Altaidyŋ kerbūǧysy

«Ertegılerden» enşımdı alyp bolyp, «batyrlar jyrynan» bäsıremdı sūrap jürgen kezımnen Oralhan Bökeidıŋ şyǧarmalary jaily äŋgımelerdı jiı esti bastadym. Qyzyl köz künnıŋ kökjiekten şekesı körıner-körınbesten qylqūiryqtaryn şūrqyratyp, ana-au apaitös dalanyŋ aqseleulı jazyqtaryn betke alatyn äkem qoltyǧyna osy bır serı jazuşynyŋ kıtabyn qystyra ketetın.

Keşenıŋ kemesınde ket­­ken saidaǧy qoi­­şy­dan sarai­daǧy hanǧa deiın kıtap­qūmar sol bır kezge qyzyǧa da qyz­ǧana qaraimyz. Qyzyǧaty­ny­myz – qas qaraia üi be­tın köretın äkemız atyn qaŋta­ryp, aiaq suytysymen auyl­­dyŋ aqsaqal-qarasaqal­da­ry bızdıŋ tördegı keŋ das­tar­han­ǧa alqa-qotan otyra­tyn­daǧy, sonan soŋ ūzyn­sonar äŋgımenıŋ tızgının jı­be­retın-ai kep. Jailana otyryp oqyǧandaryn äŋgımeleitın. Keiın Äzılhan Nūr­şaiy­qov aǧa­myzdyŋ bır sūh­ba­ty­nan oqydym, qazaq­ta osyn­dai äŋgı­me­şıler būryn­nan bol­ǧan eken. («Mahabbat qyzyq mol jyldar» romany Ä.Nūr­­şaiy­qov otyrystarda aityp jür­gen «Qyzyl kör­pe» äŋgı­me­sınıŋ negızınde ja­­zyl­ǧan).

Osyndai jiyndy keştıŋ bırınde Oralhan aǧamyzdy «kezıktırdık». Balalyqtyŋ qiialy tym ūşqyr edı ǧoi. Äuelı onyŋ beinesın eles­tet­kenbız. İä, asyldyŋ syny­ǧyndai töŋıregıne säule şaş­qan perışte kelbetı kelgen köz aldymyzǧa. Syrty bır qoŋyr baǧlan bolǧanymen, ışı bır kektı qabylan ekenın aŋ­ǧart­qandai, eles beine tıstene sonau alysqa, Mūz­taudyŋ aspan üstemdık ete almaǧan asqaq şyŋyna ūzaq qara­ǧan. Söitken de, keler sätte bır tulap, müiızı şa­ŋyraqtai kerbūǧyǧa ainalyp şyǧa kelgen. Ua-a, ua-alap aǧaş şarbaqtan qarǧyp ötken de armany auǧan biıgıne būiyrǧynyn aŋsaǧan botadai bezektei jönelgen. Ejelgı ruh mekenı Mūztauǧa qarai jüitkıgen! Özı türkı balasyn tolǧatyp tapqan ana-jer sanaityn kielı mekenge, altyn besıkke qarai!..

Būnyŋ ruhani revoliusiia ekenın sol kezde bılmesek te, «Kerbūǧy» bızdı qatty elıktırgen. Sol sätte Altai deitın syrly tauǧa basylmas qūmarymyz auyp, keudemızde Oralhan aǧamyzǧa degen ūly mahhabbattyŋ mäŋgılık alauy tūtanǧan edı.

Ras, Oraǧaŋ alǧaş bolyp qazaqtyŋ būǧyǧa transfor­ma­­­siia­lanǧan kelbetın – ker­­­­bū­­ǧyny keŋes s­oiylyn sa­tyr­latyp soǧudan orys­­tar­dyŋ özınen asyp tüs­ken qo­ǧamǧa noq­talap, şyl­byrlap je­tektep kırdı. Kır­dı de tül­kı, būralqy it, qoian, sary­bas sona keipın­degı jūrt­­qa: «My­nau senıŋ keşegı kel­­betıŋ! Sen – sen emessıŋ! My­nau sensıŋ! Anda­ǧy saǧan telın­en, senı ainal­dyr­ǧan tür», – dedı. Dauy­sy jer jara aşynyp aitty. Osy sätte kerbūǧy da ua-alap qoia bergen. Sol bır dauys­tyŋ qūdı­retın aitsa­ŋyzşy, bır demde älgılerdıŋ bärı tabiǧattyŋ eŋ baiandy da beibıt, kerbez de kerım tölı qozyqa keipıne engen. Araǧa bıraz uaqyt salyp, älgı qozyqalar müiızı qara­ǧaidai kerbūǧyǧa ainalyp, jeltoqsanda ua-alap alaŋǧa şyqty. Olar Oralhan Bö­kei salǧan ızben Keŋestık qabyrǧa-qamaldy top-top bo­lyp süzgılei bastady. Asau ker­būǧylardyŋ tegeurınıne şydai almaǧan alyp qabyrǧa şytynap, keler sätte būrq etıp qūlady. Şaşyrap tüs­ken tastarynyŋ arasynan şa­şylyp jatqan aq söŋke süiekter körındı. Olar osy qa­byrǧany salǧyzbaimyz dep atqa mıngen şahidterdıŋ süiegı edı.

Aqtannyŋ («Mūztau») ölgen äkesınıŋ qaŋqasyna taban tırep, qaraŋǧy üŋgırden jaryq älemge şyǧyp ket­ke­nındei, şaşylǧan süiek­terdı attap ötıp, qaptaǧan bū­ǧy-qazaq Aqşoqy beine­sındegı ERKINDIKKE, EGE­MEN­DIKKE qarai jöŋ­kıle jöneldı. Anau da («Saitan­köpırdegı» anau-anau esıŋızde me? Keiıp-kespırı joq anau – Keŋes Odaǧyna Oralhan qoiǧan at) qarap qalǧan joq, artynan oq boratty. Qo­zyqa jūrtyn qorǧaimyn dep keudesın oqqa tosty kıleŋ ker­būǧylar. Olar – Er­bol, Qai­rattar edı. Ker­būǧylaryn qan­syratyp tas­tap ketpeimız dep, bır top maral äupıldei jylady. «Anau» öte mergen. Qor­ǧansyzǧa oq jaudyrudyŋ şeberıne ainalǧan ol endıgı sätte maraldardyŋ da bır tobyn jusatyp tüsırdı. Olar – Läzzat, Säbiralar edı. Bıraq, qanşasy oqqa ūşsa da, qan keşıp negızgı top Mūztaudyŋ – Egemendıktıŋ etegıne ılındı. Būl Oralhan aǧamyzdyŋ je­ŋıske jetken köterılısı edı…

Sezımge jeŋıle söilesek «Kerbūǧy» äŋgımesınen osylai oi örbıter edık. Onyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ ūly saryny, basty leitmotivıne ainalǧan osy kerbūǧylyq būlqynys qazaq sanasynda janartau bolyp atylyp, ūly köterılıstıŋ bastauyna ainalǧan edı. Kerbūǧylyq köterılıstı kökıregınde közı, töbesınde saŋylauy bar kez kelgen adam jaŋanyŋ basy, öşkenınıŋ januy, ölgenınıŋ tırıluı dep qabyldaǧan-dy. Sebebı, kerbūǧynyŋ aŋsa­ǧany aǧaş şarbaqtyŋ (ke­ŋestık qorşau) ar jaǧyn­daǧy azat­tyq edı. Ol osyndai keremet ädebi täsılmen «Kerbūǧy» arqyly qazaqty jazdy.

Erkındık – ruhani ölşem. Tänı tar qapasqa qamalǧany­men ruhy erkındıgın joǧalt­paǧan jan az ba? Al, jalǧandy jalpaǧynan basyp, jegenı aldynda, jemegenı artynda jürse de, sanasy qūldyqqa tüsken talai müsäpırdıŋ baryna da älem kuä. Bız Oralhan aǧamyz o bastan täuelsız, azat bolǧanyna, aqyry qūldyqtyŋ būǧauynan bosai almai jürgen halqyn kerbūǧy bolyp, azattyqqa bas­taǧanyna eş şübä keltır­mek emespız.

Bıreuler aitady: Oralhan tıpten de ölgen joq. Ol kerıskedei ker­būǧyǧa ainalyp, Aqşoqynyŋ basynda aualap, azan da qazan erkındık elın guılge bölep jür.
Bıreuler aitady: Ol ölmei tūryp-aq ruhy sonda jürgen.

Dabyl häm «buntovşikter»

«Ataukerenı» oqyp bı­tı­sımen, bar päle 1956 jyly genetik-seleksioner U.Kerr degen bıreudıŋ budan­das­tyr­ǧan arasynan keldı deuıŋız de mümkın. Ras, ol – öte qauıptı gibrid. Braziliiada bır tün ışınde 200 adamdy şaǧyp öltırgen arany ziiansyz deuge auzymyz barmaidy. Bıraq, şyǧarmadaǧy Niura äjeidı ara talaǧany ras bol­ǧa­nymen, onyŋ ölımıne kınälı maqūlyq jändık emes edı. Būl är şy­ǧarmany tımıskılegen sen­zuranyŋ būralqylaryn adas­tyrudyŋ täsılı bolar.
O bastan qūdaisyz qoǧam­ǧa Täŋır qūdıretın tabi­ǧat tılımen ( mysaly, «Qūm mıne­zındegı» dauyl ) jetkızgendı süietın Oraǧaŋ būl joly da Keŋestıŋ kemşılıgın betıne basudyŋ keremet ailasyn tapqan. Jazuşynyŋ būl tuyndysynda kötergen basty mäsele şyǧarmadaǧy Erıktıŋ dosy Taǧannyŋ sözımen kel­tırsek bylai estıledı:
«Taǧannyŋ köŋılı oiran-asyr. Dosynyŋ mınezın taǧy bır qyrynan tanydy, alaida kım ekenın, qai ūlttyŋ ūlyna jatqyzaryn bılmedı. Bıluı mümkın de emes edı… Onyŋ bıletını – osyndai dübara jandardyŋ jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınde jer betınde tym köbeiıp ba­ra jatqandyǧy ǧana…». Oral­­han aǧamyz osyndai dü­ba­ra jandardyŋ jiyntyq obra­zy retınde Erıktı somdaidy. Erık qandai keiıpker? Ol – dünieqoŋyz, qatygez! Bıraq, būl jerde aranyŋ qandai qatysy bar degen sūraq ke­zeksız kilıge ketedı.

Älgı jalmauyz aranyŋ kä­dımgı aradan eş aiyrmaşy­lyǧy bolmaǧan­men, ony künı-tünı bal jinaityn, qaraŋǧy tüsse de ūiasynyŋ maŋyn gu-guge bölep, damyl körmeitın tynymsyzdyǧynan tanisyz, maŋyna jolap ketseŋ, top-top bolyp şabuyl jasaityn qatygezdıgınen bılesız. Bıraq, ol nege jat mınez tanytady? Nege öz baqtaşysyna qar­sylyq körsetedı? Tynym­syz, bal üşın bärıne daiyn, ūiasyn qoruǧa kelgende ajaldyŋ özı­­ne kırpık qaq­pai qarsy tū­ra­tyn ara boiyn­daǧy qasiet Erık­tıŋ är qy­lyǧynan körıne be­retını nesı? Osy sūraqtarǧa ja-uap tapsaq, tüiın öz-özınen şeşıledı.

Rasynda, «tuǧan jerdıŋ to­pyraǧy būiyrsa» degen ana­synyŋ arman tılegıne de qūlaq aspastan, tırıdei Altaidyŋ qysaŋyna «qa­map», jiǧa­nyn qyz­ǧyştai qoryp jü­re­tın, sonyŋ so­ŋynda el­den jy­raq ketken Erık adam ışın­degı «qauıptı budan» edı. Ara onyŋ şynaiy bet-bei­nesın aşu üşın alyn­ǧan ta­biǧattaǧy balamasy ıs­pettı. Eger poveste Erık öz qolymen anasyn öl­­tırse, mūn­dai şyǧarma oqyr­­­manǧa jol tappas pa edı?! Al, Erık­pen paralel alyn­­ǧan tip – aranyŋ Niura äjei­dı şaǧyp öltıruı şyǧar­mada körınıs tapqan tamaşa şeşım.

Oqyrman aitpaq oidy adaspai tapsyn dedı me eken, şyǧarmanyŋ soŋynda Erıktı Oraǧaŋ araǧa ainaldyryp jıberedı. Däl aranyŋ özıne emes, aradan äldeqaida tö­men­gı satydaǧy, bıraq, araǧa alys tuys bop keletın sarybas sonaǧa! Sebebı, Mater­link aitqandai, «Ara ja­sa­­ǧan qoǧamdyq ömırdıŋ deŋ­­geiı­ne jetu üşın, adam ba­la­sy­nyŋ aldynda älı talai ūzaq jol jatqan». Erıktıŋ «qauıp­tı budannan» (ara) da jiır­­kenıştı, balmen emes, qan­­men qorek­tenetın sonaǧa ai­naluy – oǧan äldeqaida laiyǧyraq baǧa bolǧan.

Būndai «budandar» qa­zaq arasynda būryn-soŋdy bıren-saran bolmasa, kez­despegenın jazuşy äu bas-tan aşyp aitady. Ony bızdıŋ dalaǧa äkelgen älgı ūşqyş Prohor Aleksandrovich, iaǧni orys ekenın de ädebi astarmen ädemı bergen. Söitken de, aradai gulep, är kün saiyn köbeiıp, ūlǧaiyp jatqan ındettıŋ qaupınen seskenıp, dabyl qaqqan! Būl jo­­ǧaryda aitqan «ūly sa­ryn­nyŋ» azynaǧan taǧy bır ünı ıspettı.

Şyǧarmada Taǧandy «… osyndai dübara jandardyŋ jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınde jer betın­de tym köbeiıp bara jatqan­dyǧy…» mazalaidy. Sol Ta­ǧan kım özı? Nege osy söz Ta­ǧan­nyŋ auzynan şyqty? Ol – sosializm dendetken basty dert – maskünemdıkke «şa­lynǧan» qazaq edı. Esı auǧanşa ışıp, bauyry­nan türkı balasy örgen ba­ba tau – Altaiǧa baryp adam­dyq keipıne äzer engen, tabiǧattyŋ tūnyq aua­sy men taza suynyŋ arqa­synda sauyqqan onyŋ auzynan şyqqan är sözde astar bar. Erıktıŋ (būl jerde Erık – «Anau») jiırkenıştı qylyǧyn betıne basatyn, ylǧi keleke qylyp jüretın Taǧan­nyŋ aitpaǧy – qazaq­tyŋ ait­paǧy. Taǧandy son­­dai araqkeş adamǧa ai­nal­­­dy­ruy – tamaşa «maski­rovka»! Ondai tömen dä­rejege tüsken adamnyŋ sözın «Anau» artyna da qys­tyr­mai­ty­nyn Oraǧaŋ bılgen de, Ta­ǧan­nyŋ auzymen keke­sınnıŋ astyna alǧan. Būl – momyndar köterılısınıŋ körınısı edı.

Oralhan aǧamyzdyŋ şy­ǧar­­malaryndaǧy qai keiıp­kerdı alyp qarasaŋyz da, osyn­dai tūlǧalar edı. «Qai­dasyŋ, qasqa qūlynym» po­vesındegı Sarqyndy da, «Ja­syndaǧy» Qiialhan da, «Mūztaudaǧy» Aqtan da, «Saitan köpır­degı» Aspan şal da, «Qamşy­ger­degı» Sa­daq­bai da, «Qar qyzyn­daǧy» Qoŋqai şal da, bärı-bä­rı Oralhan aǧa­myz­dyŋ ker­bū­ǧylyq leitmo­tivı tudyrǧan «buntovşikter» edı.

***

Oralhan Bökeidıŋ tabiǧi beinesın Marat Qabanbai aǧamyzdai bır auyz sözben surettep bergen eşkım joq şyǧar, sırä: « …qaida jürse de Altaiynyŋ bır qolatyn aiu, sıleusınderımen qosa qol­tyǧyna qysyp, seŋgır-seŋgır qarymen qosa eş auyrsynbai ala jüretın qyzyq kısı edı». Taǧy bırde Marat aǧamyz: «Oraǧaŋ tılı ylǧi töl janry – prozany qiia almai, marqūm Güliia şeşemızdıŋ ana sü­tımen sıŋgen aqyndyqtyŋ, şe­şendıktıŋ tızgının taǧy tarta almai, ekı arada emın-er­kın sairan salatyn… Şyn mänınde, Oralhannyŋ tılı – köne türk tılınıŋ, örkeniet örtegen, söitıp bügıngı bas­pasöz, teleradiolyq jadau men jüdeu qazarmalyq tılı­mızge qarsylanǧan türk-qazaq tılınıŋ būrq etken köte­rılısı bolatyn», – deidı. Qandai ädemı eske alu, qandai laiyq­ty baǧa!

Jazuşy: «Ras, ölgender qai­typ oralady. Olar tek oralmaidy, özderımen bır­ge arǧy düniedegı bar jaq­sylyqty – peiışten esken sau­mal samaldy ala keledı, iä, olar tek än salyp oralady!» dep jazyp edı («Qar qy­zy» povesınen). Ras eken. Oral­han Bökeev bügınde orta­myzda, ol jai ǧana oralǧan joq, ol bar sän-saltanatymen än sala oraldy da, proza pat­şalyǧynyŋ haq törındegı ruh tūǧyryna mındı. Endı mäŋgılıkke tapjylmaq emes.

Erbol JANAT