ÄR BALANYŊ BIR BAQYTY BAR

N.BAIYRBEK: Bala dese et-jüregı eljıremeitın adam kemde-kem. Bız solai oilaimyz. Äitse de, balany ärkım ärqalai süiedı eken.

Keiıpkerımız, ekı bırdei mügedek balany mäpelep ösırıp otyrǧan jas ana Äigerım Asanovany tyŋdap körelık.

Ä.ASANOVA: Menıŋ ekı balam bar. Bıraq, ekeuın bosanǧan kezde de densaulyǧynda kemıstıkter bolyp tuyldy. Bırınşı balam düniege kelısımen, ekı künnen keiın onyŋ «qasqyrauyz» ekenı anyqtaldy. Iаǧni, auyz quysyndaǧy üstıŋgı taŋdaiy joq eken. Därıgerler tekserdı, genetikalyq jaǧynan eşqandai kıltipan taba almady. Söitıp, joldasymyz ekeumızdıŋ qanymyz säikes kelmeidı dep aitty. Ony da tekserttık. Bıraq, keiın ol da rastalǧan joq. Sonymen, taǧdyrdyŋ jazǧany şyǧar dep, köŋıldegı kırbıŋdı elemeuge tyrystyq. Balamyzdyŋ auzyna ota jasatu üşın jügırdık. Söitıp ülken qyzymyz on bır ailyq bol­ǧan­da bırınşı ret Ana men bala orta­lyǧynda ota jasattyq. Hirurg därıger ota jasatyp jatqan ata-ana­lardyŋ bärı pälenbai dollardan tastap ketetının aityp, bızge emeurın tanytumen boldy. Şa­ma­myzǧa qarai bız de aqşa ber­dık. Kvotamen barǧan bolsaq ta. Alai­da, arada bırneşe ai ötkende ota ja­sap, tıkken auyz quysyndaǧy taŋdai etı qaitadan jyrtylyp kettı. Ota sätsız boldy. Söitıp, bır jyldan keiın qaitadan ota jasatuǧa tura keldı… Būl uaqytta men ekınşı balaǧa jüktı bolatynmyn. Ony aldyrǧym kelgen joq. Öitkenı, säbidı Allanyŋ bergen bır syiy dep qabyldadym. Ol bala jetı ai­lyǧynda düniege keldı. Iаǧni, şala tuyldy. Ökınışke qa­rai, ekınşı qyzymnyŋ da damuy oidaǧydai bolmai şyqty. Därı­­ger­ler säbi tuylǧanǧa deiın eş­te­ŋe anyq­tap, eşteŋe aitpaǧan soŋ būl men üşın kütpegen jaǧdai edı. Bala­­ny körgende özım şoşyp kettım. Öit­kenı, onyŋ oŋ qolynda tört sausaq, al aiaqtarynda taǧy da solai bırıgıp bıtken sausaqtar boldy. Ekı aiaǧynda da sondai ke­mıs­tıkter bar. Därıgerler şala tu­ǧan­dyqtan, qyzymdy jan saq­tau bölımıne alyp kettı. Keiın ony köruge barǧanda auyr küige tüs­tım. Bölımdegı bas pediatr menı kabi­netıne şaqyryp, otyrǧyzyp qoiyp, jekıre söiledı. «Bırınşı ba­laŋ auru bola tūra ekınşı balany nege kö­terdıŋ? Bırınşı balaŋ da, ekın­­şı balaŋ da auru. Erteŋ ösken soŋ olar senı kınälaityn bolady. Aldy-ar­tyŋdy nege oilamadyŋ? Endı sen jaǧ­daidy uşyq­tyrma, bala­dan bas tartu qaǧazyn jaz da, osynda qaldyryp ket. Ol erteŋ adam bol­maidy. Tıptı, tırı bolsa da, ne jüre almai, ne söilei almai, miy damy­mai, mügedek bolyp qala­dy» dedı. Men qoryqqanymnan anama tele­fon şaldym. Jaǧdaidy aittym. Anamnyŋ bır qūrbysy bolatyn, mügedek qyzy bar edı. Jasy on törtke kelse de, älı künge tö­sekte jatatyn. Mi jaǧynan da­my­mai qalǧan. Ne jürmeidı, ne söi­lemeidı. Sol bala üşın küieuı ot­basyn tastap ketken. Anam sol äiel­dı esıme salyp, özınıŋ men üşın alaŋ­dai­tynyn aitty. Söitıp: «eger därı­gerler balany tastap ket dese, tas­tap ket. Men senıŋ ömır boiy müge­dek balamen arpalysyp ötkenıŋdı köre almaimyn. Men de anamyn, sen balany oilasaŋ, men senı oilaimyn», – dedı anam. Būdan soŋ ūzaq oilandym. Bır jaǧynan qatty qoryqtym. Balanyŋ bolaşaǧy joq bolsa, onda nesıne ony alyp ketıp, bauyr basyp, özımdı qinauym kerek dedım. Säbidıŋ ömır süretınıne sengen joqpyn. Söitıp, balany şynymen qaldyryp ketuge bel budym… Ekı-üş kün şydadym. Balamdy köruge barmai qoidym. Üşınşı künı jan saqtau bölımınıŋ bas pediatry ma­ǧan keldı de, baladan bas tartu qaǧa­­zyn jaz dedı. Men qaitadan oi­lan­dym. Sol sät anammen ǧana söi­lesıp otyrǧanmyn. Bıraq ta soŋ­ǧy sätte anam da öz oiyn jasyrmady. Qanşama jetım bala­lardyŋ şetel­dıkterge berı­lıp jatqanyn, auru balalardyŋ donor­lyq maqsatta paidalanyluy müm­kın ekenın aityp, jylady. Men sol sätte balamdy soŋǧy ret körıp qa­­laiyn­şy dep, reanimasiiadaǧy säbi jatqan şynynyŋ qasynda jy­lap tūr­ǧanmyn. Şala tuylǧan säbi öte kış­kentai edı. Bıraq dem alyp, ūiyqtap jatty. Şynymen balam­dy ösırıp, organdaryn alyp saudaǧa salyp jatsa, ne bolady degen oi menıŋ jüregımdı ūşyrdy. Qanşa degenmen, ışten şyqqan balam emes pe, özımnıŋ qalai qatygez oilarǧa berılıp ketkenıme ökınıp, taǧy da jylap aldym. Söitıp, ba­lam­dy qaldyrǧym kelgen joq. Dä­rı­ger­dıŋ äke­lıp qal­dyrǧan qaǧa­zyn jyrtyp tastadym da, balamdy alyp ketetınımdı aittym…
R.JŪMABEKOVA: Qazır jol­da­syŋyzben bırge tūrasyz ba?
Ä.ASANOVA: İä.
R.JŪMABEKOVA: Kışken­taiy­ŋyz qazır neşede?
Ä.ASANOVA: Üş jarym jasta.
R.JŪMABEKOVA: Bala söi­lei me?
Ä.ASANOVA: Allaǧa şükır, söi­leidı. Ekı jasynan bastap jür­dı. Bıraq, ekı jasqa deiın bala­nyŋ özdıgınen jüre almai jat­qanyn körıp, mügedektıkke şyǧa­ruǧa talpynǧanymda köptegen qiyn­dyqtarǧa tap boldym. Därıgerler balany mügedekke jatpaidy dep, bet baqtyrmady. Bıraq onyŋ aiaǧynyŋ kemıstıgı bır bölek, qo­lyn­da tört sausaq qana bar, öz betın­şe ne qasyq, ne qalam ūstai almaidy ǧoi. Osyny aityp, qanşa jü­gır­sem de, eŋbekke jaramdylyq jaǧ­daiyn tekseretın sarapşy-därıgerler balany mügedekter qata­­ryna jat­qyzǧan joq. Ol kezde men tıptı qyzymnyŋ jürıp kete­tınıne de közım jetpeitın edı. Bır aiaǧy qys­qalau. Söitıp, anda jügı­rıp, mynda jügırıp, amalsyz sol kez­degı Ükımet basşysy Kärım Mäsı­movke hat jazdym. Ekı balam­nyŋ jaǧ­daiyn aityp, ekeuın de mügedekter qataryna qospai otyrǧanyn aityp, şaǧyndym. Sodan keiın ǧana älgı ortalyqtyŋ sarapşy därıgerlerı habarlasyp, ekı balam­dy da müge­dek­tıkke şyǧaryp berdı.
Jalpy men ülken qyzyma ekın­şı ret ota jasatqanda, Allaǧa şü­kır sättı öttı. Qazır qyzym bes jas­qa taiady. Soŋǧy jyldary äi­teuır sözderın tüsıne bastadyq. Özge­ler tüsınbese de, äkesı ekeumız ūǧa­myz. Sondyqtan, ol balany mügedek­tıkten şyǧarǧan. Al ekınşı qyzyma älı ota jasatqan joqpyz. Öitkenı, aiaǧyn basyp, endı ǧana jürıp jür­gen soŋ, qorqyp otyrmyn. Otadan soŋ qaitadan jatyp qala ma dep qauıptenemın.
R.JŪMABEKOVA: Negızınde, halyq­tyŋ ǧasyrlar boiǧy jina­ǧan täjıribesı boiynşa, sızdıkı dūrys. Bala bes jasqa deiın ösıp-önıp, tärbie alyp, alǧaşqy qalyptasu kezeŋınen ötuı kerek eken. Sondyq­tan, älgındei ülken otaǧa bes jas­tan soŋ aparǧan dūrys ta şyǧar.
Özderıŋız qai jaqtan keldı­ŋızder?
Ä.ASANOVA: Köbısı bızge «Semei jaqtan kelgen joqsyŋdar ma?» dep jatady. Bıraq, bız ol aimaqtan emespız. Men oŋtüstıktenmın. Joldasym Qaraǧandydan. Bıraq bız bärınen sūrastyryp jürmız, ata-babalarymyzda mūndai kemıstıkter bolǧan emes. Tuystarymyzdyŋ arasynda da ondai joq.
R.JŪMABEKOVA: Ras, ekolo­giia­­nyŋ saldarynan dep tapsa, bä­rı Semei jaqty oilaidy. Bıraq Se­mei­den de basqa jerlerde ekolo­giia­lyq problema köp.
N.BAIYRBEK: Rysty Ma­ǧauiia­qyzy, sızge bır sūraq. Äigerım Mäsımovke hat jazǧanǧa deiın ba­lany mügedektıkke şyǧara almai keldım dep otyr. Onyŋ aiaq-qolyn­daǧy kemıstıkterge qaramai, tekseruden keiın därıgerler sau adamnyŋ qataryna jatqyzyp otyrǧan. Iаǧni, kemıstıkpen tuylǧan balanyŋ kıl­tipansyz damitynyna senım bıl­dırgen. Osy qanşalyqty zaŋdy?
R.JŪMABEKOVA: Būl jer­de, söz joq, balanyŋ qūqy būzyl­ǧan. Nege deseŋız, onyŋ tua bıttı kemıs­tıkterın közben köre otyryp sarapşy därıgerlerdıŋ mügedektıktı rastamaǧany dūrys bolmaǧan.
L.QOIŞİEVA: Ärine, qūqy būzylǧan. Al mügedektıkke şyǧar­sa, ol balany asyrauşy adamǧa az da bol­­sa äleumettık kömek bolar edı ǧoi.
N.BAIYRBEK: Jalpy müge­dek­tıkke şyǧaru mäselesınde osyn­dai qisyn­syzdyq köp bolyp tūra­tynyn bılemız. Al balalarǧa qatys­ty mūndai qūqyq būzuşylyq bızde, Astana qalasynda qanşalyqty jiı oryn alady?
R.JŪMABEKOVA: Men ony naqty aita almaimyn. Nege dese­ŋız, bızge şaǧymdanǧan nemese osyn­dai oqiǧanyŋ tırkelgen kezı bol­ǧan joq. Bıraq, būl balanyŋ qū­qy müldem būzylmaidy degendı bıl­dır­meidı. Menıŋ oiymşa, äsıre­se balany mügedektıkke ötkızu mä­se­le­sınde aldymen balanyŋ äleu­met­tık jaǧdaiyn oilau kerek. Äleu­met­tık jaǧdaiyn jasau degen – ol bala­nyŋ qūqyn qorǧau degen söz. Iаǧni, ol densaulyǧyna ǧana qatys­ty mäsele emes. Sol sebeptı de, qazır medisina salasyna äleu­mettık jaǧdai degen ūǧym engızılıp jatyr.
Ekınşıden aitqym keletını, köp jaǧdaida bızdegı ata-analar bal­a­nyŋ qūqyna tym selqos qaraidy. Köbınese kelmeidı, mäselenı aitpaidy. Mynadai jaǧdaida da, keŋes ökımetınen kele jatqan ūǧym bolsa kerek, memlekettık meke­me aitsa boldy, soǧan senıp, bas şūlǧyp jüre beremız. Dūrysy, Äigerım sekıldı, balanyŋ qūqyn talap etıp, tiıstı oryndarǧa hat jazyp, jügıru kerek. Ärkım qai jerde bolsa da balasynyŋ qūqyn qorǧai bıluı qajet.
Būl jerde, mysaly, Äigerımnıŋ ekı balasynan da bas tartpai, mäpe­lep, ösırıp otyrǧany – özgelerge ülgı bolatyn jaǧdai.
L.QOIŞİEVA: Būl – ülken erlık.
R.JŪMABEKOVA: İä, erlık. Negızınde, balanyŋ qūqyn qorǧau degen otbasynan bastalady. Tıptı, säbi ananyŋ qūrsaǧynda jatqan kezden bastap onyŋ bolaşaǧyn oilap, bala baqyty üşın kürestı bastau qajet.
L.QOIŞİEVA: Bızde osyndai kemıstıgı bar balalardy gimnastikamen nemese basqa da şaralar arqyly damytuǧa, olarmen jūmys ısteuge arnalǧan ortalyqtar bar ma? Olar tegın jūmys ıstei me?
R.JŪMABEKOVA: Bar. Astanada balalarǧa arnalǧan üş oŋaltu ortalyǧy bar.
L.QOIŞİEVA: Al Äigerım, sondai tegın ortalyqqa balalaryn aparyp, igılıgın kördı me eken, sony sūraǧym kelıp otyr.
Ä.ASANOVA: Men kışkentai balammen älı barǧan joqpyn. Bıraq ülken qyzymdy aparǧanymda, onda sal auruymen auyratyn balalar köp jatatynyn kördım. Olardyŋ miy damymai qalǧan, sondyqtan, aiaq-qoldaryn igere almaidy. Qoz­ǧaluy qalypsyz. Sondyqtan, qyzym ol balalardan şoşyp, jylady. Söitıp, barǧysy kelmedı. Sol sebeptı, bız de aparmaityn boldyq. Bıraq qazır logopedtık balabaqşaǧa barady. Otadan keiın tılın tüsıne bastadyq dep otyrmyz ǧoi, sol baqşada arnaiy mamandardyŋ ainalysuy arqasynda söileuı dūrystalyp kele jatyr. Özı qazır beske taiady.

* * *

N.BAIYRBEK: Qalamyzdaǧy Mamandandyrylǧan balalar üiın­de bır közı körmegenı üşın ata-anasy bas tartqan balalar bar. Nemese bır qoly qysqa bolǧany üşın, jüregınde tesık bolǧany üşın, jalpy osyndai densaulyǧyndaǧy kemıstıgı üşın tuǧan balasynan bas tartyp jatqan analar az emes.
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: İä, Maman­dandyrylǧan balalar üiınde sondai balalar köp. Menıŋ oiymşa, bızdegı perzenthanalarda jas analarmen söilesıp, olarǧa aqyl-keŋes beretın psihologtardyŋ, äleumettık pedagogtardyŋ bolmauy – eŋ ülken mäselelerdıŋ bırı. Äit­pese, mıne, bızdıŋ aldymyzda Äigerım özınıŋ jaǧdaiyn aityp otyr ǧoi. Būl qyzǧa psihologiialyq qoldau kör­setıp, dūrys jol nūsqap, qaiyrly närsenı aitudyŋ ornyna ondaǧy pediatr­lar baladan bas tart dep ügıt­tegen. Menıŋşe, būl dūrys emes.
N.BAIYRBEK: Şeteldıkterge jetım balalardy asyrauǧa beru mäselesı bızde on jyldan berı qozǧa­lyp keledı. Osy mäsele boiyn­şa qyzu pıkırtalas tuyndaǧanda resmi oryndardyŋ «şeteldıkterge auru balalardy ǧana berıp jatyrmyz» degen uäj aityp kelgenı de jasyryn emes. Al, şyn mänınde auyrmaityn adam joq qoi.
R.JŪMABEKOVA: Jaŋa tuǧan balalardyŋ 80 paiyzynyŋ densau­lyǧynan äiteuır bır auru tabylatyny ras.
Ä.ASANOVA: Sau bolyp tuylyp, bırneşe jyldan keiın auruy bılınıp, jatyp qalyp jatqan balalar da az emes qoi. Sonda bız özımız tu­ǧan ba­lanyŋ bır jerı auyrǧany üşın tastap kete beretın bolsaq, onda kım bolǧanymyz? Men de osy­ny tüsın­beimın. Teledidardan ata-anasy tastap ketken mügedek balalardy körgen kezde jüregım auy­rady. Ondai kezde, şynymdy aitsam, otyryp jylap alamyn. Öitkenı, özımnıŋ qyzymdy tuǧan kezdegı jaǧdai esıme tüsedı.
Menıŋ oiymşa, ärbır bala ömırge kelgennen keiın, oǧan Alla­nyŋ näsıp etken bır baqyty bolmauy mümkın emes. Tıptı, balanyŋ bır jerı kemıs bolyp tusa da, onyŋ basqa bır sezımı, basqa bır qabıletı özge balalardan artyq bolyp tuatynyna öz basym kümändanbaimyn. Mysaly, menıŋ balalarymnyŋ dene müşelerınde kemıstıgı bolǧanymen, olardyŋ oilau qabıletı, miynyŋ damuy jaǧynan keibır balalardan äldeqaida artyq ekenın özım bılemın. Olar ömırge qūştar bolyp keledı. Ömırdı süiedı.
R.JŪMABEKOVA: Äigerımge qarap, myna bır närseler oiyma tüsıp otyr. Balalardyŋ qūqyn qorǧau departamentı bolǧannan keiın bızge neşe türlı jaǧdaidaǧy ata-analar keledı. Keşe ǧana kämeletke tolmaǧan balalardyŋ qūqyn qorǧau mäselesı boiynşa komissiianyŋ mäjılısı bolyp öttı. Jiyndy Bılım basqarmasynyŋ basşysy Äsima Bimendina özı jür­gızdı. Bız sonyŋ müşesımız. Son­da aitaiyn degenım, soŋǧy üş-tört jylda bızde balasynan bas tartyp jatqan ata-analar öte köp. Äigerım özınıŋ tuǧan balasynyŋ mügedek bolatynyn, dene müşelerınde kemıstık baryn bıle tūra, ony jetımder qatarynda tastamai, alyp ketıp, mäpelep ösırıp otyrsa, bylaiǧy ömırde sap-sau, äp-ädemı balalaryn «men mūny asyrai almaimyn» dep tūryp, tastap ketıp jatqandar bar. Tıptı, on törtke kelgen, ösıp qalǧan balasyn solai äkelıp, jetımder üiıne ötkızıp ketkenderdı körıp jürmız. Ondai ata-anaǧa nege öittıŋ dep, qattyraq söilei bastasaq, «senderdıŋ jūmystaryŋ bolmasyn, menıŋ jaǧdaiym joq, özım auyramyn. Balany asyraimyn ba, joq pa, özım bılemın» nemese «tūrǧyn üiım joq», «pälen joq, tügen joq» dep tūryp alady. Ökınışke qarai, so­lardyŋ köbı – özımızdıŋ qaraközder.
Osy mäselenı qalai şeşu kerek, ne ısteu kerek, Astanaǧa kıleŋ künın köre almai jürgen, azyp-tozǧan azamattar kelıp alyp, balasynan bas tartyp jatyr ma, älde basqa sebebı bar ma – osyny zertteu kerek bolyp tūr. Öitkenı, basqa jaqtardy bılmeimın, däl bızdıŋ Astanada osyndai jaǧdailar köp. Ötken 2012 jyldyŋ özınde Astana boiynşa bız 17 ata-anany qūqynan aiyruǧa mäjbür boldyq.
N.BAIYRBEK: Öz talaptary boiyn­şa ma?
R.JŪMABEKOVA: Öz talaptary boiynşa.
N.BAIYRBEK: Rasynda da, bızde mındetsu, masyldyq psi­hologiia basym siiaqty. Maman­dan­dy­rylǧan balalar üiıne barǧa­nymyzda da, keibır ata-analardyŋ jaŋa tuǧan säbiın «Sender memle­ket­tık mekemesıŋder, balamdy baǧyp beruge mındettısıŋder»,- dep tūryp, säbilerge uaqytşa qarai­tyn bölımge äkelıp, balasyn ötkı­zetın körınedı.
R.JŪMABEKOVA: İä, solai söi­leidı.
N.BAIYRBEK: Şyn mänınde, balanyŋ bes jasqa deiıngı tärbiesı onyŋ bükıl adamnyŋ bolmysynyŋ negızın qūraityny ras bolsa, osy säbi şaǧynda onyŋ boiyna meiırım ūialatyp, özımız balaǧa meiırımmen qarauymyz qajet emes pe. Al «sen qara» dep, memlekettık mekemege tastalǧan balany kım tuǧan balasyndai öbektep, aimalap otyrady? Onda pälenbai bala bar. Al qy­z­metşıler – olar bärıbır jäi qyz­metşı ǧoi. Bala kütımıne jūmysym dep qaraidy. Ananyŋ meiırımın olar bere almaidy. Bala meiırımge qanbaidy. Al sol balasyn tastap ketken ata-analardyŋ köbı balalar üiınıŋ tärtıbıne baǧynǧysy kelmeidı eken. Qalaǧan uaqytta balany kelıp körıp, qyzyqtap ketkısı keledı. Balasy qūddy zoobaqtaǧy bır ermek qūraly sekıldı…
Jalpy, osy jaǧdai, balalardan bas tartu oqiǧalarynyŋ köbeiıp ketkenı turaly psiholog retınde, Limana apai, sız ne aitasyz?
L.QOIŞİEVA: Baiqaǧanym, soŋǧy jyldary jaǧdaiymyz jaq­sar­ǧanymen, qoǧamda qatygezdık, meiırımsızdık beleŋ alyp bara jatqan sekıldı. Būl elıkteuşılıkten be, älde adamdardyŋ boiyn özımşıl­dık bilep alǧan ba – tüsınbeisıŋ. Būryn qaita zaman qiyn kezde adamdar arasynda meiırımdılık, jylylyq bolatyn… Bızde osy qoǧam­dyq keleŋsızdıkke qūrban bolyp otyrǧan otbasylar da az emes. Psiho­logiialyq daǧdarys ortalyǧy bolǧan soŋ, bızge ondai azamattar köp keledı. Balalaryn ūryp soǧyp, azaptaityn jaǧdailardyŋ bar ekenıne kuä boldyq. Mysalǧa, bır jas kelınşek bızge jiı telefon soǧatyn. Bıraz söilesedı de, tūtqany qoia salady. Bırneşe ret osyndai jaǧdai boldy. Sodan keiın «sen qalai da bızge keluıŋ kerek» dedım. Keiın aqyry jolyn tauyp, älgı äiel kelıp kettı. Söitsek, joldasy osy qalada qūqyq qorǧau organdarynyŋ bırınde jūmys ısteidı eken. Ol üş jyl boiy kelınşegı men balasyn üiınde qamap ūstaǧan. Bır künı tünde üiınıŋ kıltın ūrlap alyp, kelıp otyr älgı äiel. Özderınıŋ türlerın körseŋız, tūtqynda bolǧan adam siiaqty, balanyŋ da, kelınşektıŋ de türı bop-boz. Üş jyl boiy kün körmegen. Odan bölek balasyn ūryp-soǧyp, aiaǧynan ūstap laqtyryp, qabyrǧaǧa soǧyp, ütıkpen qorqytyp, bılgenın jasap kelgen ata-analar da bar eken. Ärine, olar köbırek aitqan saiyn, osyndai qatygezdıkke qarsy şara qoldanǧan saiyn aiaq tarta bastaityn şyǧar dep oilaimyn. Bıraq mūndaidy azaptauşynyŋ qoǧamdaǧy bedelıne, qyzmetıne qaramai, aşyq aityp üirenuımız qajet.
N.BAIYRBEK: Özgenı qina­ǧan­nan läzzat alatyn, sadizmge boi aldyrǧan, bylaişa aitqanda qa­ty­gez­dıkpen auyratyn adamdar ne üşın kö­beiıp kettı dep oilaisyz?
L.QOIŞİEVA: Jalpy, HHI ǧasyrdyŋ negızgı dertı – psiholo­giialyq dert dep aitady. Mysaly, sız qandai adamdarǧa jaqyn bolyp, kımmen köbırek söilesıp, kım­men aralassaŋyz, sol adamnyŋ äserı timei qoimaidy. Bärıŋız de bai­qaityn şyǧarsyzdar, keibır adammen äŋgımeleskende janyŋyz rahat­tanyp, demalyp qalasyzdar, al endı bıreumen äŋgımeleskende şarşap, tūla boiyŋyzdaǧy quat bıtıp qalǧandai sezınesızder ǧoi. Mıne, osy – HHI ǧasyrdaǧy psihologiialyq quattyŋ öte basymdyqqa şyǧyp bara jatqanynyŋ körınısı. Būl ǧaryştyq deŋgeige de bailanysty. İnternet sekıldı elektrondyq, teh­nikalyq qūraldardyŋ qoldanys­qa enuınıŋ de äserı. Jalpy būryn infeksiialyq jūqpaly aurular köp bolǧan bolsa, qazır psihologiialyq auru köp. Ekınıŋ bırınıŋ jüikesı auyrady. Ekınıŋ bırı depressiiada. Ekınıŋ bırı küizelıske beiım. Bükıl Europa osynyŋ şegıne jetıp otyr. Al bız sol jaǧdaidy endı sezıne bas­tadyq. Son­dyqtan, ärbır mekemede psihologiialyq ortalyq boluy qajet. Olardyŋ halyqqa aqy­syz jūmys ısteuın qamtamasyz etu kerek.
R.JŪMABEKOVA: Osy äŋgı­meden keiın maǧan bır oi kelıp otyr. Men özı jasymnan ata-äjemnıŋ qolynda ösken balasy edım. Sol kısılerdıŋ sözı älı künge jadymda saqtalyp keledı. Endı özım bır äulettıŋ anasy bolyp otyrmyn. Nemerelerım bar, äjemın. Künde keşkısın balalar da, bärımız de jūmystan şarşap oralamyz. Bıraq, keşkı dastarhan basyna otyrarda ylǧi da: «Stöldıŋ basyna tek jaq­sylyqty oilap, jaqsy köŋıl-küimen kelıŋder»,- dep otyramyn. Jaman emosiia, ötken-ketken – bärı syrtta qaluy kerek deimın. Öitkenı, şynynda da, adamdar bır-bırıne äser etedı.
L.QOIŞİEVA: İä, naǧyz tär­­bienıŋ ūiasy sol dastarhannan bas­­talady ǧoi. Dastarhan basyn­da ai­tylǧan äŋ­gımeler, jaqsy söz­der bala­nyŋ ja­dynda jattalyp qalady.
R.JŪMABEKOVA: Ökınışke qarai, köbımız jūmyspen jürıp, syrtta türegep jürıp tamaq ışıp, öz berekemızdı özımız ketıremız ǧoi. Onyŋ aǧzaǧa da qanşama ziiany bar. Al keşkı tamaqqa üi ışı tügel otyrǧanda dastarhannyŋ berekesın kırgızu kerek qoi. Dastarhan basynda, rasynda, önegelı äŋgıme aitylady. Ol özı bırıktıretın, ortaq­tas­tyratyn bastau tärızdı.
J.ŞÄKENŪLY: Jalpy sızder aityp otyrǧan mäselelerdıŋ köbı – jahandanu däuırınıŋ, elektrondy ǧasyrdyŋ bızge äkelgen zūlmattary. Osynyŋ bıreuı bızdıŋ ata-babamyzdan jalǧasyp kele jatqan imandylyq älıppesınıŋ üzılıp qaluy men ūltymyzdan jalǧasyp kele jatqan tektılıktıŋ saqtalmauy saldarynan. Jetpıs jyldyq bodan­dyq äkesın, şeşesın, atasyn, apasyn, äjesın bilep, qūldyqtyŋ qamytyn kigızıp, araq pen temekıge üiretıp, genderın ulap ülgerdı. Onyŋ asyl tūqymdaryn saiasi quǧyn-sürgın jyldarynda öltırdı, qyrdy. Osydan soŋ imandylyq, ūlttyq qūndylyq azaidy. Säbidı kele­şek­ke daiyndau, ülken maqsat­tar­dy oilau müldem qaldy. Şyn mänınde bız ärbır qyz balaǧa ūlttyŋ anasy dep qarauymyz kerek. Qyzy­myzdy qolymyzǧa gül retınde ūs­tap, özgelerdıŋ közın qyzdyryp jü­ru üşın ösırmei, bolaşaq bır äulettıŋ, ūlttyŋ anasy dep tärbie­leuımız qajet. Ol üşın balany qūr­saqqa bıtken künnen bastap ony tär­bieleudı oilastyrǧan abzal. Qūr­saqta jatyp-aq anasynyŋ, syrt­taǧy adamdardyŋ dauysyn esti bastaityn säbi sol qūrsaqtan jaq­sy söz estuı kerek. Adal as sıŋı­ruı qajet.
Men köp jaǧdaida ūialy telefo­nym­dy öşırıp qoiamyn. Nege? Öit­kenı, ol oidy būzady. Mysaly, men jarty saǧat jūmys ıstep otyryp, arasynda bır telefon qoŋyrauyna jauap beretın bolsam, qaitadan jazuǧa otyrǧanda aldyndaǧy oidyŋ jalǧasyn joǧal­typ alamyn. Būnyŋ bır dälelı, sız, mysaly, ekı-üş ūialy telefondy qoiyp, solardyŋ arasyna bır jūmyrtqa men bır jügerı, sosyn taǧy bırdeŋenı bır-bırıne jalǧap qoiyp qoiyŋyz. Tele­fon qoŋyrauy älgı zattardy tal­qan­dap tas­taidy. Bailanysyn būzady. Tıptı jūmyrtqanyŋ ışın­degı uyzdaryn da özgertıp, tal­qandap jıberedı. Al osyndai miy talqandalǧan ana men äkeden tuǧan bala erteŋ qandai bolady? Bügıngı balalar tua sala eŋbektep baryp ūialy telefonǧa jabysady. Nege? Öitkenı, bız tumai jatyp olardy sol telefonǧa üiır etıp qoidyq qoi.
N.BAIYRBEK: Işte jatqannan sondai aqparat sıŋdırdık deisız ǧoi?
J.ŞÄKENŪLY: İä. Telefondy «senıŋ qajettılıgıŋ mynau» dep, oǧan jetkızıp qoidyq. Al şyn mänınde oǧan qūrsaqta jat­qanda berıluge tiıs aqparat jaŋaǧy iman­dylyq bolatyn. Ata-babamyzdan qalǧan bekzadalyq, tazalyq, tektı­lık bolatyn.
Ötkende radioda söilep jatqan imamǧa bır ana sūraq qoiyp jatyr. «Osylai da osylai, men balama barymdy berıp ösırıp edım, töbesınen qūs ūşyrmap edım. En­dı äbden ösırıp, tūǧyryna qon­dy­­ryp, rahatyn köremın be dep otyr­­ǧa­­nymda, menı mynau qart­tar üiı­ne äkelıp tastady» dedı. Sonda imam: «jaraidy, sız ba­la­ŋyzǧa ış­kızgen, jegız­gen şy­ǧarsyz. Bıraq sol balany qūrsaqqa bıtkennen, tym qū­rysa tuǧannan bastap imandylyqqa tärbielei aldyŋyz ba?» dedı… Mıne, būl mäselenıŋ jaua­by – osy. Bız balamyzdy haram tamaq­tar­men auyzdandyryp, toidyryp, jetkızgen soŋ, onyŋ boiyna iman­dylyq daryta almaǧan soŋ, ärine, erteŋ özımızge tiıstı jauabymyzdy alamyz.
Bız bügın sol jaǧdaidy bastan keşıp otyrmyz. Kemtar balalardy aiamaitynymyz, sap-sau balanyŋ özın tastap kete beretınımız sodan.
Al Äigerım qyzymyzdyŋ basyn­daǧy jaǧdaidy Allanyŋ synaǧy dep qabyldau kerek.. Jalpy bala kemtar bolyp tuylyp, qiynşylyqqa tap bolyp jatsaq, būnyŋ da artynda ülken bır nyǧmet, jaqsylyq boluy mümkın.

* * *

N.BAIYRBEK: Kei analar balasynan bas tartyp, bar baqyttyŋ qadırın bıle almai jatqanymen, qai qoǧamda da bır balanyŋ ünıne zar bolyp jürgen azamattar da az emes. Osy oraida, elordamyzda, qamqorsyz qalyp, memlekettık mekemelerdıŋ qarauyna alynǧan balalarǧa ata-ana ızdestıru şaralary ūiymdastyrylyp tūratynyn bılemız.
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: İä, ondai jūmystar älı de jürıp jatyr. Būl tūrǧyda bız Balalardyŋ qūqyn qorǧau departamentımen bırlesıp qūrǧan baza boiynşa jūmys ısteimız. Ol jerde barlyq asyrauǧa berıluı mümkın balalar jaily aqparattar salynady. Balalardyŋ suretterı, olardyŋ qai jyly tuǧany, densaulyq jaǧdaiy – tolyq jariialanady. Al bala asyrap alǧysy keletın ata-analar arnaiy saitqa kırıp, balalardy körıp, özınıŋ meiırı tüsken balany sūrap, kelıp jatady.
Respublikalyq baza öz jemısın berıp keledı. Qazır qoŋyrau şalyp, öz tılekterın bıldırıp jatqan azamattar köp. Būl baǧytta jūmys jaqsy jürıp jatyr.
N.BAIYRBEK: Soŋǧy jyldary bala asyrauǧa ötınış bıldırıp jürgenderdıŋ sany qanşa?
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: 2012 jy­ly – 145 otbasy bala asyrap alu­dy sūraǧan. Olardyŋ ışınde 131 otbasylyq jūp jaŋa tuǧan şaǧy­nan bastap tört jasqa deiıngı balalardan aluǧa ötınış bıldırse, 14 otbasy tört jastan ülken, iaǧ­ni balalar üiındegı balalardyŋ bırın alsam dep keldı. Al osy 2013 jyl­dyŋ alǧaşqy tört-bes aiynyŋ özınde 83 otbasy bala asyrap alsam dep, ötınış jazyp otyr.
N.BAIYRBEK: Būl – bala sū­rap, tır­kelgenderdıŋ sany. Al asy­rau­ǧa be­rılgen balalardyŋ sany qanşa?
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: 2012 jyly 144 bala asyrauǧa berıldı. Onyŋ ışındegı 62 bala –Mamandandyryl­ǧan balalar üiınıŋ säbiı. Iаǧni, tört jasqa deiıngı balalar. Al 82 bala otbasy ışındegı jaǧdai boiynşa, iaǧni ögei ata-anaǧa tırkelıp jazyldy. Osy 2013 jyldy aitar bolsaq, qaŋtar aiynan bügınge deiın­gı uaqytta 43 bala asyrauǧa berı­lıp otyr. Olardyŋ 21-ı – balalar üiınen, al 22-sı otbasy ışındegı asy­rau jaǧ­dailary.
N.BAIYRBEK: Būl – Qazaqstan azamattaryna berılgen balalar ma?
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: İä, Qazaq­stan azamattaryna berılgenı.
N.BAIYRBEK: Al şetel­dıkterge berılıp jatqandar bar ma?
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: Soŋǧy jyldary şetel azamattarynyŋ asyrauyna bala berılıp jatqan joq. Öitkenı, moratorii jariialanǧan. Būl mäsele älı qarastyryluda.
N.BAIYRBEK: Bala asyrap alǧandarǧa järdemaqy taǧaiyndau kerek degen mäsele köterılgenın bılemız. Ol qalai jürıp jatyr?
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: Būl mäsele älı tolyq şeşılgen joq. Bala asy­rap alǧan jaǧdaida jörgekpūl sekıl­dı bır merzımdı järdemaqy taǧaiyn­dau qarastyrylyp jatyr. Zaŋ älı qabyldanǧan joq.
L.QOIŞİEVA: Menıŋ bır sūraǧym bar. Eger bır azamat balalar üiınen bırneşe balany asyrap alyp, baqqysy keletın bolsa, olarǧa memleket tarapynan kömek bola ma?
R.JŪMABEKOVA: Ärine, bolady. Ol zaŋmen tolyq qarastyrylǧan. Bala asyrap alǧysy keletın azamat tiıstı qūjattardy daiyndaidy. Psihologiialyq jaǧynan, densaulyǧy tūrǧysynan, sol sekıldı äleumettık jaǧdaiy boiynşa bıraz tekseruden ötedı. Al qūjattaryn daiyndap, tiıstı oryndardyŋ qol­dauyna ie bolǧannan keiın balany patronattyq tärbiege ala ma, älde öz balasy etıp jazdyryp ala ma – ony özı bıledı. Bala asyrap alǧan­darǧa arnaiy järdemaqy tölenedı. Mysaly, patronatqa alynatyn är bala üşın ai saiyn – 30 myŋ şamasynda, al asyrap alynǧan bala üşın 17 myŋ 310 teŋge kölemınde järdemaqy berıledı. Mūndai kömek 18 jasqa deiın qarastyrylǧan.
J.ŞÄKENŪLY: Sonda 18 jas­tan keiın balalardy memleket qai­da barsaŋ, onda bar dep jıbere sala ma?
R.JŪMABEKOVA: Būryn, rasynda, 18-ge tolǧannan keiın mem­le­kettık mekemeler balalardy qaramaǧynan şyǧaratyn. Olar oqu­ǧa bara ma, jūmys ıstei me – öz jo­lyn tauyp ketuı tiıs bolatyn. Al, qazır äleumettık baqylau, qol­dau bar. Ata-anasyz qalǧan bala qaida tärbie alsa da, 23 jasqa deiın olar­dyŋ ömırın, äleumettık jaǧdaiyn memleket qadaǧalap, qorǧauǧa alyp otyrady.
N.BAIYRBEK: Odan bölek jetım balalardy ösken soŋ baspanamen qamtamasyz etu mäselesı de qazır Parlamentte qaralyp jatyr emes pe?
R.JŪMABEKOVA: İä, qarausyz qalǧan balalardyŋ bärıne baspana tūrǧysynan da qoldau körsetu qazır qarastyrylyp jatyr.
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: Būl baǧytta jūmys qarqyndy jürıp jatyr. Mektepterdegı äleumettık pedagogtarmen äŋgımeler jürgızılıp, saraptau jūmystary jasalyp jatyr. Balalardy qalada qaldyrmau amal­dary qarastyryluda.
R.JŪMABEKOVA: Jaqynda bır qyzyq jaǧdai boldy. Bız osydan üş-tört jyl būryn Astana äkımı İman­ǧali Tasmaǧambetov päter bergen ata-anasyz balalardyŋ jaǧ­­daiy qazır qalai eken dep, aiaq as­ty­nan körıp ketuge barǧanbyz. Taŋ qalyp, riza bolyp qaittyq. Ata-ananyŋ qamqorynsyz qalǧan balalar baspanasy, jūmysy bolsa, öz bet­terınşe jaqsy ömır sü­rıp ketedı eken. Soǧan közımız jet­tı. Mäse­len, bız barǧan üide bır otba­sy­­nan jetım qalǧan üş qyz tūra­­tyn. Üşeuı sondai tatu, bırıne-bırı bauyr­­mal. Ülke­nı ekı sıŋlısıne bas-köz bolyp otyr. Ül­kenı jūmys ıstese, or­tan­şysy – oquda, al kışısı – mek­tepte oqidy. Ärqaisysy öz jauap­ker­şı­lıgın bı­letın, jap-jaqsy balalardyŋ otbasy qalyptasqan.
N.BAIYRBEK: Jalpy bızde ata-ananyŋ qamqorynsyz qalǧan ba­lalarǧa jaǧdai jasau jolǧa qoiyl­ǧan, iä. Zaŋ jaǧynan da balalar­dy qūqy tolyq qorǧalǧan deuge bolady.
R.JŪMABEKOVA: İä, bärı oilastyrylǧan. Balalardyŋ qūqyn qorǧau turaly zaŋ da jan-jaqty qamtylǧan deuge bolady.
J.ŞÄKENŪLY: Zaŋ jaqsy bolǧanymen, onyŋ keide atqaryluy dūrys bolmai jatady ǧoi.
R.JŪMABEKOVA: İä, atqaru­şylar tarapynan köbınese qate­lıkter ketıp jatady. Mysaly, balalarmen jūmys ısteitın mekemenı basqaryp otyrǧan adamnyŋ jüregı tas bolsa, eşqandai jaqsylyq kütu­dıŋ keregı joq. Köp närse maman­darǧa, basşylarǧa bailanysty.
Sosyn ata-analar da balasynyŋ qūqyna selqos qaraudy qoiuy qajet. Mysaly, bızge keide köpbalaly analar kelıp, kömek sūrap jatady. Qarasaŋ, arasynda on bestegı balasyna qūjatyn daiyndap bermegen ata-analar da bar. Tıptı, tuu turaly kuälıgın dūrystap alyp, qūjattaryn tügendep otyruǧa şamasy kelmegen. Būlai bolmaidy ǧoi. Qūjat dūrys bolmaǧan soŋ, eşqandai jeŋıldıkke de, basqaǧa da qol jetkıze almaidy. Sondyqtan aitarym, balalardyŋ jolyn kespeu kerek. Ärbır ata-ana balasynyŋ baqytqa jetuı üşın jauapty ekenın esten şyǧarmauy qajet.
Ä.ASANOVA: Jalpy bügıngı äŋgımeme qorytyndy retınde aitarym, mügedek balasy bar otba­sylarǧa memleket tarapynan jasalatyn jeŋıldıkter az bolyp otyr. Sebebı, men özım sol jaǧdaidy bas­tan keşıp otyrmyn. Tūrǧyn üi ja­ǧy­­nan mäselem şeşılmegen. Ekı ba­lam­nyŋ densaulyǧy kemıs bolsa, sonyŋ bıreuıne mügedektıgı üşın jär­demaqy alamyn. Bala üşın jäne sol mügedek balany baǧyp otyr­ǧanym üşın maǧan ai saiyn 37 myŋ teŋge berıledı. Menıŋ aitqym keletını, balasy, äsırese osyndai mügedek balasy bar azamattardyŋ, bala­lardyŋ aqysyn jeuge, olar­dyŋ qūqyn tap­tauǧa jol berıl­mese eken. Onsyz da bala­synyŋ bolaşaǧyn oi­lap, qabyr­ǧasy qaiy­syp jürgen ana­­lardy taba­ny­nan tozdyryp, kabi­nette otyr­ǧan mamandar keude­sınen ite­rıp, oryn­syz dörekı­lık körsete ber­me­se eken deimın.
L.QOIŞİEVA: Bızde oŋaltu ortalyqtary bar dedık. Bıraq, Äi­gerım aitqandai, miy zaqym­danǧan, sal aurularyn sana-sezımı dū­rys balalarmen qatar jatqyzyp em­deimız deu – aqylǧa syiymsyz närse. Sondyqtan, denesınde ǧana ke­­mıstıgı bar, mügedek balalardy jat­­qyzyp, emdep, olardyŋ damuy üşın ar­naiy mamandar qosym­şa jū­mys jürgızetın bölek orta­lyq­tar bolsa igı. Eu­ropa elde­rınde tre­najer zal­dary bar­lyq aza­mat­tar­ǧa tegın qyzmet etedı. Bız de son­dai jaǧ­dai­ǧa jet­sek deimın. Bala­­­la­­ry­myz­dyŋ aman-esen ösuı üşın, sauy­ǧuy üşın memleket bar­­lyq jaǧdaidy ja­­sai tüs­se eken dep tı­lei­mın.
J.ŞÄKENŪLY: Bala tär­bie­sı­nıŋ bastauy ana tär­biesı­nen bastala­­tyn­dyqtan, qyz ba­la ösıru­dıŋ qandai jauapkerşı­lık ekenın ūǧyn­­saq eken deimın. Ärbır ūlt balaǧa – ūlt­tyŋ äkesı, qyz ba­la­ǧa ūlt­tyŋ anasy dep qa­­rau­ǧa üirensek eken. Odan keiın ba­la­­­baq­­şa­daǧy, mek­teptegı ūs­taz­­­­dar­­dyŋ öresın tek­serıp, olar­­­dyŋ balaǧa qanşa yq­pal ete­tının esker­sek dūrys bolar edı. Öit­kenı, eldıŋ bolaşaǧy – osy bala­larda. Olardy dūrys qalyp­­­tas­­tyru üşın otbasy, bılım oşaq­tary, qoǧam – bärı jauapty ekenın aita beru qajet.
Ǧ.ÄBRAIYMOVA: Ata-anasy bas tartqan balalar az bolsa bız­dıŋ qoǧamnyŋ baqyty da artar edı. Sol sebeptı de, eŋ bastysy, per­­zent­hanalarda analarǧa bala­nyŋ qandai baqyt ekenın aityp tüsın­dıretın psihologtar jūmys ıstese eken deimın.
R.JŪMABEKOVA: Būrynǧy aitylatyn eŋ jaman söz – «jaty­ryŋ jaman» degen söz bolatyn. Būl nenı bıldıredı? Jazuşy ınımız aityp otyrǧandai, bärınıŋ äielge bailanysty ekenın bıldıredı. Son­dyqtan, qazaq qyzdary, äielder, bız özımızdıŋ boiymyzdy, oiymyzdy tüzeuımız kerek. Jalpy, qoǧam bo­lyp, el bolyp, ıs-äreketımızdı tüzeuı­mız qajet. Odan keiın aitarym, bala ömırge kelgennen keiın olardyŋ bärınıŋ qūqy bırdei. Eş­bır balany aq, sary, mügedek, sau, ūl, qyz dep böluge bolmaidy. Bız mü­gedek balalarǧa da müsırkep qarau­dan aryluymyz kerek. Olar­dyŋ zaŋ­men bekıtılgen öz qūqyqta­ry bar. Sony saqtauǧa bärımız mın­­det­tımız.
Al ömırdegı eŋ qorqynyş­­­­ty närse, adamnyŋ mügedektıgı, syrtqy jarym­­­jan­­­dyǧy emes, ışkı jarym­jan­­dyǧy. Son­dyqtan, ruhani dünie­­sı bai, imandy, estı ūrpaq tärbie­­leu­dı oilauy­myz qajet.
Üşınşı aitarym, bügıngı künı balalardyŋ qūqyn qorǧaityn zaŋ­­da­­­­ry­­myz köp. Bärı de halyq­ara­­lyq stan­­dart­­tarǧa sai keledı. Sol zaŋdy ıske asyru kezınde moi­ny­myz­­ǧa qa­ryz almauǧa, bärın adal, ädıl at­qaruǧa tyrysuymyz qa­jet. Al, ata-analar, taǧy da aita­myn, öz balasynyŋ qūqyn qor­ǧau üşın, bala ba­qyty üşın küre­se bılgenı dūrys. Öit­kenı, bala – ata-anaǧa Allanyŋ bergen amanaty.
P.S. Ärbır säbi süidırgen saiyn Jaratuşy ie äiel-anany qai­rat­tandyra tüsedı. Balany bergen soŋ, oǧan mäpelep baǧarlyq meiırım, küş-quat, sabyr, tözım qosa beredı. Endeşe, balany süimeu, oǧan meiır­lenbeu mümkın emes. Balalar – bärı­mız­dıŋ ümıtımız, köz qua­ny­­şymyz.

Daiyndaǧan
Näzira BAIYRBEK