştyq turaly» atty maqalasynda bylai dep jazdy: «Şynynda da, dala adamdarynyŋ halyqtyq ömırın jasandy türde töŋkeruge kırıspes būryn būl halyqty, onyŋ ömırın tanyp bılu äldeqaida aqyldyraq bolar edı. Qaterlı qatelık jasamau üşın būl halyqta agrarlyq mädeni damudyŋ nyşandary bar ma eken, otyryqşy üstem halyqpen aradaǧy tıkelei qatynastan qanşalyqty äser ala alady eken, būl halyq qorşaǧan tabiǧattyŋ qandai jaǧdaiynda ornalasqan jäne t. b. osy siiaqtylardy bılıp alǧan jön». Saiasi sergek te tūǧyrly tūlǧanyŋ pıkırınşe, tūtas ūlttyŋ tūrmysyn yqtiiarsyz özgertu būl ūltty, keide ol qandai qabılettı bolǧanymen, enjar ūltqa ainaldyruy mümkın dei otyryp, būǧan başqūrt halqyn mysalǧa keltırgen edı.
Osylardy aita otyryp, qazaq halqynyŋ basyna tüsken, mezgıl-mezgıl qaitalanyp otyrǧan aşarşylyqtyŋ törkının patşalyq Reseidıŋ otarlyq saiasatynan bastalǧanyna taǧy da dälel keltırgımız keledı. Būl, äsırese, 1916 jylǧy Türkıstandaǧy köterılıstı basuşy jazalauşy otriadtar men Reseiden qonys audarǧandardyŋ ärtürlı ozbyrlyǧy qaljyratqan halyq 1917 jylǧy eldegı saiasi dürbeleŋderdı taǧy da erekşe qaişylyqtarmen qarsy aldy. Mūnyŋ üstıne köp ūzamai tarih sahnasyna şyqqan bolşevikter qoǧamdy bır-bırıne qarsy ekı tapqa böluımen, kedeilerdı baiytudyŋ ornyna, bailardyŋ dünie-mülkın tärkıleuı, rekvizisiia, jergılıktı jaǧdaimen sanaspai jappai ūjymdastyru, nasionalizasiialau, kämpeskıleu, t. b. saiasi-äleumettık äreketterımen būryn onsyz da qinalǧan taǧdyrdy asqyndyra tüstı. Eŋ qiyny – halyq toz-toz bolyp, älsın-älsın aşarşylyqqa ūşyrady. Būl mäselelerdı Alaştyŋ keiıngı tolqyn arystary bılmedı emes, jaqsy bıldı, bıraq kösılıp jaza almady. Degenmen Mūstafa Şoqai aşarşylyq taqyrybyn 1917 jylǧy 8 qaraşadaǧy «Bırlık tuy» gazetınıŋ №14 sanyndaǧy «Alaş ūrandy qazaqqa!» atty maqalasynda kötergen bolatyn. Onda qytai jerıne auǧan 164 myŋ qyrǧyz-qazaqtyŋ seksen üş myŋynyŋ aştyqtan, jalaŋaştyqtan qyrylǧanyn jäne būl maǧlūmat bırınşı şıldege deiıngı ekenı jazylǧan edı.
Türkıstandaǧy qazan töŋkerısıne eŋbegı sıŋgen basşylarynyŋ bırı Tobolin TürOAK-nıŋ bır otyrysyndaǧy bylai deidı: «qyrǧyzdar (qazaqtar), marksister közqarasy boiynşa ekonomikalyq jaǧynan älsız, sondyqtan olar bärıbır öluı kerek, sol sebeptı revoliusiia üşın qarjyny aşarşylyqpen küreske emes, maidandy qoldauǧa jūmsaǧanymyz tiımdı»
Keŋes ökımetı Türkıstan Mūqtariiatyn qandy qyrǧynǧa ūşyratyp, Mūstafa Şoqai elden ketuge mäjbür bolǧany belgılı. 1919 jyly Tifliske jetısımen būl taqyrypty qaita qolǧa aldy. «Volnyi gores» gazetınıŋ 1920 jylǧy 19, 26 şılde jäne 3 tamyz ailaryndaǧy sandarynda özbek tılınen audarylyp basylǧan «Sovettık Türkıstanda» («V Sovetskom Turkestane») atty maqalasynda M.Şoqai 1918 jyly Taşkentke kelgen qazaqtar qala ortasynda nan ala almai, oǧan tek şet aimaqtarda ǧana qol jetkenın, al bır qaladan ekınşıge köşıp kelgen özbekterge müldem azyq-tülık kartochkasy berılmegenın, «ondaǧan, jüzdegen myŋ qazaqtar men sarttar qyrylyp jatqanda» Orynbor-Taşkent temırjoly boiynda jüzdegen vagon bidai men ūn ız-tüzsız joǧalatynyn jazǧan edı.
1921 jyly Gruziiany keŋes ökımetı basyp alǧannan soŋ, Mūstafa Şoqai Türkiiaǧa auysty. Osynda kelgen boida-aq tübı bır türık halqyn habardar etu üşın jazǧan «Qyrǧyzdar (qazaqtar – Ä.B.) Sovet ökımetınıŋ qol astynda» («Kirgizy pod Sovetskoi vlastiu») degen maqalasynda taptyq küres pen qalalyq öndırıs proletariatynyŋ diktaturasyn qoldaǧan Resei bolşevikterı tapqa bölınbegen qazaq qoǧamynyŋ tabiǧi, tarihi jäne tūrmystyq erekşelıkterımen sanaspai, qiratuşylyq röl atqardy dep jazdy.
Mūstafa Şoqai Türkiiada da tūraqtai almady. 1921 jyldyŋ mamyr aiynda Fransiiaǧa jettı. Parijde ornalasqannan soŋ būrynnan jaqsy bıletın osyndaǧy keşegı Uaqytşa ükımet basşylary bolǧan A.F.Kerenskii jäne P.N.Miliukovtıŋ «Dni» jäne «Poslednie novosti» gazetterınde Türkıstan halqynyŋ aşarşylyq taǧdyryna qaita oraldy. Osy basylymdarda 1926 jylǧa deiın on şaqty maqala jaryq kördı. Mūnyŋ basty sebebı keŋes ökımetınıŋ saiasatynan tuyndaǧan eldegı aşarşylyqtyŋ jalǧasa tüskenı boldy.
1921 jylǧy 26 qaraşadaǧy «Poslednie novosti» gazetınıŋ №495 sanynda jaryq körgen «Qyrǧyziiadaǧy (qazaqtardaǧy) aşarşylyq» («Golod v Kirgizii» atty maqalasynda Mūstafa Şoqai 1921 jylǧy qaraşanyŋ 16-synda Berlinde şyǧatyn «Novyi mir» jurnalynyŋ 244-sanynda jaryq körgen A.Baitūrsynūlynyŋ şaǧyn maqalasy turaly söz bolady. Būl, M.Şoqaidyŋ oiynşa, köşırılıp basylǧan materialda qazaq jerındegı aşarşylyqtyŋ sebebın jūtpen, 1920 jyldyŋ qatal qysymen jäne bırneşe jyl qatarynan şöp şyqpau siiaqty tabiǧi apatpen tüsındırılgen. Al Mūstafa Şoqaidyŋ özı 1918 jyly bükıl jaz boiy jäne 1918-1919 jylǧy qysta Torǧai, Oral jäne Zakaspii oblystarynda qazaqtardyŋ ortasynda bolyp, közımen körgenın aita kele, maqalanyŋ 99 paiyzy sovettık senzuranyŋ jūmysy ekenın atap körsetıp, aştyqtyŋ qazaq auyldaryndaǧy negızgı sebebı «qoǧamdastyru», tärkıleu» men qazaq şarualarynyŋ maldaryn Qyzyl Armiianyŋ paidasyna tartyp alu dep tüsındıredı. Qorytyndyda Ahmet Baitūrsynovtyŋ özı turaly bylai dep jazǧan: «Ol – äigılı qazaq jazuşylarynyŋ bırı. Ol qandai lagerdı jaqtasa da, bız, qazaq ziialylary, onyŋ közqarasynyŋ möldır ekenıne kümän keltırmeimız». Osylai tek aşarşylyq taqyrybyn ǧana söz etıp qoimai, sonau Fransiiada jürıp Alaştyŋ airyqşa ardaqtysyna degen özınıŋ erekşe yqylasyn da tanytady. 1919 jyldyŋ 12 aqpanynda Taşkentte ötken Joǧarǧy revoliusiialyq sovet pen Türkıstan Respublikasynyŋ OAK otyrysynda jasaǧan baiandamasynda «Aşarşylyqpen küres komissiiasynyŋ» töraǧasy T.Rysqūlov mūsylman jūrtşylyǧynan aştyqqa ūşyraǧandar bır million, al esepke alynbaǧandar būdan da köp» dep mälımdegen. 1923 jylǧy 31 nauryzdaǧy «Poslednie novosti» gazetınıŋ №904 sanynda jaryq körgen «Türkıstandaǧy aştyq» («Golod v Turkestane») atty maqala 1921 jäne 1922 jyldary Ferǧana oblysyndaǧy aştyq turaly habarlar bere otyryp, onyŋ sebebın egın egetın jerlerdıŋ azaiyp ketuımen, mal basynyŋ kemuımen tüsındırgen. Aşyqqandarǧa Resei tarapynan eş kömek joq. Jergılıktı jerlerde mümkındıgınşe ashanalar aşylyp, kömek körsetılude. Alaida būl mardymsyz. Maqala soŋynda egıstık jerlerdıŋ eleulı qysqaruy, egınnıŋ egılmei qaluy, su jüielerınıŋ jaramsyzdyǧy, mal basynyŋ kemuı, tūqymnyŋ jetıspeuı, mūnyŋ üstıne öte joǧary salyq, mıne, mūnyŋ barlyǧy keler 1923 jyly da aştyqtyŋ jalǧasatynyn baiqatady degen qorytyndy jasalǧan. 1926 jyldyŋ 19 qaŋtarynda «Dni» gazetınde basylǧan «Qyrǧyzdardaǧy aştyq» («Golod u kirgiz») atty maqalasynda Mūstafa Şoqai Taşkentten Syrdariia oblysynyŋ aşarşylyqqa tap bolǧany turaly qysqaşa habar alǧanyn mälımdei otyryp, oblysta mūnyŋ nyşany 1925 jyly baiqalǧanyn jazady. Egın eguge jaramdy jerdıŋ jetımsızdıgı, sudyŋ kemıstıgınen tiıstı önımnıŋ bolmauy turaly şaǧymdar jasalǧanmen, jaǧdaidy bıluge mındettı memlekettık statistikalyq basqarma Syrdariia oblysynda astyq bıtık, tıptı artyq boldy dep ötırık aqparat bergen. Osyndai mälımetterge süiengen Qazaqstan ölkelık partiia komitetınıŋ hatşysy Goloşekin Syrdariia oblysy segız million pūt astyq beredı dese, al «Eŋbekşı qazaq» gazetı şyndyǧynda osynşa kölemdegı astyqty syrttan äkelu kerek bolyp tūr dep jazǧan. Osylardyŋ barlyǧyn aita kele, Mūstafa Şoqai egınnıŋ bolmai qaluyna tolyqtai keŋes ökımetı jauapty emes şyǧar, degenmen jūrtşylyq egındı uaqytyly jinap aludy künı būryn ötıngende, şaralar qoldanbauyna kınälı dep tüiındeidı.
Keŋes ökımetınıŋ ekonomikalyq saiasatyn da synǧa alyp, Mūstafa Şoqai mūnyŋ saiasi astary Türkıstannyŋ täuelsız ömır süru mümkındıgın bırjola joiu ekenın, ony Reseidıŋ şikızat közıne ainaldyruǧa baǧyttalǧanyn köre bıldı. Ortalyq üşın qajet maqtany zorlap ekkızıp otyrǧanyn aityp, Özbekstan men Türkıstandaǧy aşarşylyqtyŋ mändı bır sebebın dändı daqyldar egetın jerlerdıŋ maqta egısıne berılgenımen tüsındıredı.
«Aşarşylyqpen küres komissiiasynyŋ» töraǧasy T.Rysqūlov mūsylman jūrtşylyǧynan aştyqqa ūşyraǧandar bır million, al esepke alynbaǧandar būdan da köp» dep mälımdegen
Mūstafa Şoqaidyŋ aşarşylyq turaly jazǧan şyǧarmalarynyŋ ışınde özınıŋ maŋyzymen erekşe oryn alatyn «Türkıstandaǧy Sovet ökımetınıŋ aşarşylyq saiasaty» («Tūrar Rysqūlovtyŋ kuä boluy») («Golodnaia politika sovetskoi vlasti v Turkestane» («Svidetelstvo Turara Ryskulova») atty eŋbek. Bıraq mūnyŋ qaşan jazylǧany belgısız. Degenmen Tūrar Rysqūlovtyŋ «Revoliusiia jäne Türkıstannyŋ tūrǧyn halqy» («Revoliusiia i korennoe naselenie Turkestana») degen eŋbegı Taşkentte Özbek memlekettık baspasynan 1925 jyly jaryq körgennen soŋ köp ūzamai jazylǧan siiaqty. Öitkenı mūndai eŋbektı Mūstafa Şoqai – tabiǧatynda keiınge qoimaityn qairatker publisist. Maqalada 1891 jyly Reseidı öte küştı aşarşylyq jailaǧany, orys ökımetı onymen küresuge därmensız bolǧany, sodan zordan jeke qoǧamdyq ūiymdar aşarşylyqqa ūşyraǧandarǧa kömek beruıne kelısedı. Mūstafa Şoqai atap körsetkendei, barlyq uaqytta jäne barlyq jüiede orys ükımetı orys halqynyŋ ziialy qauymyn halyqqa jaqyn jıbergısı kelmedı. İntelligensiia ışınde de aşarşylyqqa ūşyraǧan, köpşılıkke kömek körsetuge qarsy şyqqandar boldy deidı. Olar aşarşylyqty Türkıstanda keŋes ökımetın ornatudyŋ qūraly retınde qarady. Astyq ta, ony äkeletın temırjol da, armiia da qolynda bolǧan sovet ökımetı közge kömek komitetterın ūiymdastyrǧan siiaqty bolǧanmen, şyndyǧynda, mūsylman aştarǧa kömekke kedergıler keltırıp otyrǧan. Būl mūsylman qauymyn joiu üşın jäne Türkıstanda öz üstemdıgın ornatuǧa onyŋ qarsy tūru mümkındıgınen aiyru üşın jasalǧan. Mūstafa Şoqai osyndai resmi mälımetterıne süiene otyryp, Türkıstan mūsylmandary arasynda aşarşylyqty sovet ökımetınıŋ özı ūiymdastyrdy degen qorytyndyǧa keledı. Mūndai tūjyrymdardy bolşevikter terıske şyǧaruǧa tyrysty. Alaida Mūstafa Şoqai būǧan mynadai jaŋa mälımet ūsynady. Būrynǧy Türkıstan sovet ükımetınıŋ basşysy, sol kezde RSFSR halyq kommissariaty töraǧasynyŋ orynbasary Tūrar Rysqūlov 1918-1919 jyldarda söilegen sözderı men baiandamalarynyŋ basty-bastysyn arnaiy jinaq etıp şyǧarǧan. Osy kıtapta jazylǧandai, «Türkıstandaǧy qazan töŋkerısıne eŋbegı sıŋgen basşylarynyŋ bırı Tobolin TürOAK-nıŋ bır otyrysyndaǧy bylai deidı: «qyrǧyzdar (qazaqtar), marksister közqarasy boiynşa ekonomikalyq jaǧynan älsız, sondyqtan olar bärıbır öluı kerek, sol sebeptı revoliusiia üşın qarjyny aşarşylyqpen küreske emes, maidandy qoldauǧa jūmsaǧanymyz tiımdı». Maqalada Tūrar Rysqūlovtyŋ Joǧarǧy revoliusiialyq keŋeske – TürOAK-ne ölke halqynyŋ jartysy aş, bıraq keŋes ökımetınıŋ jergılıktı organdary aştyqpen küresu ısıne janaşyrlyqpen qaramaidy, sol sebeptı aştyqpen küresu üşın halyqtyŋ mülıktı toptaryna salyq salu turaly jarlyq jariialaudy ūsynǧany aitylady. Alaida Türkıstandaǧy keŋes ökımetınıŋ joǧary organdary būl ūsynysqa janaşyrlyq tanytyp, tiıstı qoldau körsetpegen. Özınıŋ közımen körgenderdı jäne Rysqūlovtyŋ sūraq-jauaptarynda, taǧy basqa kötergen mäselelerdı taldai otyryp, Mūstafa Şoqai mynadai qorytyndy jasaǧan: «1918-1922 jyldardaǧy aşarşylyq sovet ükımetınıŋ Türkıstandaǧy mūsylman jūrtşylyǧymen küreste äleumettık odaqtasy jäne qūraly boldy».
Sonau Fransiiada tūrsa da, Mūstafa Şoqaiǧa ölke jaǧdaiynan öte mazasyz jäne üreilı mälımetter, halyqqa aştyq qaupınıŋ naqty tönuı turaly türlı derek jetıp jatty. Sondai materialdyŋ bır toby «Türkıstanǧa aşarşylyq tönıp tūr» («Turkestanu ugrojaet golod») atty maqalaǧa negız bolǧan. Keŋestık Özbekstan, Qazaqstan basylymdarynan alynǧan derekter arqyly tönıp kele jatqan aştyq apatynyŋ auqymy körsetıledı. Osylardy jaza otyryp, avtor tek Mäskeu bilıgınen qūtylǧanda ǧana Türkıstan türıkterı öz elınıŋ qojaiyny bola alady degen pıkır bıldıredı. Al kelesı tüsken mälımet boiynşa Aqmola uezı tügel aştyqqa ūşyraǧan, aşyqqandar dalany kezıp qolǧa tüsken mysyq, itterdı jeuge mäjbür bolǧan. 1922 jyldyŋ nauryzynda belgılı qazaqtyŋ qoǧam qairatkerlerı (attary atalmaǧan) Ortalyq keŋes ükımetınen järdem etuın, «Kömek komitetın» qūruǧa rūqsat beruın sūraǧan. Ötınışterıne jauap ala almaǧannan soŋ, olar aşyqqandarǧa kömek ūiymdastyratyn jergılıktı komissiialarmen bırlesıp, kömek jinauǧa eleulı üles qosady. Al ükımet jauaptyŋ ornyna Reseiden şetelge eksportqa astyq jıberıp jatady. Būl mälımetter 1924 jyly 5 şıldede «Dni» gazetınde jaryq körgen «Aştyq» («Golod») degen maqalada jazyldy.
1924 jylǧy 5 şıldede «Dni» gazetınde jariialanǧan «Ūlttyq mäsele zerthanasy» («Türkıstan täjıribelerınen») («V laboratorii nasionalnogo voprosa» («İz turkestanskogo opytov») degen maqalada bırden «keŋes eksperimentterınıŋ» nätijesınde Türkıstanda 1917 jyldyŋ 1 mausymynda 8084700 adam bolsa, 1922 jyly būl körsetkış 5029512-ge tömendegenı keltırılgen. Būdan ärı maqalada sovettık baspasözdıŋ özı mūsylmandardyŋ ölımıne (resmi aştyqqa kömektesuden bas tartu, qatygez qudalau) kınälı dep körsetkender müldem jazasyz qaldy nemese Türkıstan şegınde tiımdı oryndarda ornalasty degen mälımetterdı zerthananyŋ sätsız «täjıribelerı» dep atalǧan.
Mūstafa Şoqaidyŋ Türkıstandaǧy aşarşylyq turaly maqalalary Europaǧa ǧana emes, basqa şetelderge de belgılı bolady.
Parijge kelgen boida Mūstafa Şoqaidyŋ qarqyndy publisistikalq qyzmetı, Türkıstandaǧy bolşevikterdıŋ ozbyr saiasatyn barynşa synap, şynaiy şyndyqtyŋ betperdesın aşqan osyndai materialdary keŋes kösemı İ.Stalinge jetıp jatty. Äitpese ol 1925 jyldyŋ 29 mamyrynda RKP (b) Qyrǧyz (Qazaq) ölkelik komitetiniŋ biuro müşelerine «Aq jol» gazetın qaita qūru turaly joldaǧan hatynda «aqgvardiiaşyldar baspasözınde belgısız emes» Mūstafa Şoqai turaly bylai dep jazbas edı: «Biz ökimetti, jastardy saiasi jäne ideologiialyq tärbieleudi partiiada joq burjuaziialyq intelligentterge tabystau üşin alǧanymyz joq. Būl şaiqas tolyǧymen jäne eş qaldyqsyz kommunisterdiŋ paidasyna şeşilui qajet. Olai bolmaǧan jaǧdaida, Qyrǧyzstanda (Qazaqstanda – avtor) şoqaişylardyŋ jeŋiske jetui äbden mümkin. Al būl Qyrǧyzstandaǧy (Qazaqstandaǧy – Ä.B.) kommunizmniŋ ideologiialyq jäne saiasi küireuimen teŋbe-teŋ».
Osyndai maqsatty ūiymdastyrylǧan, halqymyzdyŋ milliondaǧan perzentınıŋ ǧūmyryn jūtqan, olardyŋ keleşegın de qiǧan, zardaptary halyq jadynda mäŋgılık qalǧan aşarşylyq – sonau Reseidıŋ otarlyq däuırınen bastau alǧan, qoǧam müşelerın tapqa bölıp, bırın-bırıne qarsy qoiǧan sovettık-totalitarlyq jüienıŋ sipatynan küşeie tüsken saiasi-äleumettık qūbylys. Sondyqtan Türkıstandaǧy aşarşylyq sovet ükımetınıŋ 1930 jyldary joldan tauyp alǧan «düniesı» emes, onyŋ jeke bilıkke negızdelgen saiasi tabiǧatynan tuyndaǧanyn eskeru qajet. Al jeke bilık eşuaqytta jaqsylyqqa jetelei almaǧan. Būǧan memleketter tarihynan san mysal kuä bola alady.
Äbdıjälel BÄKIR,
saiasi ǧylymdar doktory, professor
