Nemese «Kitab tasdiq» turaly bırer söz
Bügıngı qazaq balasyn ne üşın oqytady? Bügıngı qazaqtyŋ balasyn oqytudaǧy maqsat-mūraty Abai zamanynan özgeşe me? Älde sol «baiaǧy jartas, bır jartas» pa? Osy saualdarǧa jauapty Abai mūrasyn zerdelegende tabarymyz anyq. Abai aitady: «Läkin osy künde orys ǧylymyn balasyna üiretken jandar sonyŋ qaruymen taǧy da qazaqty aŋdysam deidı. Joq, olai niet kerek emes. Qazaqqa küzetşı bolaiyn, bız de el bolyp, jūrt bılgendı bılıp, jūrt qataryna qosyludyŋ qamyn jeiık dep niettenıp üirenu kerek».
Mıne, bızge qazır osyndai «qazaqqa küzetşı bolatyn» oqyǧan jastar kerek.
Al endı, osy elge jany aşu, oǧan qorǧan bolu, bar küş-jıgerın el üşın sarp etu sekıldı adam boiyndaǧy asyl qasietter ūlttyq tärbiege tıkelei bailanysty ekenı beseneden belgılı. Sondyqtan da ǧylym-bılımnıŋ negızınde adamgerşılık qaǧidalary negız bolyp qalanbai, köktemeitınımız, kögermeitınımız aidan jaryq, künnen anyq aqiqat.
Ǧylym-bılım aludaǧy ūlttyq tärbienıŋ negızderın ūǧynu ūşın Abai şyǧarmaşylyǧyndaǧy otyz segızınşı qara sözdıŋ alatyn orny erekşe. Aqynnyŋ jüz elu jyldyq mereitoiyna orai şyǧarylǧan şyǧarmalarynyŋ ekı tomdyq tolyq jinaǧyndaǧy tüsınıkterde būl jaiynda bylai delıngen: «Otyz segızınşı söz. Alǧaş ret 1933 jyly jinaqqa engızılgen. Mürseiıt qoljazbalarynda «Kitap tasdih» degen taqyryby bar. 1905-1907 jyldardaǧy qoljazbalarda 1-betten bastalady». «Tasdiq» – orysşa-arabşa sözdıkte «utverjdenie istinnosti», «aqiqatqa sendıru» degen maǧynany beredı dep körsetılgen. Abaidyŋ būl eŋbekke būlai at qoiuy tegınnen-tegın bolmasa kerek. «Kitap tasdih» – aqiqatqa sendıru kıtaby. Äl-Haq (aqiqat) – Alla taǧalanyŋ körkem toqsan toǧyz esımınıŋ bırı. Endeşe, būl kıtap – Alla Taǧalanyŋ bar ekendıgıne, bır ekendıgıne sendıru kıtaby. Alla taǧalanyŋ elşısı Mūhammed (s.ǧ.s.) arqyly bızge tüsırılgen Qūran Kärımge sendıru, Qūran arqyly bızge jetken Alla ılımınıŋ aqiqatyna sendıru kıtaby. Jäne joǧaryda körsetılgendei, Mürseiıttıŋ alǧaşqy qoljazbalarynda būl şyǧarmanyŋ bırınşı betten bastaluy, bırınşı bolyp keluınde zor mänıs bar. Öitkenı, būl – Abai hakımnıŋ eŋ basty, eŋ negızgı eŋbegı. Oişyldyŋ bükıl dın turaly, dınnıŋ, imannyŋ aqiqaty turaly oilary osy eŋbekte jüielı türde baiandalǧan. Abaidyŋ öleŋderınde, poemalarynda, basqa ǧaqliialarynda berılgen dınnıŋ aqiqaty, imannyŋ tazalyǧy turaly oilary osy şyǧarmada ǧajaiyp dälelmen körkem türde baiandalǧan. Būl eŋbektı, «Kitap tasdiqtı» Abaidyŋ dıni-filosofiialyq oilarynyŋ qorytyndysy, kvintessensiiasy dese de bolady. Söz qylyp otyrǧan şyǧarmanyŋ basqa qyryq tört ǧaqliiadan taǧy bır aiyrmaşylyǧy – naqty adresatynyŋ barlyǧy. Basqa ǧaqliialardyŋ bırde-bıreuınıŋ naqty adresaty joq, olar bolaşaq oqyrmanǧa, qajet dep tabuy mümkın oqyrmanǧa («…kımde-kım ışınen kerektı söz tapsa…») arnalady. Al «Kitap tasdiqtyŋ» naqty oqyrmany bar.
«Ei, jüregımnıŋ quaty – perzentlerım! Sızderge adam ūǧylynyŋ mınezderı turaly bıraz söz jazyp, iadkar (eskertkış – O.T.) qaldyraiyn. Yqylas bırlän oqyp, ūǧyp alyŋyzdar, anyŋ üşın mahabbatyŋ tolady». Būl üzındıden kıtap naqty ılım üirenuşı jastarǧa arnalyp jazylǧanyn baiqaimyz. Ärı būl kıtaptyŋ maqsaty da aiqyn – oqyrmannyŋ jüregıne ıŋkärlık ūialatu, jas perzenttıŋ boiyn mahabbat sezımımen toltyru. Būl kıtap – Abaidyŋ ūzaq jyldar boiy ızdenısınıŋ nätijesınde köz jetkızgen, aqylymen tanyǧan, jüregımen sezgen Aqiqat ılımnıŋ jūrtqa ūsynyluy; İslam dınındegı Haq ılımınıŋ qazaq tılındegı täpsırı (tüsındırmesı) dese de, aqiqattan alşaq ketpespız. Endı sözımız däleldı bolu üşın Uäsila Abaiqyzynyŋ estelıgın ūsynalyq: «Äkem balalardy jetı jastan segızge şyǧarynda oquǧa beretın, erkek balalarymen qabat qyzdaryn da oqytatyn. Men de segız jasqa şyǧarymda oqydym. Ol kezde molda balalarǧa dın oquyn oqytatyn, qazaq tılınde kıtap joq bolatyn. Sondyqtan, balalardyŋ oiy, dünie tanuy kemsın bolady dep äkem aityp jürdı. Älı esımde, bır künı bızdıŋ oqyp otyrǧan üiımızge äkem keldı. Ädettegıdei, bärımız oryndarymyzdan tūrdyq, äkem ainala qarady da, «otyryŋdar» dedı. Bız otyryp jaiǧasqan soŋ moldaǧa qarap: «balalarǧa myna bır kıtapty äkeldım, osyny köşırıp, köbeitıp, bala basyna bır-bırden taratyp ber. Bügınnen bastap osy kıtapty qosa oqyt» dedı. Bız quanyp kettık, äkem üiden şyqqan soŋ, molda älgı kıtapty aldy da, bas jaǧyn oqydy, kıtap qoljazba eken. Bız ol kıtapty köşırıp alyp, oqi bastadyq. Basqa kıtaptarǧa köp köŋıl bölmeitın boldyq. Öitkenı, būl jaŋa kıtaptyŋ tılı ūǧymdy, sözı tüsınıktı, yŋǧai aqyl aityp otyratyn jaqsy kıtap boldy. Keiınnen baiqasam, sol kıtap äkemnıŋ «Ǧaqliia» atty qara sözben jazylǧan kıtaby eken. Bızdıŋ moldadan būl kıtapty estıgen basqa moldalar kelıp köşırıp alyp, öz şäkırtterıne oqytyp jürdı». Abaidyŋ «Ei, jüregımnıŋ quaty – perzentlerım!» degenı endı tüsınıktı boldy. Abai dın oquyn oqytatyn qazaqşa kıtaptyŋ joqtyǧynan dınnıŋ negızderın tüsındırıp beretın kıtap jazǧan jäne de oǧan «Kitap tasdih» (aqiqatqa sendıru) dep at qoiǧan. Ärine, basqa da ǧaqliialary oqytylǧan şyǧar, bıraq basqa dıni kıtaptardyŋ ornyn basyp, olardy joqtatpai, qazaq tılınde-aq dındı oqytuǧa jaraǧan negızgı şyǧarma «Kitap tasdiq» bolǧany sözsız. Öitkenı, būl şyǧarmanyŋ aty da, zaty da dıni maqsatqa säikes kelıp tūr. Jäne de būl şäkırtterdıŋ ışın pystyratyn, olardy jalyqtyryp, zapy qylatyn jalaŋ sholastika emes, är närsege aqylmen köz jetkızıp, aqylmen dälel keltırıp otyratyn qazaq tılınde jazylǧan bırden-bır kıtap. Oquşylardyŋ quanyp ketuı de, olarǧa būl kıtaptyŋ sonşa ūnauynyŋ da syry osynda bolsa kerek. Endeşe, būl kıtapty qazaq tılınde mūsylman mektepterıne arnalyp jazylǧan oqu qūraly dese de bolady.
(Basy. Jalǧasy bar)
Omar TEMIRBEKOV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty
