İmanjüsıp atyn estıse, eleŋ etpeitın qazaq joq. Tek tılın, tek-tamyryn, qūnaryn ūmytqandar ǧana selt ete qoimas. Alaştyŋ aqjürek aqyny Serık Tūrǧynbekūly Aqan serınıŋ romantikalyq küresker ömırın roman-dilogiiaǧa ösiet qylyp, artqy ūrpaqqa amanattap ketken jazuşy Säken Jünısovtıŋ jūrt aldynda «Ereimentau» änın ūdaiy jüregımen şabyt kernep, şyrqap salatynyn äŋgımeledı.
Qazaqtan qairan qazaqtyq alystaǧan saiyn İmanjüsıpke naǧyz alaş balasynyŋ saǧynyşy bır basylmaidy. Tübı şikı bolmasa, qazaq oǧan bei-jai qarai almas. İmanjüsıptıŋ änın kezınde akademik Qanyş Sätpaev süiıp salǧany estelıkterde bar. Qazaqtyŋ eŋ taŋdauly adamdary būl änge şyn qūmartuynyŋ syry nede?
Öitkenı, «Ereimentauda» – İmanjüsıptıŋ taŋǧajaiyp portrettık beinesı tūnyp tūr. Tabiǧi qūnary küştı, sūlu, bekzat, nūrly beine. Ol jeke adamnyŋ obrazy bola tūrsa da, qazaq degen qaisar halyqtyŋ asyl ūldarynyŋ ūlttyq mınez-qūlqyn daralaidy. Halyqtyŋ degdar ruhynan, tektık jaratylysynan jaralǧan. Tek qualaǧan daralyq, ata tekke tartqan örşıldık. Onda adaldyq pen azattyq süigış ūly qasiet aiqyn bılınedı.
«Ereimentau» – İmanjüsıptıŋ aidauda jürgende, el men jerdı, özı kındıgımen bailanǧan tūrmys-saltty eren saǧynǧanda şyǧarǧan qūsa öleŋı, jasymas ör ruh pen saǧynyştyŋ ülesı basym.
İmanjüsıp būl öleŋde lirikalyq keiıpker – «men» arqyly isı qazaqtyŋ taǧdyrynda bar, arqasyna batqan kesapattyŋ syryn aşady.
«Ereimentau» – ärtürlı nūsqasy bar öleŋ. Äuelgı nūsqasynda 9 şumaq. Al, «Bes ǧasyr jyrlaidy» atty kıtapqa engenı İmanjüsıptıŋ bıraz öleŋderınıŋ basyn qosyp, bır ataumen bere salǧany bılınedı.
Şıderdıŋ üş balyǧyn atqa saldym,
İmanjüsıp atymdy hatqa jazdym.
Ata-babam däuletı arqasynda,
Jūdyryqtai basymdy otqa saldym.
Köne Gorasii ülgısımen Puşkin öz «menın» poeziia kökjiegıne temırqazyq qyldy. Öitkenı, ol – jai bır sandalma, erıkken köp «men» emes, eŋ asylzatty taŋdap qonar, qūdaidan berıler syi – el baǧyna tuatyn tūlǧalyq «men». Ūly aqyndar, danyşpandar elı men jerın, ruhyn qorǧau üşın, äulielık sözben baǧyn ösıru üşın tuady. Tūlǧalyq «mennıŋ» kädımgı pendege tän «mennen» aiyrmaşylyǧy sonda. Al ūly tūlǧalary joq nemese tym jūpyny, suretkerlerınıŋ sany az halyq sanatqa ılıkpei qor bolady. Ol halyqtan görı qara tobyrǧa tartady.
Erdıŋ özın aiqyn bıluı, jorta kölgırsımei tanuy İmanjüsıpte erekşe quatpen berılgen.
Susyz jerge auylym qona almaidy,
Kerı ketken tırlıgıŋ oŋalmaidy.
Jüz qatyny qazaqtyŋ ūl tusa da,
Bärıbır İmanjüsıp bola almaidy!
Keide «Qypşaqtyŋ jüz qatyny ūl tusa da» bolyp keletın būl oidyŋ tüp qazyǧy – İmanjüsıp naǧyz dara, aituly erdıŋ özı. Bır qaraǧanda, örkökırek menmendık, asylyq tärızdı sezılerı anyq. Bıraq İmanjüsıp inenıŋ jasuyndai jalǧan söilep tūrmaǧany taǧy aiqyn. Ony İmanjüsıptıŋ sönbeitın jarqyraǧan jūldyzy aiǧaqtaidy. Harizma… Erdı syilaityn halyqtyŋ töl dünietanymy, sondyqtan küpıldek qūr maqtannan ada. Erdıŋ äruaǧyn syilau, qas jaqsynyŋ qūnyn bılu qazaqqa tän qasiet. «Ūl tuǧanǧa kün tuady» degen qazaq. Erjürek ūl össe, elın qorǧaityn erge ainalar.
Al, qazır İmanjüsıp tektes jüz ūl tusa da orny tolmas deitın er jıgıtter qaida? Erlerdıŋ köbı nege ūsaqtalyp, tömen etektı äieldıŋ rölıne enıp kettı?! «Qatynbasşa», jıgersız, sümelek erkek nege bügınde sūmdyq molaidy? Tumai tua şökken talai jaryǧy, jazyǧy joq närestenıŋ obaly men qany aqymaq, imansyz qyzdyŋ ǧana emes, arsyz, teksız, qorsyz jıgıtsymaqtardyŋ da moinynda. Azamattyq, adamşylyq sonşa nege qūldilady? Mūnyŋ tylsym sebebı, asyl erlerdı, qas ülgı tūtarlyq bek laiyq azamattardy tarih kezeŋderınde talai märte otap, qynadai qyrǧanynda boluy yqtimal. Jamandar köbırek jan saqtady. Erlerden ırılık, örlık kettı. Ūsaqtalǧandary sonşalyq, olar künı erteŋ ölerın, qūdaiǧa esep bererın oilamai, memlekettıŋ ırgetasyn şaiqaltar sybailas jemqorlyq, arany aşylǧan dünieqoŋyzdyqtyŋ arsyz qūlyna ainaldy.
Ülken parasat iesı, naǧyz ziialy, synşy Zeinolla Serıkqaliev aitqandai, qazırgıler adal adamdy Myrqymbai dep ūǧady. Adaldyqty bärı jabyla tepkılep öltırıp, körge tyǧyp qūtylǧysy bar. Alla taǧalanyŋ bır aty Adaldyq, endeşe ölmeidı. Er qadırın bılmei, altyn basyn tömendetuge qazırgı qazaq qoǧamy meilınşe ūrynǧanyn aŋdaǧan saiyn İmanjüsıp tärızdı bırtuar erlerdıŋ degdar beinesı saǧyntpai qoimaidy.
Erlerdı ädeiı qūldilatu, erlerdı kemsıtu bır halyqtyŋ qūruyna bastaityn kesel. Qazırgı älem-jälem älem mūny genderlık saiasat degen ataumen bastap kettı.
Tektılık qasaqana qūrtylǧan saiyn qazaqtyŋ sanasy mäŋgürtene tüstı. Repressiia jyldarynda İmanjüsıptei naǧyz erlerdı panasyz taǧydai qylyp, bır saida atyp tastaǧan saiyn qazaqtan iman men bereke kettı. Mūnyŋ bır kesapatty saldaryn Serık Aqsūŋqarūly bylai taŋbalaidy:
Ana tılım, Alaşymnyŋ közı edıŋ,
Örtenedı özegım…
Ündemeidı besık jyryn ait desem,
Ögei şeşe – öz elım?!
Qazaqtyŋ ejelden tamyr tartqan töl ädebietınde atadan artyq tuǧan erlerdı erekşe süiu, baǧasyn bılu bar.
Halel Dosmūhamedūly «Alaman» atty qūndy jinaǧynda «Qarasai-Qazi» jyry turaly jazdy: «Sonda bır aiaǧy aqsaq, bır közı soqyr Oraqtyŋ qatyny söileidı:
Qūlandy qaqtan qaiyrǧan,
Handardy taqtan taidyrǧan
Keşegı menıŋ Oraǧym.
Bolyp ötken er edı,
Aituly erdıŋ bırı edı!».
Qazırgı qazaq poeziiasy babalarǧa tän ürdısten jaŋylǧan joq. Maŋǧystauda tuǧan Svetqali Nūrjanov «Adai Süiınqaranyŋ taz Töremūratqa mola saldyrǧany jaily hikaia» atty balladasynda ata dästürdegı osy aituly erge şynaiy qūrmet därıpteluı zaŋdy:
Älı este qan-qamauda aitqan sözı,
Baiaǧy Allaqūldyŋ qyrǧynynda.
«Men ölsem – alty Alaştyŋ belı synar,
Sen ölseŋ – bır qatyn ūl tuad!» –
degen.
«Ereimentau» jyrynyŋ mätıne onyŋ «Būǧyly-Taǧyly» atty öleŋınıŋ 5 şumaǧy enıp ketse kerek. Būl öleŋdı ol aidauǧa bara jatqanda jazǧan.
Qysyraqtyŋ üiırı jiren ala,
Orys, qazaq bailary japty jala.
Süiındıkke bet alyp şyqqanymda,
Körınuşı eŋ aldymen Botaqara.
«Qaztuǧannyŋ qonysymen qoştasuy», «Qozy Körpeş-Baian sūlu» liro-epostyq jyryndaǧy Ai, Taŋsyqtyŋ tuǧan jermen qoştasuy – qazaqtyŋ ūlttyq sanasynda arhetip, dıl tamyry.
Būǧyly men Taǧyly bürkıt salǧan,
Ūipalaqtap qyp-qyzyl tülkını alǧan.
Atameken jerlerım – kärı qoitas,
Közımnen būl-būl ūştyŋ dünie jalǧan.
Būǧyly-Taǧyly. Qazaqtyŋ eşbır halyqta joq asqan jerşıldıgıne dünie jüzınde eşteŋe jetpeidı. Aŋ men qūs, tört tülık attary kıleŋ toponimder bolyp keledı. Būǧan qaraǧanda antroponimder qazaq dästürınde sirekteu. Jambyl «Ötegen batyr» atty jyrynda: «Būl jyrdy men estıgem (Taǧy qūlja ünınen» dep jyrlamauşy ma edı. Qūlandy, Qūlandy dalasy, Jylandy taulary bar. Jabaiy ien tabiǧatta būla ösken halyq aspan denelerıne, jer sūlulyǧyna qarap, körkem oilauǧa äbden daǧdylanǧan, mūny kosmostyq köru dep ataidy. Sondyqtan bolar, Ūlyqbek Esdäulet qazaq tılın «qūdaidyŋ tılı demeiın tegı) tabiǧattyŋ öz tılısıŋ!» dep arnau jazady.
Auylym Küigenjarǧa qona almaidy,
Ötken kün qaita ainalyp oralmaidy.
Tolǧatyp toqsan qatyn ūl tapsa da,
Bärıbır İmanjüsıp bola almaidy.
Adamzat balasy anadan jalǧyz tuady, jalǧyz öledı. Bır adamdy bır adam tük qaitalamaidy. Bır Alla taǧalanyŋ qūdıretımen solai. Atadan asyp tuatyn erekşe erlerdı el därıpteidı, ǧasyrlar ötse de, olardyŋ aty öşpeidı.
İmanjüsıp beinesın qazırgı qazaq öleŋınde Ǧalym Jailybai jyrǧa qosty:
Tolǧauymen tırlıktıŋ tonaldy ai, jyl,
Bota bolyp bozdady Boraldai – jyr,
Aqqu-qazym aidynǧa oralmai jür.
«Talai qatyn qazaqta ūl tuǧanmen –
Bärıbır İmanjüsıp bola almai jür».
Ötken künnen atady öleŋ derek,
Öleŋ barda oilaman ölem be dep,
İman aǧa,
bız qaşan tömendep ek?
Kökmoiynǧa ükılı köz sap tūrmyn –
Moinyndaǧy tūmaryn körem be dep…
Būl ata dästürıne adaldyq. Elı üşın janyn qiǧan erlerden ötken ardaqty adam bolmaidy. Şerniiaz Jarylǧasūly (1807-1867):
Pa, şırkın, İsataidai sabaz tumas.
Er tumas el baǧyna ondai jaily.
Qaradan halqy süiıp hanym degen
Jıgıt ed tört tūrmany tügel saily.
El jüregı el qamyn jegen erlerge eljıreidı. Mahambet İsataidy bylai joqtaidy:
Taudan mūnartyp ūşqan tarlanym!
Saǧan ūsynsam – qolym jeter me,
Atqan oǧy Edıl – Jaiyq teŋ ötken,
Arystan edı-au İsatai!
Būl fänidıŋ jüzınde
Arystan odan kım ötken?!
«Ūsynsam qolym jeter me?» būl – asa joǧary qūrmet, naǧyz märtebesı asqan jandarǧa ǧaziz jürekten aitylar jandy söz, iaǧni, tūlǧalyq «mendı» süiıp därıpteu. İsataidan airylǧan Mahambet būl jerde onyŋ qaiǧyly qazasynan bölek, degdarlyǧyn, asqan erlıgın, elge tūtqalyǧyn qosa ūlyqtaǧany aidan anyq. Nebır bileuşıge de arnala bermes ärı madaq, ärı rekviem. Qūdaiǧa ǧana adamnyŋ ūsynsa qoly jetpeidı.
Eŋ äuelı İmanjüsıp aty – qos esımnen qūralǧan. Onyŋ Jüsıbı – köne däuırdegı paiǧambar aty. Tauratta bırneşe İosif bar. Sonyŋ bırı – İakovtyŋ (Jaqyp) ülken ūly İosif. Ol baǧy janyp, elden asaryn tüsınde köredı. Tüsınde oǧan kün men ai, 11 jūldyz basyn iıp, taǧzym etedı. Aǧalary ony qyzǧanyp, öltırgısı kep, bıraq 20 kümıs aqşaǧa qūldyqqa, şetke satyp jıberedı. Aqyry Mysyr patşasynyŋ eŋ senımdı adamy bolǧan İosif aştyqqa ūşyraǧan, jasynda özıne opasyzdyq jasaǧan aǧa-bauyrlaryna keşırım jasap, asyrap, zor qaiyr qylady. Būl äpsananyŋ tüp astarynda evrei halqyn saqtap, ösıp-örkendeuge bastar tūlǧalyq tanym – ūlttyq ideia jatyr.
Moi stih – İosif prekrasnyi, ia plennik ego krasoty.
Moi stih – solovinaia pesnia, k nemu prikoval menia rok.
Būl – Rudaki, parsy-täjık ädebietı klassigı.
Aŋyzda «İosif prekrasnyi», sūlu Jüsıp, ol «Jüsıp-Zyliqa» jyryna arqau bolǧan. Körıktı Jüsıp kırıp kelse, as äzırlep otyrǧan äiel, qyz atauly oǧan elıte qaraimyn dep sausaqtaryn kesıp alatyn bolǧan deidı. Qazaqtyŋ İmanjüsıbı osal bolmaǧan:
Qaraötkeldıŋ kırgende köşesıne,
Marjalary körem dep qamalaǧan.
Ǧasyr būryn orys kelınşekterın qazaq «Marja» dep ataǧan, «Mariia» degen jiı kezdesetın at qazaqylanyp, būrmalanǧan türı. Olar qazaqty būratana dep mensınbes edı. İmanjüsıp qyz, kelınşekke süikımı küştı bolǧanyn aitpai nege ketsın:
Ekı jaǧy dariianyŋ qalyŋ şūbar,
Kökmoiynǧa ükılep taqtym tūmar.
Bır tüstenıp attanǧan auylymnyŋ
Qyzdary boluşy edı maǧan qūmar.
Körgen kısılerdıŋ aituynşa, İmanjüsıp bır auyldan atymen attanyp bara jatqanda, nekelı äielder közderı süzılıp, soŋynan qimai qarap qalady eken. Aituly erdıŋ bır qasietı – jar sezımın, süiıspenşılıktı oiatu ekenı taǧy aiqyn.
Äkem Qūtpan bolǧanda, aǧam – Şonai,
Adamzatta ūl tumas mendei qūmai.
Bolystyŋ poştabaiyn sabap edım,
Tört aiaǧy bailauly qoidan oŋai.
«Men – qūstan tuǧan qūmaimyn» deidı Mahambet. Bırjan saldyŋ kegın bolystyŋ poştabaiyn sabap İmanjüsıp qaitarǧandai äserı bar. «Ereimentau» atty öleŋde aidauda tarşylyq basyna tüsken aqyn taǧy ekı aǧaiyny – Tūrsynbai men Däulethandy eske alady.
«Onyŋ qyzdary Ülbibı men Külzaǧipa äkesın täte dep ataǧan. İmanjüsıptıŋ ülken aǧasy Şonai sol Qarasuda (Aqmola) ömırınıŋ sätıne deiın ömır sürdı. Babamyz Tūrǧanbaidyŋ kışı ınısı – Basyqara. Malbike beişara qūmdy şölden özınıŋ tuǧan balasy Baimyrzany tastap, osy Basyqarany aman alyp şyqqan eken» dep jazady atasyna arnaǧan «Tūlpardyŋ ızımen» atty kıtabynda İmanjüsıptıŋ tuǧan nemeresı Rauşan Nūrhanqyzy Köşenova.
Asyrap alǧan äkesı balany Qūtpan ataǧan. İmanjüsıptıŋ äkesı Qūtpannyŋ şyn aty – Baimyrza eken. Ol Kenesary jasaǧynda 10 jyl jürgen. Azattyq ideiasy İmanjüsıptıŋ qanyna Qoqan, Hiuamen küresken atasy Tūrǧanbai datqadan berılgenın tarih bıledı.
Aituly erdı jūrty qaitalanbas tūlǧasy arqyly ajyratsa kerek.
Saryarqa.
Mende dūşpan köp edı qamalaǧan,
İttei bolyp barlyǧy abalaǧan.
Kırgende Qaraötkeldıŋ bazaryna,
Qyzyq körıp qazaq, orys jaǧalaǧan.
İmanjüsıptıŋ öz ömırınıŋ derekterı. Orys klassikalyq ädebietı, İvan Krylovtan bır mysal bar: «Pılge ürgen känden», adamzat jaralǧaly solai. Jaqsyny jamandar qosyla itşe talau tyiylmaidy. Öitkenı jamandar qas jaqsyny körgende öz qoraştyǧyna , küikı darynsyzdyǧyna ölerdei arlanyp, sony kek tūtady. Abai beker jazbaǧan:
Jany aiauly jaqsyǧa qosamyn dep,
Ärkım bır it saqtap jür yryldatyp.
Adamzattyŋ älsız jaralǧanyn dın rastaidy. Jan dünienıŋ tazalyǧy, ızgılıkke ūmtylu kökırek közı aşylǧan soŋ bolar şapaǧat.
Işım ölgen, dünie-ai, qūr syrtym sau,
Maǧan deseŋ, köz jasym, jaŋbyr bop jau.
Bürkıt salyp basyŋa şyǧar ma edım,
Bır körınşı közıme, Ereimentau.
«Bır qyzyq ısım eken sūm jalǧanda» dep «Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa» –qūsbegılıktı Abai erekşe körkem jyrlauymen qazaq öleŋın baiytty. İmanjüsıp aidauda jürgende Ereimentaudy saǧyna esıne aluy bürkıtşılıgımen tıkelei bailanysty oiǧa qūrylady.
Saryarqanyŋ qūdıretın talai aqyn jyrǧa qosqan. Dulat Babataiūly:
O, Saryarqa, Saryarqa!
Samalyŋ salqyn jon edıŋ.
Syrdan auyp kelgende,
Japyrylmai şalǧynyŋ,
Balausa baldyr balǧynyŋ
Timegen ırge sony edıŋ.
Al Mäşhür-Jüsıptıŋ şyǧarmalary 5 tom, 37 betınde «Qalmaqtyŋ Saryarqany joqtap jylaǧan zary» bar:
Kete bardym zar jylap,
Sendei jerdı jalǧanda,
Izdep qaidan tabarmyz?!
Qazaq pen qalmaq 200 jyldai şabysqan. Arqadan qazaq aua qaşyp, qaita oralǧanşa qalmaqtan Arqada 3 ūrpaq ösıp öngen.
Kemelıne kelgen soŋ,
Arqany qazaq köksedı,
Arasynan qalmaqtyŋ
Bälenıŋ oty öşpedı.
Dulat Babataiūly «Oi, Sandyqtas, Sandyqtas – Atamnyŋ qonǧan jailauy!» dep nebır molşylyq, yrys-nesıbe Arqa tösı tuǧan jerdıŋ arqasy dep döp tanityn jyraudyŋ «Ata qonys Arqadan» atty öleŋınde mūny aiǧaqtaidy.
Narmanbet Ormanbetūly, zarzamannyŋ artqy aqynynda «Saryarqa» – joqtau:
Saryarqa, sarqyraǧan suyŋ qaida,
Tünde şyq, kündız mūnar, buyŋ qaida.
Naizaǧai jarq-jūrq etıp nöser qūiǧan,
Kök jasyl, kempırqosaq tuyŋ qaida…
«Er Mamaidyŋ aldynda şahid keştım, ökınben!», – dep jyrlaǧan XVI ǧasyrda ömır sürgen – Aimadet Dospambet jyrau. Ol turaly akademik Seiıt Qasqabasov bylai dep jazady: «Dospambet jalyndap janady, ümıttenedı, qairattanady. Ömırden erte kettım dep ökınbeidı. Kerısınşe, özıne laiyqty, jaqsy ömır sürdım dep esepteidı, öitkenı onyŋ idealy – Saryarqa üşın şaiqasta şäiıt bolǧan jauynger. Dospambettıŋ oiynşa,eŋ baqytty adam – arǧymaq mıngen, köbe kigen, jūpar arudy qūşqan, toi toilap, armansyz qymyz ışken, jau kelse, qarsy şapqan jaujürek jıgıt. Mıne, Dospambet özın osyndai ömır sürgen kısı retınde körsetedı. Ol öz däuırınıŋ qoǧamyna, bolmysyna, tırşılıgıne dän riza. Ony jalǧan düniedei, qaita därıptei jyrlaidy. Oǧan qūştarlyq tanytady. Ömırden tüŋılu atymen joq».
«Dospambet jyrau bırınşı jaqtan söileidı, jyrau özı turaly aitady, özın qalyŋ jaudan qaitpaityn jyrau , naǧyz qaharman etıp sipattaidy:
Dostym menen dūspanym,
«Apyrym, er Dospambet! »– degei me?».
(Seiıt Qasqabasov. 1 tom. Janazyq. 504 bet).
Batyrlyq pen jyraulyq qanǧa sıŋgen – noǧaily zamanynan üzılmegen qasiet. İmanjüsıp Qaztuǧan, Şälgez, Dospambet, Aqtanberdı, Jiembet, Mahambet – kıleŋ erlerdıŋ tūiaǧy.
Saryarqa – qazaqtyŋ jūlyn omyrtqasyndai. «Edıl üşın egesken», «Jaiyq üşın jandasqan» (Mahambet) – tuǧan jer üşın ainala qaptaǧan dūşpandarmen soǧysyp ötken erler ūrpaǧyn qorǧady.
«Ereimentauǧa» keiınnen qosylyp ketken basqa bır nūsqasynda jyr basy bylai bastalady:
Abylai aspas Arqanyŋ sary-ai belı,
Quandyq pen Süiındık jailaidy elı.
Qyryq myŋ jylqy su ışse lailanbas –
Niiazdyŋ Aiuly men Qara kölı-ai.
Būl ekınşı nūsqada Arqa öŋırınıŋ geografiialyq derekterı bar. Şejırelık derekterden qypşaqpen qosa arǧyn taipasynyŋ kışı ekı atasy, Quandyq pen Süiındık qatar atalady. Rusyz söz söileu eskı qazaqta bolmaǧan. Aqyn özınıŋ qypşaq ruynan ekenın – «Qypşaqtyŋ balasymyn İmanjüsıp» dep aituy zaŋdy. İmanjüsıp öleŋı qūdıretınen sol köldı jailaǧan Niiaz degen baidyŋ esımı hattalyp, ūrpaq jadynda qaldy. Ärı būl änımen şyrqalar öleŋ bolǧandyqtan qazaq üşın temırqazyqtai jaryq. İmanjüsıptıŋ kompozitorlyǧy öz aldyna.
Jylqynyŋ taŋdap kıleŋ saŋlaǧyn,
Tuǧan dalamdy tügel şarladym.
Būl Däuletkerei Käpūly, keiıngı qazaqtyŋ tüie qomynda ösken, köşpelı ömır qyzyǧyn körgen sausaqpen sanarlyq az ǧana balasynyŋ bırı.
Al jerınıŋ keŋdıgı men suynyŋ moldyǧyn qazaq qaşanda « Qyryq myŋ jylqy su ışse lailanbas» – jylqymen ölşeidı. «Taǧy da bas qosqanym Jaǧalbaily, / Jylqysyn köptıgınen baǧa almaidy». Er Töstık tumai tūryp, Ernazardyŋ 8 ūly, Baian sūludyŋ äkesı Qarabai, qazaqqa bıtken bai atauly tegıs jer qaiysqan qalyŋ jylqy qamymen ata qonystan şyǧandap kete beredı. Baqytjan Raisova, öskemendık aqyn, dala men köşpelı ömır saltynyŋ bırtūtas qūbylys ekenıne däl megzeidı:
Dala, dala, köşpendınıŋ eŋ soŋy,
Kün astynda Künekeiım der senı.
Mäşhür-Jüsıptıŋ «Bauyry Ereimennıŋ aidala edı. / Jer eken duasy joq Ereimentau / Jıgıtı bolady eken moldamen jau» dep synaityny taǧy bar. İmanjüsıp jer attaryn jyrynda qadai ataidy. Sonyŋ ışınde «Köktıŋ kölı» turaly bır qyzyq derek – Mäşhür-Jüsıptıŋ «Şoŋ bidıŋ Quandyq elındegı asqa baruy» atty jazuynda bar. Eldıŋ bärınen biık bolamyn dep 100 jylqy qūnyna säukele jasatyp kigen, asqa tüie mınıp kelgen Köktıŋ kölındegı İnem balasynan şyqqan Ötebai sal, qymbat säukelesın bır taqiiadai körıp, ūzatqanda kisın dep Şoŋ bidıŋ qyzyna bır saqau arqyly bere salady. Mäşhür-Jüsıp mūny «Būrynǧylardyŋ bärı äulie ekendıgı osyndaidan bılınedı» dep tüiındeidı.
Qatar-qatar salynǧan tastaryŋ-ai,
Mūnarlanyp körıngen bastaryŋ-ai.
Eske tüsseŋ, qaiteiın, Ereimentau,
Tiia almadym közımnıŋ jastaryn-ai.
İmanjüsıp aidauda jürgende tuǧan jerdıŋ baǧa jetpes qasietın jyrǧa qosyp, jüregıne tolǧan şerdı aqtardy:
Aqtau, Ortau, Qaratau, Köktıŋ kölı,
Jaz bolǧanda jailauşy ed köşıp elım.
Saǧynǧanda közımnen būl-būl ūşty
Aq tuyn ata-babam tıkken jerı.
Nesıbemdı jazǧan eken menıŋ tüzden,
Qoiypty küder üzıp el-jūrt bızden.
Qairan el, oqta-tekte eske tüsseŋ,
Jasymdy tiia almaimyn ekı közden.
Alaş arysy Ahmet Baitūrsynov aiqyn aitqandai, «Qazaq jerın alu turasyndaǧy nizam» Saryarqanyŋ ien dalasyn öz ūldarynan tazalaudy bastady. Aituly erlerdı qūrtu bastaldy. İmanjüsıp sol qūrbannyŋ bırıne ainaldy.
Qūnsyz bolyp erımız,
Jesır bolyp jerımız ,
«Jan menıkı» dei almai,
«Mal menıkı» dei almai,
İt pen qūsqa azyq ek.
Ahmet Baitūrsynov «Tılek batam» atty öleŋınde osylai küŋırendı. Öitkenı ükımet-oryspen qosa bilıktegı qazaqtyŋ bolysy men paraqor ūlyǧy aŋqau eldı jabyla qanady. Süiınbai aqyn qazaqtyŋ qorşylyǧy jaŋa nizammen bekıgenın jyrǧa qosty:
Qairan qazaq qor boldy-au,
Qūr bekerge dalaqtap.
Qazaqtyŋ genetikalyq qoryn qūrtu qazırgı ūlt mäselesınde tekke ketken joq. Öz tılınen ölse airylmaityn özbek pen täjıkpen salystyrǧanda, qazaq tuǧan tılıne sūmdyq obal jasady, sondai-aq, qaq jarymynan astamy ana tılınen maqrūmdyǧyna äste qaiǧyrmaidy. Öz tılın qoraşsynady. Qazaq boluǧa namys köredı. Onyŋ şyn müskındık, sorlylyq ekenın ūqpaityn miǧūla.
Namysyna qazaqtyŋ
Myŋ jerden kör qazyldy.
Aza tūtqan az ūldyŋ,
Esımderı tasqa emes,
Kökırekke jazyldy.
Altaidyŋ aq öleŋmen jazatyn myqty aqyn qyzy Baqytjan Raisova qazaqqa arysy joŋǧar, berısı sovet ükımetın jamylǧan zūlymdardan bolǧan genosid astaryn öleŋde astarlaidy. Būl kädımgı kör emes, eldık namysty öltıruge qazylǧan myŋ kör. Namyssyz halyq – ölgen halyq.
Qazaq balasynyŋ tuǧan jerge saǧynyşy älı sol qalpynda, älbette, mäŋgürttengen, şırıgen jūmyrtqa tärızdı özın-özı ögei qylǧan adasqan ūrpaqty qospaǧanda. Jas aqyn Erbol Beiılhan bylai jyrlaidy:
Saryjailau, saǧynyşym mäŋgılık!..
Jük artuşy ek, saryatanǧa qom qylyp.
Boztorǧai –taŋ şyryldamai attanyp,
Sary jonǧa köş jetuşı edı boldyryp.
İmanjüsıptıŋ «Ereimentauy» – azattyq ideiasyn ūlyqtauymen elım degen är qazaqtyŋ kökıregınde jazylyp qalary aiqyn. Türkıstan-Tūran elın süiu ideiasy jolynda ömırın küreske arnap, janyn bergen Mūstafa Şoqai İmanjüsıp şyqqan qypşaq ruynyŋ şaşty atasynan bolatyn.
Türkıstan iem, bız üşın, Täŋırmen bırdei esımıŋ,
Alaştyŋ altyn besıgı-ai, mūŋdasy jetım-jesırdıŋ.
Azattyq, teŋdık – barlyq halyqtyŋ armany. Aqyn sözı äulienıŋ batasyna tatidy. Şaiyrdyŋ dualy sözı 300 jyl ötse de oryndalary bek anyq. «Söiler tılı türkmennıŋ» – Maqtymqūly Pyraǧy elı men jerınıŋ baǧy üşın ünemı bırlık pen ızgılıkke senım arta jyr jyrlauy bügıngı Türkmenstan memleketınıŋ beinesın ǧasyrlar būryn süiıp, bolaşaqqa amanat qylyp, bederlep aitqanynyŋ arqasy dep ūǧamyn. 1733 jyly tuǧan klassik aqyn Maqtymqūlyn sol üşın eren süiıp, qasterleimın.
Teke, jäumıt, iazyrǧa
ǧöklen, ahal qosylsa,
Mümkın emes
türkmennıŋ gülzarlary solmaǧy.
Mümkın emes
türkmennıŋ bıreuge qūl bolmaǧy.
(Türkmen tılınen audarǧan Düisenbek Qanatbaev).
«Ereimentau» – tūlǧany, tūlǧa arqyly ūlttyq bolmysty tanytatyn öte biık, tektı öleŋ. Qap taularynan altyndy Altaiǧa sozylǧan keŋ alqapty jailaǧan kökbörınıŋ ūrpaǧy isı qazaq balasy üşın azattyqtan asqan qūdıret būl älemde bolmaǧan ärı bolmaidy da.
Amanhan Älımūly «jaqsy söz – jarym yrysqa» tatityn ūran sözdı ötırık jylamai, qūsa-mūŋǧa qūlamai aiqyn qylyp aituy naǧyz qūdaişylyq:
Baqytty sezbeseŋ sol qaiǧy,
Jasasyn, jasasyn azat kün, –
Azaptyŋ jyrşysy bolmaidy,
Aqyny qazaqtyŋ.
İlaiym, qazaqtyŋ baǧy öşpesın, qazaqtyqtyŋ künı sönbesın! Örlıktı tu qylyp ötken babalar joly qaita jaŋǧyruǧa jazsyn!
Aigül KEMELBAEVA,
jazuşy
