Tamyr ūstau, qan alu, inemen emdeu, şipaly şöpterdıŋ tūnbasyn ışu – qytai medisinasy ūsynar negızgı em-dom ekenı belgılı. Osy baǧyttyŋ mamandary elordada da az emes. Solardyŋ bırı – jiyrma ekı jyldyq täjıribesı bar därıger Nūrşaş Nūrmūqanqyzymen tılşımız äŋgımelesıp qaitty.
– Nūrşaş Nūrmūqanqyzy, qytai medisinasymen ainalysyp jürgenıŋızge qanşa uaqyt boldy?
– Men 1996 jyly Şyŋjaŋdaǧy medisina universitetıne oquǧa tüstım. Bır qyzyǧy, Qytaida şyǧys medisinasy barlyq oqu baǧdarlamasynan qosymşa pän retınde jürgızıledı. Iаǧni ondaǧy bolaşaq pediatrlar da, terapevter de, hirurgtar da – qai salanyŋ mamany bolmasyn, oqu bıtırerde şyǧys medisinasynan habardar bolyp şyǧady. Kışkentai künımde äkem syrqattanyp qalǧanda, anam qazaqy emmen arqasynan banka qoiyp, qan alatyn. Sonyŋ paidasyn körıp ösken soŋ ba eken, şyǧys medisinasyna qatty qyzyqtym. Qytaida būl baǧytta on alty jyl boiy jūmys ıstedım. 2016 jyly Qazaqstanǧa oralyp, şipagerlık qyzmetımdı jalǧastyryp jatyrmyn.
– Qytai medisinasynyŋ dästürlı batys medisinasynan basty erekşelıkterı nede?
– Qytai halqy bes myŋ jyldan berı osy salany zerttep, ärtürlı zertteu ortalyqtaryn qūrdy ǧoi. Onyŋ basty erekşelıgı – aǧzany himiialyq därı-därmekpen emes, barynşa tabiǧi em-domdy, därılık şöpterdı qoldana otyryp aiyqtyru. Äsırese, bas saqinasy, jüike jüiesınıŋ aurulary, ūiqysyzdyq, asqazan, bauyr, büirek aurulary, bedeulık, ginekologiialyq aurulardy tiımdı ädıspen ärı tezırek emdeu täjıribesı talai ret däleldengen. Batys medisinasy ädette auyrǧan dene müşesıne baǧyttalǧan em jürgızse, qytai medisinasy adamnyŋ jalpy aǧzasyn sauyqtyrudy közdeidı.
– Sızder adamnyŋ naqty qai jerınde auru baryn anyqtau üşın zamanaui apparattardy qoldanasyzdar ma, älde diagnoz qoiudyŋ basqa özındık joly bar ma?
– Adamnyŋ auruyn anyqtauda tamyr ūstap, adamnyŋ tılıne, bet-älpetın qarap diagnoz qoiamyz. Tamyr ūstau qazaqy emde de bar. Arteriianyŋ dybysyna qarap jürektıŋ soǧuyn baqylauǧa bolady. Onyŋ janynda qalqyma tamyr, tūnba tamyr degen tamyr türlerı bar. Qalqyma tamyrdyŋ ekpını qatty bolsa, demek, organizmge suyq jinalǧan degen söz. Tamyr ışke qarai kırıŋkı bolyp, älsızdeu soǧyp tūrsa, būl – qan azdyqtyŋ, küş-quattyŋ azaiǧanynyŋ belgısı. Marjan sekıldı tamyrlardyŋ bar-joǧyna qarap, äieldıŋ aiaǧy auyr ekenın öte erte merzımde-aq anyqtauǧa bolady. Tılge qarap öttıŋ tolǧanyn, asqazan-ışek joldarynda aqau baryn baiqaimyz. Būl amal-ädıster arqyly aǧzada qandai da bır öskın baryn, onyŋ pälen santimetr bolǧanyn aita almaimyz, bıraq qan ainalymnyŋ būzylǧanyn, denedegı ystyq-suyqty bıle alamyz. Al kürdelı jaǧdailarda nauqastyŋ UDZ, MRT nätijelerın köremız.
– Emdeu barysynda ine terapiiasyn jiı qoldanasyzdar. Sızdıŋ praktikaŋyzda būl ädıs qanşalyqty tiımdılıgın körsetıp keledı?
– İnemen emdeu täsılı osydan 2000-3000 jyl būryn paida boldy degen boljamdar bar. Ol kezderı adamdar temır, bolat ineler arqyly em alsa, keiın kümıs, mys, altyn inelerdı paidalanǧan. Bır artyqşylyǧy, ine terapiiasy köp şyǧyndy qajet etpeidı. Ol üşın arnaiy qūrylǧy, eşbır ota kerek emes. Qazır inemen emdeu ädısı älemnıŋ 100-den asa elınde taralǧan. İnenıŋ kömegımen 400-den astam derttı emdeuge bolady. Men em bastamas būryn aldyma kelgen nauqasqa tamyr lüpılı arqyly diagnoz qoiamyn. Adamnyŋ boiynda 20-ǧa juyq meridian, sonyŋ boiymen ötetın 700-ge juyq emdık nükte bar. Sol nüktelerdı däl tauyp, ine salsa, adamnyŋ boiyndaǧy tepe-teŋdık qalpyna keledı. Osylaişa aǧza sauyǧady. İnemen emdeudıŋ maqsaty da osy.
– Qazır ine terapiiasymen keibır jeke adamdar ainalysatyn bolyp jür. Bılımın sūrasaŋ, köbı – ekı-üş ailyq kursty oqyp alǧandar. Olarǧa baru qanşalyqty qauıptı?
– İne salu üşın anatomiiany ǧana bılıp alu jetkılıksız. Adam denesınde ine qoiatyn arnaiy oryndar bolady, inenı salǧanda ony qanşalyqty tereŋdıkte sūǧudy da jaqsy meŋgeru kerek. Keibır tūstarǧa tereŋırek sūǧyp jıberse, onyŋ paidasynan ziiany köbırek bolyp ketedı. Odan bölek, eşqaşan ine sūǧuǧa bolmaityn jerler de bar. Isıktıŋ kei türlerıne şaldyqqan adamdardy inemen emdeudıŋ qajetı joq, auru qatty asqynyp ketken jaǧdailarda nauqasqa köbıne dästürlı medisinalyq em-şaralar qajet bolady. İnemen emdeu – tabys közı bolmauy tiıs, sony adamdar jaqsylap ūǧynyp alsa eken.
– Em-dom bergende şöpterdıŋ reseptısın özderıŋız jazasyzdar ma? Älde bekıtılgen reseptıler bar ma?
– Şöpterdıŋ reseptısın därıger özı jazbaidy. Qytaida osyndai därılık şöpterdı zertteitın arnaiy universitet bar. Ǧalymdar arnaiy resmi ūiym bekıtken reseptılerdı jinaqtap, kıtap qylyp şyǧarady. Onda är auru türıne em bolatyn tūnbalardyŋ bırneşe reseptısı berıledı. Keibır adamdarda belgılı bır şöp türlerıne allergiia boluy mümkın. Ondaida därıger basqaşa nūsqany ūsyna aluy üşın osylaişa bır aurudy bırneşe jolmen emdeuge bolatyndai mümkındık qarastyrylǧan.
– Ol şöpterdıŋ bärın öz elımızden tabuǧa bola ma? Älde keibır sirek kezdesetın türlerın Qytaidan aldyrtu kerek pe?
– Eŋ keremetı, Qazaqstanda därılık şöpterdıŋ barlyq türı bar. Negızı halqymyz ejelden «Jalbyzdy jerde jan qalar» dep, şipaly şöpterdıŋ paidasyn jaqsy bılgen ǧoi. Bıraq, bır ökınıştısı, sol şöpterdı öŋdep, därılık preparatqa laiyqty etıp şyǧaratyn zauyttar joqtyŋ qasy. Jaqynda elordadaǧy medisina universitetınıŋ şaqyrtuymen studentterge qytai medisinasy jaily därıster oqyp keldım. Sonda özge därıger-ǧalymdarmen söileskenımde, osy mäselege qynjyldyq. Qazır tek Şymkent pen Qaraǧandyda därılık şöpterdı öŋdeitın zauyt bar. Bıraq olardyŋ qarqyny köp kölemde şyǧaruǧa jete bermeidı. Qytaidyŋ özı şöpterdı bızdıŋ elden alyp, özderınde öŋdep, qaitadan özımızge satady.
Sūhbattasqan
Botagöz MARATQYZY
