Ūly tūlǧany jäne onyŋ ainalasyn qanşalyqty mumiiaǧa ainaldyrsaq, olardyŋ tırı beinesı sonşalyqty alystai bererı sözsız. Sondyqtan da Abai men Äigerımge qatysty «Abai joly» epopeiasyna qosymşa keibır ömır jaǧdaiattaryn oqyrman nazaryna ūsynǧandy jön kördık.
1875 jyly otyz jasqa endı ılıngen Abai Mūqyr bolysyna bolystyq qyzmetke taǧaiyndalǧan edı. Sailausyz taǧaiyndaumen. Ekınşı äielı Äigerımdı sol qarsaŋda kezdestırıptı. Abai dosy Erbol ekeuı Aqşoqydan 25 şaqyrymdai jerdegı Orda tauynda aŋ aulap jürıp, onyŋ «Şılıktı kezeŋ» atalatyn bökterın qystaityn ruy mamai Bekei degen adamnyŋ auylyna kelıp qonady. Otyz jastaǧy jıgıt Abai tabiǧi ädemı dauysy bar, «keŋ maŋdaily, nūr jainaǧan qara közdı» Bekeidıŋ sūlu qyzyna «boi ūrmai tūra almaidy» (Ärham). Üiıne kelgennen keiın de gül jainaǧan sol qyz köz aldynan ketpei qoiady. Alǧaşqy mahabbaty Toǧjandy esıne salady.
Qaqtaǧan aq kümıstei keŋ maŋdaily,
Alasy az, qara közı nūr jainaidy.
Jıŋışke qara qasy syzyp qoiǧan,
Bır jaŋa ūqsatamyn tuǧan aidy.
Osylai bastalatyn bes şumaq öleŋın Abai kışı jary Äigerımge arnaǧan dep ülken senımmen aitamyz. Iаki öleŋ 1875 jyl şamasynda jazylǧan. Endı Ärham Käkıtaiūly Ysqaqovtyŋ (1885-1963) estelıgınen üzındı keltıreiık.
– Abai qyz auylynan bes şaqyrym jerdegı Bekeidıŋ jamaǧaiyny Mūsanyŋ auylyna baryp, jaǧdaidy aityp, aqyl-keŋesın sūraidy, – deidı Ärekeŋ. Sonda Mūsa: «Abai, sen nege qysylasyŋ, ataŋ Öskenbaidyŋ bes qatyny bolǧan, äkeŋ Qūnanbaidyŋ tört qatyny bar. Sol qyzdy ūnatsaŋ, men erteŋ äielımdı qosyp berıp, auylyŋa aparǧyzyp bereiın. Qyzdyŋ qaiyny bergen malyn alar, el bülınerlık tük joq» deidı. Şeşım osy bolyp, Abai ekınşı ret otau kötergen ǧoi. Bekei qyzynyŋ azan aty – Şükıman (Şükır-aman tırkesınıŋ qysqa türı) edı, Abai onyŋ sūlulyǧyna bola, Äigerım atandyrady. Keler jaz şyqqanda Äigerımnen bır ūl düniege keledı. Atyn Tūraǧūl qoiady. Ol emşekten şyqqanda alty qūrsaq köterıp, egde tarta bastaǧan bäibışe Dıldä Äigerımge: «Bai senıkı bolsyn, bala menıkı bolsyn» dep Tūraǧūldy öz bauyryna salyp, bala qylyp alady. Dıldä Äigerımnıŋ atyn eş atamai tek «toqal» dep ötıptı. Sol sebeptı auyl-aimaqtyŋ barşasy da Şükımandy osylai kemsıte atap ketedı.
Retı kelgen soŋ jaza ketelık, qazaqtyŋ «bala qylyp alu» saltynyŋ tarihy tereŋde. Köpke aian, älem ämırşısı Şyŋǧyshan bilık tızgının bäibışesınen tuǧan tört ūlyna ǧana ūstatqan. Ämırşınıŋ «Jasaq» (Iаsa) degen erejesıne säikes qazaqtar üşın negızgı mirasqor bäibışe balalary boldy, al toqaldan tuǧandar tek solardan qalǧanyn ǧana enşıleitın edı. Būl jaǧdaida bäibışe men toqaldyŋ balalary ıştei jaulyqta, «it körgen eşkı közdenıp» östı. Mıne, osyny boldyrmau qamynda Qūnekeŋ bırınıŋ balasyn bırı bala qylyp alu saltyn qataŋ engızedı. Oǧan mysaldar köp, Dıldänıŋ Tūraǧūldy bauyryna saluy – sonyŋ bırı ǧana.
Abaidyŋ Äigerımge üilenuı onyŋ ömırıne eleulı özgerıster äkeldı. Äigerım Jidebaida bır jyl qystaidy, keler jyly Abai oǧan arnap Börılı (būl mekende Mūhtar Äuezov tuyp-östı) degen jerden qystau-tam soǧady. Ol oqu-bılım ızdep, Semeige jiı qatynai bastaǧan Abai üşın öte qolaily meken boldy. Sol maŋda Tyşqan degen būlaq, tūmalar bastau alatyn edäuır biık tautöbe bar. Oǧan otau kötergen tūŋǧyşy Aqylbai qystau salady.
Qyzyqqa qaraŋyz, on jyldai keiın, 1886 jyly Abaidyŋ şeşımı boiynşa Äigerım Börılıge ırgeles Araltöbege köşedı. Nege? Öitkenı, Aqylbaidy bauyryna salǧan Nūrǧanymdy panalap, Äuez bastatqan Qoja auyly būrynǧy otyrǧan qystauy Qyzylşoqydan (Şyǧystaudyŋ ışınde) Börılıge köşedı. Abaidyŋ rūqsatymen. Östıp, üş qonys ta (Börılı, Araltöbe, Tyşqan) Abaiǧa tiesılı jäne bır aumaqty qūraǧan edı. Taǧy bır aitatynymyz, ol – Tobyqty elınıŋ Ertıs dariiaǧa, Semei qalasyna eŋ jaqyn şekarasy. Sondyqtan Abaidyŋ Araltöbenı igeruı – taiau keleşekte qalaǧa jiı qatynap, köp kıtaptar tasitynyn köre bılgen keremet sättılık! Aqynnyŋ talai şyǧarmalary Aqşoqy men Araltöbede düniege keldı, sondai-aq, qys ailarynda Abaidyŋ dos-jarandary men Kökbai, Mūqa, Aqylbai, Maǧauiia bastatqan şäkırtterı osy auyldarda jiı bas qosty.
Abaidyŋ şaqyrtuymen kelgen qūrmettı qonaqtyŋ bırı – Arqanyŋ ataqty änşısı Bırjan Qojaǧūlūly bolǧan. Qoiandy järmeŋkesıne qatysu jäne qazaq dalasynyŋ tükpır-tükpırıne sapar şegu – sal-serınıŋ salty.
Qūlaqtan kırıp boidy alar,
Jaqsy än men tättı küi.
Köŋılge türlı oi salar,
Ändı süiseŋ, menşe süi, –
deitın Abai Bırjan saldan köp än üirenedı jäne Äigerımge Bırjannyŋ änderın üiretedı. Būl – «Abai jolynan» köpke aian jäit.
Joǧaryda aty atalǧan Ärham aqsaqal Bırjan jaily äŋgımenı Äigerımnen estıptı. Qar ketıp jatqan mezgıl körınedı. Bırjan kele jatyr degendı estıp Abai «Sasyq qamal qorada qalai qarsy alamyn?» dep, Araltöbe qystauyna bır jarym şaqyrym Tızesu degen jerge üi tıkkızedı. Bırjandy sonda kütıp alady. «Men sonda bır balama bosanyp, qystauda otyr edım. Nesın
aitaiyn, Bırjannyŋ Tızesudan salǧan änı tap qasymnan estılgendei boldy. Bırjan sol jyly Tızesuda bır ai jatyp, jailauǧa (Şyŋǧystyŋ syrt jaǧy – Baqanas aumaǧy – A.O.) bızben bırge şyqty» degen eken Äigerım. Baqanas jailauynda erkınşe aunap-qunaǧan Bırjan sal qazaq önerpazdarynyŋ köp qazynasymen Abaidy keŋ tanystyryp ketedı. Bırjan osy jerden Jetısuǧa bettegen eken, Mūhaŋnyŋ sözınşe, «ataqty aqyn qyz Saramen aitysatyn sapary boluy yqtimal».
1880 jyldardyŋ soŋynda keleşek ataqty änşı-kompozitor Äset Naimanbaiūly da Abai auylyna at basyn tıreptı (aqynnyŋ «Äsetke» degen öleŋı sonyŋ dälelı). Sol siiaqty Kenesary hannyŋ qaryndasy, batyr qyz Bopaidy Abai Baqanas jailauynda kütıp alady. Kezdesu ülken jiyn-toiǧa ūlasqan eken. El-jūrt Bopaidan Kenesary köterılısınıŋ män-jaiyna qanyǧady.
«Abai jolynan» aian, Abai men Äigerım – möldır mahabbat ielerı. Berekelı, baqytty ǧūmyr keştı. Bıraq, ondaǧan jyldar ötkende aralarynda bırlık kemıp, qamyryq pen tüsınbeuşılık aralasqany ötırık emes. Nege? Sebebı, ömırdegı Äigerım – öte malsaq adam bolǧan, al Abai «Mal baǧu? Joq, baǧa almaimyn» dep özı aitqandai, dünienı quudan bas tartqan dana. «Bırlık qandai elde bolady, qaitse tatu bolady – bılmeidı. Qazaq oilaidy: bırlık – at ortaq, as ortaq, kiım ortaq, däulet ortaq bolsa eken deidı. …Osy ma bırlık? Joq, bırlık – aqylǧa bırlık, malǧa bırlık emes» (6-söz)» deidı Abai. Būl – tek qoǧamǧa ǧana emes, jeke adamdar men otbasy bırlıgıne de ädılettı söz. Dana ūstazdyŋ «naǧyz bırlık – aqyl-oi bırlıgınen şyǧady» degen paiymynan paida alu – bügıngı taŋda da ötkır mäselemız.
Tüiındep aitqanda, 1876-1893 jyldar aralyǧynda Abai ülken auyly Aqşoqy men odan 35 şaqyrym jerdegı kışı auyly Araltöbede alma-kezek ömır süredı. Ömır joly, keşken taǧdyry eşkımge ūqsamaityn dara tūlǧamyz – aŋyz da, abyz Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ zor belesı, poeziialyq asuy osy mekenderde düniege kelgenın esterıŋızge sala otyraiyq.
Asan Omarov, zertteuşı
