Tuǧanyna üş jüz jyl tolyp otyrǧan Abylai hannyŋ äruaǧyn tırıltıp, esımın eske alyp jatyrmyz. Aty aŋyzǧa ainalǧan tūlǧa jönınde ärkım-aq estıgenın, bılgenın, joba-joramalyn aityp qalǧysy keledı. Bız de köp jylǧy ızdenu, zertteu jolynda baiqaǧanymyzdy ortaǧa salmaqpyz.(Jalǧasy. Basy ötken sanda)
Osy maidanda Abylaidyŋ özı qatty jaralanyp, ölım auzynan qaldy. Kelesı 1757 jyly 14 mausymda qazaq jerıne qaita kırgen qytai jasaqtarymen Abylai qoly Aidynsu tūsynda kezdesıp, taǧy betın qaitardy. Asa quatty jäne qauıptı körşımen bolǧan qaqtyǧystardy asqyndyrmai, olardyŋ saldaryn şeber rettep, Sin imperiiasymen beibıt qatynas ornatty. Abylaidyŋ ūstanǧan syrtqy saiasaty jäne sol däuırde Orta jüzdıŋ körşı memleketterden täuelsız bolǧany jönınde A.İ.Levşinnen berı qarai köptegen avtorlar jazdy. Basqany bylai qoiǧanda, Resei generaly İ.Kraft bylai moiyndaǧan: «Orta jüz orys bodandyǧyna Kışı jüzben bır mezgılde moiynsūndy degenımen, jyraqta jatqan Orta jüzge orys bilıgınıŋ qoly jete bermedı, qazaqtarǧa qoiyndap kıre almady. Orta jüzdıŋ bas bileuşısı Abylai sūltan özınıŋ şeber saiasaty men aila-amalynyŋ arqasynda öle-ölgenşe mülde täuelsız bolyp qala berdı. Ol uaqyt pen keŋıstıktegı saiasi auandy aŋdyp, bırde Reseige, bırde Qytaiǧa, bırde Joŋǧarǧa berılgen siiaqty bolsa da, şyn mänınde, eşqaisysyna tızgın bergen joq. Oraiy kelse-aq, üşeuın de tonap, öz halqy üşın paida tabuǧa ūmtyldy… Abylai Joŋǧar handyǧyn joiuda Qytaiǧa kömektestı». Abylai sūltan joŋǧar handyǧy joiylǧannan keiın, ejelgı qazaq jerlerın qaitaryp aluǧa küş saldy. Osy maqsatta jäne baiandy sauda qatynastaryn ornatu üşın 1757-1760 j.j. bastap, Sin saraiymen tıkelei mämılege kelgen, strategiialyq ärıptes retınde Reseiden qol üzbei, onyŋ öktem narazylyǧyn eŋserıp, keleşek üşın şyǧys baǧytta qazaq-qytai bailanystaryn nyǧaitqan. (Jalǧasy. Basy ötken sanda)
Osy maidanda Abylaidyŋ özı qatty jaralanyp, ölım auzynan qaldy. Kelesı 1757 jyly 14 mausymda qazaq jerıne qaita kırgen qytai jasaqtarymen Abylai qoly Aidynsu tūsynda kezdesıp, taǧy betın qaitardy. Asa quatty jäne qauıptı körşımen bolǧan qaqtyǧystardy asqyndyrmai, olardyŋ saldaryn şeber rettep, Sin imperiiasymen beibıt qatynas ornatty.
Abylaidyŋ ūstanǧan syrtqy saiasaty jäne sol däuırde Orta jüzdıŋ körşı memleketterden täuelsız bolǧany jönınde A.İ.Levşinnen berı qarai köptegen avtorlar jazdy. Basqany bylai qoiǧanda, Resei generaly İ.Kraft bylai moiyndaǧan: «Orta jüz orys bodandyǧyna Kışı jüzben bır mezgılde moiynsūndy degenımen, jyraqta jatqan Orta jüzge orys bilıgınıŋ qoly jete bermedı, qazaqtarǧa qoiyndap kıre almady. Orta jüzdıŋ bas bileuşısı Abylai sūltan özınıŋ şeber saiasaty men aila-amalynyŋ arqasynda öle-ölgenşe mülde täuelsız bolyp qala berdı. Ol uaqyt pen keŋıstıktegı saiasi auandy aŋdyp, bırde Reseige, bırde Qytaiǧa, bırde Joŋǧarǧa berılgen siiaqty bolsa da, şyn mänınde, eşqaisysyna tızgın bergen joq. Oraiy kelse-aq, üşeuın de tonap, öz halqy üşın paida tabuǧa ūmtyldy… Abylai Joŋǧar handyǧyn joiuda Qytaiǧa kömektestı».
Abylai sūltan joŋǧar handyǧy joiylǧannan keiın, ejelgı qazaq jerlerın qaitaryp aluǧa küş saldy. Osy maqsatta jäne baiandy sauda qatynastaryn ornatu üşın 1757-1760 j.j. bastap, Sin saraiymen tıkelei mämılege kelgen, strategiialyq ärıptes retınde Reseiden qol üzbei, onyŋ öktem narazylyǧyn eŋserıp, keleşek üşın şyǧys baǧytta qazaq-qytai bailanystaryn nyǧaitqan. Qytai imperatory Sianlun Abylaidyŋ jıgerlı derbes saiasatyn moiyndap, Qazaq handyǧynyŋ ıs jüzındegı täuelsızdıgın tanydy, tıptı «qazaqtardyŋ ışkı ısıne aralaspaitynyna jazbaşa kepıldık beruge» mäjbür bolǧan. Qytai memleketımen tūraqty sauda ornatty, tarihta «jylqyǧa-jıbek» aiyrbasy türınde bastalǧan ekı jaqqa da tiımdı bailanys tıkelei Abylaidyŋ küş-jıgerımen ornyqqan.
Abylai han ömırınıŋ soŋyna deiın Resei jäne Qytai memleketterımen, Ortalyq Aziia handyqtarymen teŋgerımdı ärı tūraqty, ekıjaqqa da tiımdı, diplomatiialyq jäne sauda qatynastaryn nyǧaityp, Qazaqstannyŋ saiasi jäne ekonomikalyq täuelsızdıgın, memlekettık şekarasynyŋ berıktıgın qamtamasyz etken. 1759 jyly aqpanda nemere ınısı Jolbarys sūltandy bastatyp, 12 kısını Peterburgke jäne taǧy bır tuysy Orys sūltandy 14 kısımen Beijınge attandyrdy.
Resei ükımetı Abylaidyŋ «şekten tys derbestıgınen», äsırese, Qytaimen jaqyndasuynan seskenıp, oǧan 1759 jyly jyldyq jalaqy taǧaiyndap, 1760 jyldan bastap jylyna 200 pūt astyq bere bastady. Qyzyljar bekınısınen 250 şaqyrym jerdegı, Qylşaqty özenı boiynda qystau salyp beruge köndırıp, qolynan qaǧaz jazdyryp aldy. Osylaişa, bırınşıden, öz halqy aldynda Abylaidyŋ abyroiyna şırkeu tüsıruge (körşı elden baǧaly syilyq alǧan retınde), ekınşıden, qazaqtyŋ «syiǧa – syi, syraǧa – bal» saltymen, bauyrǧa tartu nietın közdedı. Alaida, mūndai «jol, joralǧy» Abylaidy adaldyq nietınen taidyra almady.
Aŋyzdaǧy «Abylaidyŋ aq üiıne» baryp tıreletın būl äŋgımenı Sıbır äsker şebınıŋ bastyǧy general İ.Veimarn 1761 jyly 22 qyrküiekte bastaǧan: «Qazaqtardy tynyştandyryp, ejelgı saltynan aiyru, mınez-qūlqyn jūmsartu, olardyŋ negızgı bailyǧy bolyp tabylatyn malyn bırte-bırte azaitu…» jospary ükımet deŋgeiınde qoldau tapqan. Abylai sūltanǧa Qylşaqty özenı boiynan üi-jai salyp beru mäselesı 1765 jyldyŋ 1 mamyrynda qaita qozǧaldy. 13 mamyr künı Qyzyljar (Petr aǧzam) bekınısınen, barlyǧy 21 adam, onyŋ 16-sy baltaşy, ekı aiǧa mölşerlı as-suymen, kapral Abdulovtyŋ bastauymen, Abylai sūltanǧa general-maior Devis atynan jazylǧan hatty alyp, 8 arbamen oŋtüstıktı betke alyp, attanyp kettı. Zertteuşı N.G.Apollova mūraǧat qūjattaryn negızge ala otyryp, bylai dep jazady: «Orta jüzdıŋ äluettı sūltany Abylai 1765 jyly jartylai otyryqşy şaruaşylyq bastady. Petropavl bekınısınıŋ qarsysyndaǧy jailaular soǧan qaraityn… Abylai Qylşaqty özenınen 7 şaqyrym jerdegı qystauynda özıne qysqy tūrǧyn-jai salyp berudı sūraǧan. Abylai üşın salynatyn qysqy üiler tatarlardyŋ «şūbalma peşımen» jylytylǧan.
Qosymşa retınde aitarymyz, atalǧan jaŋa qonystyŋ orny Petropavl bekınısınen 250 şaqyrym jerdegı Qylşaqty özenşesınıŋ ötkelınen ötken soŋ, 7 şaqyrym jerde. Sol jyldan bastap «Jaŋa qystau» atalǧan han ordasy qazırgı Kökşetau qalasynan 35 şaqyrym jerdegı «Kenesary auyly» degen eldı mekennıŋ oŋtüstıgındegı şoqylardyŋ arasyna salynǧan.
1771 jyly Äbılmämbet han qaitys bolǧannan keiın, qazaqtyŋ üş jüzınıŋ bedeldı ökılderı «marqūm hannyŋ öz kındıgınen taraǧan ūldarynyŋ mūragerlık qūqy bola tūrsa da, özge sūltandardyŋ ışınde eŋ taŋdaulysy retınde» (Şoqan), Türkıstan qalasynda Abylaidy «üş alaştyŋ» hany etıp, bırauyzdan sailaǧan. Bıraq, Abylai han patşa qūzıretımen biık lauazymǧa bekıtu räsımın tılemegen jäne täuelsız eldıŋ bileuşısı retınde Reseige bodandyq şartynan bas tartqan. Tek, arada 7 jyl ötken soŋ ǧana Qazaq dalasyndaǧy öz yqpalyn saqtap qaludy amaldap, Resei patşalyǧy 1778 jylǧy 4 mamyrda Abylaidy «Orta jüzdıŋ hany lauazymyna bekıtu turaly» qūzyrhat jıberuge mäjbür bolǧan. Alaida, halyqaralyq qūqyq normalaryna qaişy keletın būl qūjatty zaŋsyz dep tanyǧan Abylai han, Resei imperatorynyŋ jarlyǧyn moiyndamaǧan, mansap kuälıgınen bas tartqan, körşı memleket ūsynǧan syi-siiapatty, handyq jora-räsımderdı qabyldamaǧan. Abylaidyŋ būl qylyqtaryn är saqqa jügırtken Resei generaldary mūndai «varvar, tüz taǧysyn» taqtan taidyru, tıptı yŋǧaiy kelse tūtqyndap, közın joiudyŋ amaldaryn qarastyrǧany turaly jazylǧan qūjattar barşylyq.
Endı sol qūjattardan keibır üzındıler bersek: «…Orta jüzdı tügel qozǧap, qarauyndaǧylardy Abylaiǧa qarsy qoiu kerek». «Öz qarauyndaǧy elderde ǧana emes, qazaqtyŋ basqa da jerlerınde Reseidıŋ köptegen adamdaryn tūtqynda ūstap otyr. Qanşa talap etsek te, qaitarmaidy». «Elınde jäne öz auylynda köptegen orys adamdaryn tūtqynda ūstap otyr, olardy qaitaru turaly bızdıŋ talabymyzdy oryndaǧan joq…orystarǧa neşe türlı jamandyq jasaudan taiynbaidy, Orta jüz ışınde Abylaidyŋ bedelın tüsıretındei ıs oilastyryp, oǧan «baqtalas» bolatyn mansapqor bıreudı ızdep tauyp, ondai adamdy ükımet tarapynan qolpaştap otyrǧan jön».
«…Äzırşe, Orta jüzde jaǧdai osyndai bolyp tūrǧan kezde būl jaqqa orystardyŋ qatynauyna tyiym salu qajet. Öitkenı, būl «jyrtqyştan» qauıp küştı. Sondai-aq, bükıl şekara boiynda qazaqtardyŋ şapqynynan saqtanyp otyru qajet, ondai jaǧdai bola qalsa, meilınşe betın qaitaryp, quyp, barymtalap jıberu kerek.
«Osynau būzyq niettı Abylaiǧa bäsekeles, odan qysym körıp narazy bolyp jürgenderdıŋ arasynan: Reseige adal qyzmet etetın Äbılpeiız sūltan, aǧaiyndy Bekbolat pen Kenjebai siiaqtylardyŋ arasy qazır qandai ekenın bılu üşın, naqty barlau jürgızu jönınde Ogarev myrzaǧa mynadai nūsqau bergen edım: «Eger olar Abylaidyŋ Resei jönındegı qylyq-äreketterın jek köretın bolsa, Orta jüzdı tügel qozǧap, qarauyndaǧylardy Abylaiǧa qarsy qoiu kerek. Mūnymyzdyŋ oraiy kelse, Abylaiǧa qarsy şyǧuşylardy patşa aǧzam tarapynan qolpaştap, şenın ösıremız dep dämelendırgen jön bolar edı. Būl oiymyz sätımen jüzege asuy üşın ondai adamdarǧa para berıp, auzyn alu kerek. General-maior Ogarev öz tarapynan hanǧa bız oilaǧandai äluettı bäsekeles taba alar ma eken, ol jönınde men bılıp otyruym kerek qoi. Osy jūmys boiynşa oǧan öz qasymdaǧy tılmäş Bekchurindı jıberıp alǧanmyn.
Osy josparymyzdan köŋıldegıdei nätije kütıp otyrǧanymda, taiauda tılmäş Bekchurin de qaityp oraldy. Tılmäş arqyly Ogarev maǧan myna jailardy habarlapty:
«Qolynan ıs keledı-au degen Äbılpeiız sūltan qazır Türkıstan qalasynda eken, äzır ol jaqtan qaitatyn türı körınbeidı. Arnaiy adam jıberıp, şaqyryp alaiyn desem, onyŋ da yŋǧaiyn taba almai otyrmyn.
Al endı, aǧaiyndy ekeudıŋ bıreuı – Bekbolat Ogarevtıŋ şaqyrǧanyna kelmeptı. Aurumyn, densaulyǧym jaramaidy dese kerek. Onyŋ üstıne, bızge şyn berılgen el aǧalary da onyŋ äljuaz ärı tym kärı ekenın aityp otyr. Bekbolattyŋ ınısı Kenjebai qolailyraq bolar edı, ony byltyr kezdeskende Ogarev myrza da baiqaǧan eken, alaida Kenjebai şekara şebıne ūrymtal maŋnan körınbeidı, qaida ekenı belgısız.
Demek, būl ekeuınıŋ de yŋǧaiy kelmeitındıkten, Ogarev myrza Sıbır şebıne taiau qonystanǧan Töre sūltan men Qūlybek batyr ekeuınıŋ bırın taŋdaǧandy jön köretındei. Töre sūltan äuelden Abylaimen jūldyzy qarsy, onyŋ aitqandaryn oryndai qoimaityn, özın Abylaidan kem sanamaityn. Al, Qūlybek batyrdyŋ bızge jaqsy qyzmet etıp kele jatqany ras, desek te, onyŋyz bız oilaǧandai nätije şyǧara alar ma eken?
Ogarevtıŋ osyndai da küdıgı bar. Öitkenı, Ertıstı boilap, Omby bekınısınen joǧaryraq aimaqta otyrǧan Abylaidyŋ ınısı Sūltanmūhammet sūltan men nemere ınılerı Orys jäne İman sūltandar bar, būlardyŋ balalary, tuystary, qarauyndaǧy qazaqtary bar. Olar, ärine, Abylaidan syrt ainalmaidy». Kezınde hattalǧan būl sözderge tüsınık beru artyq bolar.
Abylai men orys bilıgı arasyndaǧy qatynastar turaly Resei bas ştabynyŋ biık şendı ofiserı İ.Krasovskii bylai dep jazǧan: «… däl sol kezdegı Orta jüzge alǧyr da äluettı äskerbasy, körşı derjavalarmen qarym-qatynas jasap tūruǧa şeber mämıleger kerek edı. Osy mındettıŋ ekeuın de Abylai abyroimen oryndap şyqty. Ol tek Arǧyn taipasyn ǧana emes, basqalaryn da biledı. Üş jüzdıŋ ortaq dūşpany joŋǧarlarǧa qarsy jeŋıstı küres bastady. Asa örnektı eptılık tanytyp, Reseimen de, Qytaimen de bailanys ornatty. Osyndai qasietterınıŋ arqasynda, Äbılmämbet hanǧa qaraǧanda, Abylai sūltannyŋ ataq-daŋqy arta berdı. Äbılmämbet han bolsa, äskerdı de, mämlegerlıktı de Abylaiǧa öz erkımen berıp qoidy, bilıkke talasqan joq. Sonyŋ nätijesınde Sıbır dalasyndaǧy Orta jüz sūltandarynyŋ arasynda alauyzdyq bolǧan joq. Mūndai auyzbırlıktıŋ ekınşı bır negızı, joŋǧar men qazaq arasy tynyştanǧan soŋ, Abylai bükıl qazaq alamanynyŋ qolbasy ataǧynan öz erkımen bas tartty. Orta jüz taipalaryn būrynǧydai, bır şybyqpen aidaimyn dep aptyqqan joq…». [Materialy dlia geografii i statistiki Rossii, sobrannye ofiserami generalnogo ştaba. Oblast Sibirskih kirgizov. Chast 1. SpB, 1868. S.39.]
Abylai han Reseidegı E.Pugachev köterılısıne bailanysty ūstamdylyq tanytty. Reseidıŋ ışkı ısıne aralasqan joq, köterılıstıŋ tübı şikı, maqsaty būlyŋǧyr ekenın baiqady. Qazaq halqyn arandatudan, orynsyz qan töguden saqtap qaldy. Eskerte keteiık, «Abylai han E.Pugachevtı qoldady, tıptı 40 myŋ äskermen Resei bekınısterın şabuǧa daiyn otyr»-mys degen jazbaşa derek sol däuırde nasihat üşın taratylǧan jalǧan aqpar ekenı bügınde däleldendı.
Abylaidyŋ qyrǧyzdarǧa ekı märte joryq jasaǧany turaly derekter saqtalǧan. Ekeuınde de Abylaidyŋ qyrǧyz jerıne nemese bailyǧyna qyzyǧyp, basqynşylyq niet közdemegen, kerısınşe, tegı bır, dın qaryndas qyrǧyzdy qytailanudan saqtap, keibır rubasylarynyŋ qarsylyǧyn basa otyryp, Qazaq handyǧyna qosudy maqsat etken.
Abylai han 1780 jylǧy qyrküiek soŋy, qazannyŋ basynda Arys özenı jaǧasynda qaitys boldy. Qazaqtyŋ üş jüzınıŋ ökılderı ūiǧaryp, atauly zirat-qorymy bolyp tabylatyn Türkıstandaǧy Qoja Ahmet İasaui kesenesıne jerlendı.
Qazaq arasynda Abylaidyŋ tuǧan jyly turaly kezınde qalyptasqan 1711 jyly, 1713 jyly degen ekı pıkır bar. Jazba derek joq jäne Abylai 70 jasap edı degen söz aŋyz-äfsanalarda kezdespeidı. Demek, qolda bar derekterge jügınsek, Abylai qazaq küntızbesı boiynşa 1712 jyldyŋ aiaǧynda, orysşa jyl esebı boiynşa 1713 jyldyŋ basynda tuǧan jäne 1780 jyldyŋ küzınde 68 jasynda qaitys bolǧan.
Mūraǧatta Abylaidyŋ hatşysy Jaǧda Usmanovtyŋ aitqandary saqtalǧan. Iаǧni, 1780 jylǧy 25 qyrküiekte Kökşetauǧa «Abylai hannyŋ qasynan (oŋtüstıkten) onyŋ ūldary Şyŋǧys sūltan men Esım sūltan, Dat batyr bastaǧan bıraz adamdar kelgen. Olar hannyŋ joryqtaǧy jeŋısterın aitqan. Keler köktemde, iaǧni, «1781 jyldyŋ basynda Abylai sūltan Kökşetaudaǧy ordasyna qaityp keledı» degen. Türkıstannan Kökşetauǧa deiın salt atpen kemınde bır aptalyq jol ekendıgın eskersek, Abylai han 1780 jylǧy 19-20 qyrküiekte tırı. Demek, Abylai 1780 jylǧy 20 qyrküiekten keiın qaitys bolǧan. Mūny bekıtetın taǧy bır qūjatta, Resei tyŋşysy, Eset provinsiiasynyŋ başqūrty Qazaqqūl Qazanbaev joǧaryda aty atalǧan Dat batyrdan: «Abylai hannyŋ byltyr, 1780 jyly küzde auyryp, öz ajalynan qaitys bolǧanyn» estıgen.
Üşınşı qūjat Petropavl bekınısınıŋ komendanty S.V.Sumarokovtyŋ general N.G.Ogarevke jazǧan haty. Onda «…1781 jylǧy 9 aqpanda Abylai han öldı dep habarlaǧan ekensız. Şynynda däl osylai ma, Qūlybek batyrdy şaqyrtyp alyp, bılıp berıŋız, anyq-qanyǧyna jetu – bız üşın öte qajet. Barlyq küş-jıgerıŋızdı salyp, Qūlybek batyrdy Abylaidyŋ ölgen jerıne jıberıp alyŋyz. Abylaidyŋ ölgenı ras pa, neden ölgenın anyqtasyn. Qūlybek kısı jıberemın dese, jol şyǧynyn tolyq öteimız, oǧan qam jemesın». (Omby oblystyq memlekettık mūraǧaty. 1-qor, 1-tızbe, 226-ıs, 52-par. Būryn jariialanbaǧan.)
Būl resmi türde qaǧazǧa tüsken alǧaşqy habar, hattalǧan äzırşe tūŋǧyş qūjat. Demek, Abylai han «1781 jyly qaitys boldy» degen derek negızsız.
Uäli sūltannyŋ Resei äkımşılıgıne hat jazyp, äkesınıŋ qazasyn 1781 jylǧy mamyr aiynda ǧana, iaǧni, keş habarlauynyŋ mänısı de naqty derektermen anyqtalyp otyr. Abylai hannyŋ qazasy turaly general-maior N.G.Ogarevtıŋ 1781 jylǧy 21 nauryzda jazǧan mälımhatynda «Abylaidyŋ ūly Şyŋǧys sūltan qazaqtarǧa äkesınıŋ ölımı turaly jazdaǧy bas qosuǧa deiın orystarǧa aitpaŋdar, dep tyiym salypty» degen sözder hannyŋ qazasy jyly taiap, as bergenşe qūpiia ūstalǧanynyŋ taǧy bır dälelı…
Zarqyn TAIŞYBAI,
M.Qozybaev atyndaǧy SQMU professory
