Angliiada oqyp jürgenımde, körşı kelınşektıŋ alty jasar qyzymen bırge apta saiyn muzei aralaityn edık. Onda bız eksponattardy da tamaşalap, kvest te oinap, jarysqa da qatysyp qaitatynbyz. Bır taŋǧalatynym, qaşan körseŋ de muzeige keluşı kısılerdıŋ qatary üzılmeitın. Olardyŋ denı balalar-tūǧyn. Bızdıŋ elde muzeige baruǧa qūmartyp tūratyn balany onşa körmeisıŋ ǧoi. Osynyŋ sebebın bılmek nietpen ötken joly 1-synypta oqityn sıŋlım Eldanany jetektep, Astanadaǧy üş muzeige apardym.
Muzeilerden ne kördık?
Äuelgı baǧytymyz Beibıtşılık köşesındegı Tūŋǧyş Prezident muzeiı boldy. Kıru tegın eken. Kiımderımızdı ılgen soŋ, muzei qyzmetkerı bızden bahily kiiuımızdı talap ettı. Auruhananyŋ atmosferasyn eske tüsıretın ärı emın-erkın jüruge kedergı tuǧyzatyn bolǧandyqtan, bügınde bahily beru «dästürınen» älemnıŋ köp muzeilerı bas tartqan. Ataqty Luvrda da, Britan muzeiınde de, Ermitajda da asa qūndy jädıgerler saqtalǧanymen, eşkım de qonaqtardy bahily kiiuge mäjbürlemeidı. Alaida bızdegı ereje basqaşa bolǧandyqtan, amalsyz moiynsūndyq. «Täte, aiaǧym ystyqtap kettı», «Mynany kiseŋ edende taiǧanaidy ekensıŋ», «Jyrtylyp jatyr, jüre bereiın be?» degen sıŋlımnıŋ myŋ qaitara sūraǧan sūraqtarynan-aq oǧan yŋǧaisyz bolyp kele jatqanyn tüsındım.
Ekınşı qabatqa köterılıp, Elbasynyŋ būrynǧy jūmys kabinetıne bas sūqtyq. Eş zatty qolmen ūstauǧa, suretke tüsuge bolmaityndyqtan, onda köp uaqyt aialdaǧan da joqpyz. Dälızdegı üstelde bırneşe eskı telefondar tūr eken. Oǧan da sausaǧymyzdy tigızbei, syrtynan ǧana tamaşalap ötuge tura keldı. «Myna oryndyqqa otyruǧa bola ma?», «Menı osy jerde suretke tüsıresız be?», «Ūstap köreiınşı». Ökınışke qarai, büldırşınnıŋ osy sekıldı tılekterınıŋ bırde-bırıne bas şūlǧi almadym. Är närsege tyiym salyna bergennen soŋ, sıŋlım de jalyǧa bastady. Qūr közben ǧana köre bergennen bala tügılı menıŋ de qyzyǧuşylyǧym basylyp qalǧan edı, artynşa muzeiden şyǧyp kettık.
Sodan soŋ, Äskeri qaru-jaraq muzeiıne bas sūqtyq. Suretke tüsıruge jäne qolmen ūstauǧa bolmaidy degen zaŋ mūnda da bar bolyp şyqty. Zeŋbırek, keme rulı tärızdı bölek tūrǧan eksponattardy qyzyq körıp, ainalşyqtap qalyp edık, ızımızben jetıp kelgen muzei qyzmetkerı eşqandai da mülıkke qol tigızbeuımızdı taǧy da şegelei aitty. Eldananyŋ būl jolǧy şydamy tez bıttı.
Äiteuır, Ūlttyq muzeide sıŋlım äldeqaida köŋıldırek jürdı. Sensorly ekranǧa ornatylǧan oiyn türındegı aqparatty da bıraz qyzyqtap, kiız üi aldyndaǧy jasandy gazonda da qalaǧanynşa otyryp, özın emın-erkın ūstady.
Balaǧa ne ūnap-ūnamady?
Üige qaitar jolda sıŋlımnen:
– Ne ūnady saǧan? – dep sūradym.
– Bırınşı muzeidegı janyp jatqan ot ūnady.
Ezu tarttym. Ot dep otyrǧany – eşqandai da eksponat emes, Tūŋǧyş Prezident muzeiınıŋ ekınşı qabatyndaǧy dälızde tūrǧan dekorativtı alau bolatyn. Oǧan qatysty eşqandai da «jaqyndamaŋdar, ūstamaŋdar» degen tyiym aitpaǧan soŋ, ekeumız de älgınıŋ janyna otyra qalyp, jelbırep tūrǧan qyzyl mataǧa sausaǧymyzdy tigızıp körgen edık. Balanyŋ esınde sol qalyp tūr ǧoi.
– M-m-m… Ekınşısınen şe?
– Eşteŋe, – dedı Eldana tanauyn tyjyrtyp.
Äskeri qaru-jaraq muzeiınde balany elıtetındei närselerdı şynymen de tappaǧan edık. Ne närsege jaqyndasaq ta, artymyzdan aŋdyp jürgen muzei qyzmetkerı «Ony ūstauǧa bolmaidy! Būl eksponat!» dep eskertu aitumen bolǧan. Eksponattyŋ qūndylyǧyn eresekter syrtynan körıp-aq tüsıner. Bıraq balalar üşın ony qūr közben körıp qana äserlenu qiyn ǧoi. Olar zatty ūstap, iısın iıskep, dybysyn tyŋdap körgennen keiın tüisınbei me?! Mäselen, baǧanaǧy bız körgen keme rulınıŋ nemese eskı telefondardyŋ janyna tūp-tura solardyŋ köşırmesın qoiyp qoisa, balalar sony özderı ūstap, qalai jūmys ısteitının täjıribe jüzınde baiqap körse, sol sät esınde ūzaǧyraq qalar ma edı?! Äskeri qaru-jaraq muzeiıne barǧanynda, bır būryşqa äskeri kiımder ılıp qoiyp, keluşılerge olardy kiıp, suretke tüsıp, sol zamandaǧy atmosferaǧa enulerıne mümkındık berse, qandai tamaşa?! Suret demekşı, fotoǧa tüsuge bolmaidy degen tyiym da balalardy kädımgıdei qobaljytady eken. Ne närsenı bolsyn, äleumettık jelıde bölısudı ädetke ainaldyrǧan jas buyn qaita sol muzeilerde körgenın dostaryna da körsetıp, aqparattyŋ meilınşe köbırek taraluyna üles qospai ma?! Damyǧan elderdıŋ täjıribesı boiynşa, kerısınşe, keluşılerge arnaiy foto-zona ornatylyp, «Bızdıŋ muzeidı öz paraqşaŋda belgıle! Suretterıŋdı myna heştegpen bölıs!» degen siiaqty ūsynystar aitylady. Saiyp kelgende, qūndy jädıgerdı suretke tüsırgennen onyŋ qūndylyǧy azaiyp qalmas, qaita ony jastarǧa jarnamalauǧa jaqsy jol aşylar ma edı?! Balaǧa taǧy bır ūnamaǧan närse muzei qyzmetkerınıŋ soŋymyzdan baqylap, är äreketımızdı baǧuy boldy. Ǧimarattyŋ būryş-būryşynda kameralar ornatylǧan, oǧan senbei, keluşılerdıŋ ızın aŋdu olarǧa psihologiialyq tūrǧydan yŋǧaisyzdyq tudyrady.
Eldanaǧa üşınşı muzeiden köp närse ūnapty. Äsırese, Ejelgı däuır zalyndaǧy elektrondy taqtalardan qatty äserlengen-au, qaita-qaita sony aita berdı. Demek, balalar üşın muzeilerde didjital önımderdı köbırek ūsynsa, būl da kışkentai keluşılerdı tartuda artyqşylyq
bolady eken.
Şetel täjıribesı qandai?
Biylǧy jazda Belfasttaǧy Titanik muzeiıne barudyŋ sätı tüstı. Soltüstık İrlandiiaǧa qydyryp keletın qonaqtardyŋ bırınşı kezekte bet tüzeitın jerı sol. «Titanikke» qatysty köp jädıgerlerdı köretın boldyq qoi dep tūrǧanymyzda, muzei qyzmetkerı ondai zattardyŋ būl muzeide joqtyǧyn aitty. Söitsek, «Titaniktıŋ» Belfastta jasalynǧanyn sanamasaŋ, keme men qala arasynda aitarlyqtai bailanys ta joq eken. Muzei tūtastai-derlık köşırme zattardan tūrady. Mäselen, kemedegı kaiutalar, edenge töselgen kılemder, meiramhanadaǧy ydys-aiaqtyŋ dälme-däl köşırmesın jasap, aldyŋyzǧa ūsynady. Özıŋızdı sol kemenıŋ jolauşysy retınde sezıngıŋız kelse, būryştaǧy şkaftan qalaǧan kiımıŋızdı kiıp körıp, suretke tüse beruıŋızge bolady. «Titaniktıŋ» barmenımen, kapitanymen tıldesemın deseŋız, ol tılegıŋız de op-oŋai oryndalady. Tehnikanyŋ kömegımen aldyŋyzǧa älgı adamdardyŋ sūlbasy şyǧyp, sızge äŋgımesın aityp beredı. Tıptı, kışkentai kölıkke mınıp alyp, «Titaniktıŋ» boiymen bırdei biıktıkke deiın köterılıp, kemenıŋ syrtqy bölıgın de zertteuıŋızge rūqsat. Bır sözben aitqanda, qoldarynda sanauly ǧana jädıger bola tūra muzei äkımşılıgı keluşılerge «Titanik» turaly keremet tur ūiymdastyryp beredı.
Taǧy bırde Manchesterdegı Ūlttyq futbol muzeiıne bardyq. Muzeidıŋ ışınde özıŋdı Uembli stadionynda otyrǧan janküier siiaqty sezınıp, ataqty aǧylşyn bapkerlerınıŋ dauysyn telefonnan estıp, futbolşylardyŋ dene bıtımınıŋ erekşelıgın elektrondy taqtadan zerttep, kerek deseŋız, olardyŋ zattarynyŋ iısın mūryn taqauǧa arnalǧan kışkentai tesık arqyly iıskep körseŋız de bolady.
Ūlybritaniiadaǧy kışıgırım muzeilerdıŋ özı balalardy qyzyqtyru üşın baryn salady. Mysaly, Şeffildtegı Uestern Bank muzeiınde apta saiyn taqyryptyq ıs-şaralar ötıp tūratyn. Bır joly barǧanymyzda Angliianyŋ aumaǧynda ömır süretın januarlar jaily taqyrypqa tap keldık. Balalar olardyŋ syrtqy jünı, jeitın azyǧy, mekendeitın ını jaily ūstap-bılıp zerttegen soŋ, soŋynda olarǧa ärqaisysynyŋ tezegın köru arqyly onyŋ qandai januar ekenın tabuǧa tapsyrma berıldı. Balalar tügılı bızdıŋ özımız qyzyǧyp ketıp, bas qatyryp jürmız ana jerde. Taǧy bırde sol muzeide Kün jüiesındegı toǧyz ǧalamşardy tanystyrǧan körme ūiymdastyryldy. Onda kışkentai qūtylarǧa ǧalamşarlardyŋ himiialyq qūramyn salyp, nätijesınde ärqaisysynan şyqqan iıstı iıskettı. Solaişa balalar Jermen qosa segız planetanyŋ da iısı qandai bolatynyn tüsındı. Aǧylşyn balalarynyŋ muzeige jiı baru sebebın de ūqqandaisyz ba endı?
P.S: Muzeidegı dünienıŋ, eŋ äuelı, keler ūrpaq üşın saqtalatynyn eskersek, sol jas buyndy muzeige tartuǧa meilınşe köp küş salu kerek siiaqty. Äitpese qanşa qūndy jädıgerdı aldaryna qoisaŋ da, olardy ūsynudyŋ joly qyzyqsyzdau bolǧandyqtan, balalar muzeidı emes, däl qazırgıdei oiyn-sauyq ortalyqtaryna barudy aŋsai beretın bolady.
