Duman RAMAZAN, «Älem ädebietı» jurnalynyŋ bas redaktory, halyqaralyq «alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty: ATAQ ÜŞIN EŞUAQYTTA ARYM MEN QALAMYMDY SATPAIMYN!

EŊ ÄDIL TÖREŞI – UAQYT

– Duman aǧa, qoǧammen bırge qūndylyqtar da özgerıp otyr. Būryn qalamgerlerın kögıne köterıp, tūlǧa tūtyp, törınen tüsırmegen el qazır jazyp, eŋbek­tengendı emes, köpşılıktıŋ köz aldynda kım köbırek kölbeŋdese, sony tanidy. Sonyŋ auzyna qa­raidy… Osyndai zamanda janyn azapqa salyp ötetın jazuşy bolǧanyŋyzǧa ökınbeisız be?

– İä, dūrys aitasyz, qazır qoǧam özgerdı, onymen bırge adamnyŋ niet-piǧyly da özgerıske ūşyrap jatyr. Sonymen bırge tanym men talǧam da özgerdı. Sızdıŋ sözıŋızdıŋ jany bar, qazır jūrt gazet-jurnal, kıtap oqudy qoiyp barady. Kım telearnalarda köp jyltyldasa sony keremet önerpaz – jūldyz dep tüsınetın deŋgeige jettık. Telearnalarda jastardy öner-bılımge ündeitın, oilaryna oi qosyp, tanym kökjiegın keŋeitetın baǧdarlamalar men körsetılımder joqtyŋ qasy. Jeŋıl-jelpı şou­lar, änşılerdıŋ özderın-özderı sai­qymazaqqa ainaldyratyn mänsız-maǧynasyz habarlar jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap kettı. Bız jastardy osylai ulap jatyrmyz… Telearnalar halyqtyŋ talǧamyn aiaqqa tüsırıp jıberdı. Osyndaida «Qazaqstan» arnasyn Ǧalym Dosken aǧamyz basqarǧan kezderdı saǧynasyŋ… Tanymdyq, oily, tartymdy, qyzyqty habarlar köp boldy… Balalarymyzben qatar otyryp köretınbız, apta saiyn asyǧa kütıp jüretınbız. Al qazır şe? Bärı sūiylyp kettı… Eŋ ökınıştısı, būǧan bas qatyryp jatqan eşkım joq!

Al özıme kelsem, jazuşy bol­ǧanyma ökınbeimın. Ol bala kezgı armanym edı. Sol maqsatyma jet­kenımdı maqtan etemın. Tek ömırdıŋ şuaqty, säulelı, şūǧylaly emes, köleŋkelı jaqtary köbeiıp bara jatqany jūmyr basty pende re­tınde de, ūltymyzdyŋ bolaşaǧyna alaŋdaityn qalamger esebınde de janyŋdy auyrtady, ärine.

– Özıŋız de bıraz jyl gazette qyzmet ettıŋız. Al qazır äleu­mettık jelı degen eşkımdı aiamaitynyn bılesız. Äldebır zaman, äldebır qoǧam, äldekımder talantyna taŋdai qaǧyp, pır tūtqan tūlǧalar äldebıreuler tarapynan synǧa ūşyrap, qaralanyp jatady. Ädebiettegı eŋbegı üşın tūlǧanyŋ saiasattyŋ yqpalymen jasalǧan ıs-äreketın, qoǧam al­dyndaǧy qatygezdıgın, qara basyn oilauşylyǧyn keşıruge bola ma, qalai oilaisyz?

– Bırden aitamyn, keşıruge bolmaidy! Özınıŋ bas paidasy üşın, baqai eseppen halqyna tas atqan­dardy qalai keşıruge bolady? Eger tanymal tūlǧa halqynyŋ tarihyna, bolaşaǧyna, tılıne tıl tigızıp, qarsy şyǧyp jatsa, ädebiet pen önerdegı sıŋırgen eŋbegı kımge kerek? Sonda ol kım üşın eŋbektenıp jür? Özı üşın ǧana ma?! Bıraq qazaq öte keŋpeiıl, keşırımşıl halyq. Sony paidalanyp ketıp jatamyz. Bız älı sol Keŋes odaǧynda qalyp­tasqan tüsınıkterden aryla almai jürmız. Bärımızdıŋ de halyqtyŋ aialy alaqanynda jürgımız keledı… Önerımızdı būldaimyz, mındetsınemız! Kerek bolsa, köpke topyraq şaşamyz, tıl tigızemız. Äi, ainalaiyn-au, halyqtyŋ janynda sen kımsıŋ? Bır uaq sony da oilap qoiuymyz kerek qoi!

– Bırde baspasöz betınde «Hemingueidı jazuşy sanamaimyn» depsız. Sol üşın sızdı de synaǧandar bar. Ärine, ärkım öz pıkırın aitady. «Menıŋ oiym­şa, menıŋ ūǧymymda» demese de, ärkımnıŋ öz oi-qiialynyŋ tūtqyny ekenı tüsınıktı. Al… sūraiyn degenım, adamnyŋ, jazu­şynyŋ özgeler moiyndamaitynyn, kelıspeitının bıle tūra öz pıkırın aituǧa qaqysy bar ma?

– Nege qaqysy joq?! Men de qoi soŋynda salpaŋdap jürgen adam emespın ǧoi, öz oiym, öz közqarasym, öz pıkırım bar qalamgermın. Mümkın bıreu kelıser-kelıspes, qalai bol­ǧanda da öz oiymdy aşyq aituǧa tolyq qaqylymyn. Bıraq, keide menıŋ sözımdı özgertıp alatyndar bar. Ol mümkın solarǧa kerek te şyǧar. Men «Hemingueidı jazuşy dep eseptemeimın» dep aitqanym joq, ondai aqymaq ta emespın. Aitaiyn degen oiymdy būryp jıberıptı bır gazet tılşısı. Menıŋ aitpaǧym, däl qazırgıdei därıptelıp jürgenındei Hemingueidı sonşalyqty bır ūly suretker dep eseptemeimın degem. Oǧan özımnıŋ uäjderım de bar. Ony aita bastasam äŋgıme tym sozylyp ketuı mümkın. Ol – özı bır arnaiy sūhbattyŋ taqyryby. Aitar oiymdy keŋınen otyryp däleldemesem, taǧy da jaŋaǧyndai tüsınıspeuşılıkter tuyp qaluy bek mümkın.

Menıŋ klassik dep därıpteletın kez kelgen qalamgerge degen öz közqaras-paiymym bar. Eşkımge öz közqarasymdy taŋbaimyn, qūdaiǧa şükır, oǧan aqylym jetedı, bıraq maǧan da taŋbauyn qalaimyn. Bız­degı qazaq ädebietınıŋ klassigı dep jürgenderdıŋ şyǧarmalaryn kelesı ūrpaq oqi ma, olardyŋ qajetın ötei ala ma, talap-sūranysyna jauap
bere me?..  Mıne, mäsele osynda… Qazaq ädebietınıŋ klassigı dep kö­pır­­tetınımız öz aldyna, «älemnıŋ Älekesı», planetanyŋ Pälenşekesı dep özeureitınımızdı qaitersız! Bır toqsanǧa kelgen bır jazuşyny solai därıptep jürmız. Bıraq, menıŋ oiymşa, ol kısınıŋ şyǧarmalary kelesı ǧasyrǧa bara almaidy, endı ony eşkım de oqymaidy. Öitkenı, ol öz kezeŋıne beiımdelgen, şyǧarmalarynda tap­­tyq jıkteluşılıktı jyrlaǧan, keŋes­tık ideologiianyŋ yqpalynan, tar şeŋberınen şyǧa almaǧan jazuşy. Jazyp-syzǧandary qazırdıŋ özınde eskırgen, tozǧan, uaqyty ötıp ketken… Al bız sol qalamgerdı älı künge deiın klassik dep därıpteumen kele­mız!.. Bıraq, būl da uaqytşa ǧana. Ua­qyt özı bärın ekşeidı. «Eŋ ädıl töre­şı – uaqyt» dep tegın aitpaidy ǧoi!

Süikımdınıŋ süikımsızge ainaluy da, batyrdyŋ satqyn bolyp şyǧa keluı de mezettık närseler

– Bız, keiıngı buyn, adamdy jıger­lendıretın, alǧa jeteleitın, quat­tandyratyn dünielerdı jaqsy köremız. Öitkenı, bala­larymyzdy jasyq qylyp tär­bieleuge endı bızdıŋ qaqymyz joq dep esepteimız! Al bır kez­derdegı batyldyǧy, ölmeitın eŋbegı üşın kejegesı kerı tartyp tūratyn aǧalarymyzdy keşıre beruge tiıspız be?

– Bır adamnyŋ özı keide ekıge jarylady ǧoi. Qazaq «sürınbeitın tūiaq joq» dep tegın aitpaǧan, qatelesuı mümkın. Menıŋşe, medaldıŋ ekı jaǧy da aityluy kerek. Batyldyǧy da, sıŋırgen eŋbegı de, ūltynyŋ sözın söilemei, qarsy jaqqa ötıp ketkenı de. Abyroidyŋ tögıluı de, süikım­dınıŋ süikımsızge ainaluy da, batyr­dyŋ satqyn bolyp şyǧa keluı de mezettık närseler ǧoi. Ony künde bolmasa da, körıp jürmız. Sengen batyrlarymyzdyŋ özderı jalt berıp, jaltaqtyq tanytyp jat­qa­nyn körgende özıŋ de bırtürlı küi ke­şesıŋ. Būndai keleŋsızdıkter kez kel­gen tūlǧanyŋ abyroi-bede­lıne nūqsan keltırıp, süiegıne mäŋgı öş­pei­tın taŋba bolyp qalary anyq. Ony eşteŋemen juyp-şaia almaisyŋ!

– Sız de bügın ter tögıp, eŋbek etıp, ädebi şyǧarmaŋyz arqyly ruhaniiatymyzǧa üles qosuǧa tyrysyp jatyrsyz. Al osyndai eŋbegıŋız üşın sızdı erteŋgı ūrpaq töbesıne köterıp ötuı kerek dep esepteisız be?

– Ondai astamşylyq oi eşqaşan bolǧan da emes, boluy da mümkın emes. Būl – menıŋ ūly halqymnyŋ al­dyndaǧy kışkentai ǧana paryzym, bo­ryşym. Eger men elımızdıŋ ruhani jaǧynan tüleuıne öz ülesımdı qosa alsam, şyn baqyttymyn ǧoi dep oilaimyn. Sol baǧytta älı de eŋbek etıp, ter töge beremın.

– Negızı, tūlǧalyq biıkke kö­terılgen adam, maqtauǧa qan­şa­lyqty daiyn, mūqtaj bolsa, synǧa da solai tözımdı boluy kerek siiaqty. Sız qalai oilaisyz?

– Eger ol adam şynymen tūlǧalyq deŋgeige köterılse, maqtauǧa mūqtaj bola qoimas. Maqtau tek oǧan tūl­ǧalyq deŋgeige köterılgenge deiın qajet boluy mümkın.  Bıraq onyŋ özı de beker. Adamdar senı bıreu maqtady eken dep jaqsy körmeidı, bolmasa, synady eken dep jek köre qoimas. Är adamnyŋ öz tüsınık-paiymy bar ǧoi. Eger syn ädıl bolsa, ol sol adamdy şyŋdaidy, şynyqtyrady. Al ädıl bolmasa, jüregıne salmaq salady. Bıraq, oǧan bas qatyrudyŋ qajetı şamaly ǧoi dep oilaimyn.

– Sız özıŋız syn kötere alamyn dep aita alasyz ba?

– Men özı jalpy joly bolǧyş adammyn. Osy uaqytqa deiın bırde-bır ret synalyp körmeppın. Tek jyly söz estıp kelemın. Būl menıŋ keremettıgımnen emes, ärine. Sebepterı köp boluy mümkın. Eŋ bastysy, eşkımge jamanşylyq jasamaq tügıl, jamandyq oilamaimyn da, adamnyŋ bärın dos sanaimyn, elıme, halqyma, ūstanymym men qa­lamyma qaşanda adal boluǧa tyrysamyn. Mümkın sodan da şyǧar, synşylar men oqyrmandar tarapynan eşqandai artyq auyz äŋgıme estıgen emespın. Eger ädeiı emes, oryndy syn aityp jatsa, onda tūrǧan pälendei eşteŋe joq qoi dep oilaimyn.

– Jazuşyda azamattyq ūs­ta­nym, missiia boluy qajet pe?

– Ärine. Joǧaryda jazuşynyŋ mındetı tek jazu ǧana emes dep aittym ǧoi. Būl menıŋ jeke pıkırım. Eşkımge ony taŋbaimyn. Öner adamynyŋ şynaiy öner tudyrudan basqa missiiasy joq deitınder de bar, ärine. Halqyŋnyŋ jaǧdaiy jaqsy bolsa, ūltyŋnyŋ ūpaiy tügel bolsa, men mūny tüsıner edım. Bıraq, tap qazır bızdegı jaǧdai mülde basqaşa ǧoi. Ony şyǧarmaşylyq adamdary oilamasa, ün qatpasa, endı kım oilauy kerek?! Men osyny tüsıne almaimyn. Sen halqyŋmen ǧana önerpazsyŋ, ūltyŋmen ǧana ūlyqsyŋ. Al qalǧanynyŋ bärı beker. Eger halqyŋnyŋ taǧdyry qyl üstınde tūrsa, senıŋ önerıŋ, şyǧarmaŋ kımge kerek? Menıŋ oiym – osy.

Tarihi taqyrypqa nauqanşyldyqpen kelgen joqpyn!

– Sızdıŋ soŋǧy jyldary tarihi taqyrypqa köbırek boi aldyryp kettıŋız. Nege?

– Ärine, ötkendı bılmei, odan sabaq almai, keleşekke nyq qadam jasai almaisyŋ. Onyŋ üstıne sol öner arqyly jas ūrpaqty elın, jerın, Otanyn süiuge tärbieleu kerek. Olardyŋ zerdelerıne Abylai han men Kenesary handardyŋ asqaq ruhyn, elı üşın basyn bäigege tıkken batyrlyǧyn, qiynnan qiystyryp jol tapqan aqylmandyǧyn, halqyn qyl köpırden aman-esen alyp ötken kösemdıgın öner tılımen jetkızıp, boilaryna solardyŋ ūşqyndaryn  qūia alsaq, maqsattyŋ oryndalǧany dep bılıŋız.

– Qazır qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn toilaimyz dep otyrmyz. Handardy jazyp, därıpteu nauqanşyldyqqa ainalyp bara jatqan joq pa?

– Būl, negızınen, jaqsy bastama. Keŋes kezınde handarymyzdyŋ bärı qanışer, batyrlarymyzdyŋ bärı qaraqşy dep körsettı emes pe! Qazır sonyŋ esesın qaitaryp jatyrmyz. Elımız ben jerımızdı jatjūrttyq basqynşylardan qyzǧyştai qoryp, ūlt retınde saqtalyp qaluymyzǧa ölşeusız üles qosqan handarymyz ben batyrlarymyzdy qalai därıptese de artyq emes. Tek bır ǧana qaupım bar: jaqsy bastama şynaiylyqtan görı jalǧandyq pen jasandylyqqa boi aldyryp, közboiauşylyqqa ūlasyp ketpese eken! Mäselen, qazaq handyǧy turaly tüsırıletın serial ma, film be, asyǧystyqqa ūşyrap, tükke alǧysyz dünie bolyp şyqpasa eken. Jaman on-jiyrma seriialy film tüsırgenşe, jaqsy bır-ekı seriialy film jasaǧan dūrys qoi. Sonda ǧana ūtamyz, al olai bolmaǧan jaǧdaida bärımız ūtylamyz. Sondyqtan menıŋ mynadai ūsynysym bar. Sol biylǧa josparlaǧan on seriialy filmdı toqtatyp, biylşa tek ekı seriiasyn tüsıru kerek. Qalǧanyn sodan soŋ bırtındep tüsıre jatar. Äitpese, sapasyz dünie bop şyǧary aidan anyq. Öitkenı, uaqyt tym tyǧyz, qalai jantalassaŋyz da, on seriialy jaqsy film tüsıru mümkın emes.

– Degenmen, nauqanşyldyqpen bolsa da öner ūjymdarynyŋ, şyǧarmaşylyq ielerınıŋ ta­rihqa bas qoia bastaǧany anyq. Būl ädebietke paidasyn äkeluı mümkın be?

– Mūndai jaqsy bastamany nau­qanşylyqqa ūryndyrmai, oraiy­men jalǧastyryp äketu kerek. Sonda ǧana onyŋ paidasy bolady.

– Sız de handar turaly jazyp jürsız ǧoi…

– Joq, men handar turaly jaŋa jazyp jürgen joqpyn ǧoi. Eşqandai nauqanǧa boi aldyrmaimyn. Özımnıŋ adam retınde de, qalamger retınde de öz ūsta­nym­darym bar. Odan eşqaşan ainy­maimyn. Men ataqqa da, aqşaǧa da, syilyqqa da qarsy emespın. Olar maǧan keregı joq dep ötırık qylymsi da almaimyn. Jūmyr basty pende bolǧan soŋ, az kündık jaryq jalǧanda bärı kerek. Bıraq olar adamǧa tabiǧi jolmen kelu kerek, iaǧni, öz aiaǧymen. Men nege özgeler siiaqty özımnıŋ maŋdai te­rımnıŋ qyzyǧyn körmeuım kerek?! Bıraq, olardan da qymbat närse bar. Ol – arym, namysym, ūiatym, abyroiym. Olardy öle ölgenşe, şamam kelgenşe qyzǧyştai qorimyn. Arym men abyroiyma eşuaqytta daq tüsırmeuge tyrysamyn. Ataq, aqşa, syilyq üşın eşuaqytta arymdy, imanymdy, qalamymdy satpaimyn. Eşkım de maǧan özım qalamaǧan taqyrypqa qalam tarttyra almaidy. Tıptı, at basyndai altyn berse de… Öitkenı, sol at basyndai altynnyŋ özı abyroidyŋ janynda kök tiyndyq qūny joq närse ekenın bılemın. Jaqynda «Kerei – Jänıbek» atty pesa
jazyp bıtırdım. Ony teatrlar qoiamyz dep, qoldaryn ysqylap otyr. Sonda būl da qazaq älemı men ädebietıne eşqandai paida ber­mei me? Men būl tuyndyǧa ışkı daiyndyqpen, tabiǧi jolmen kel­dım. Endeşe, äiteuır bır paidasy tiedı ǧoi dep oilaimyn.

– Sızdıŋ «Kenesary – Künım­jan» atty pesaŋyzdy qazaq körermenderı jaqsy qabyldady. Keiın būl qoiylym Türkiiada da türık tılınde sahnalandy. Türıkterdıŋ attai qalap, däl osy şyǧarmaŋyzdy taŋdap aluynyŋ sebebı nede dep oilaisyz?

– Jalpy men öz şyǧarmalarym turaly aitudan qaşqaqtaimyn. Öitkenı, sözden qatty qorqamyn.  Bıraq, sūraq qoiylǧan eken, qys­qaşa bolsa da, jauap beruge tiıspın. Türık aǧaiyndardyŋ būl qoiylymǧa qyzyqqany, sol uaqytta Türkiia Respublikasy Ükımetı janyndaǧy Türık yntymaqtastyq jäne damu bas­qarmasynyŋ Qazaq­standaǧy ökılı qyzmetın atqarǧan Evren Rutbildıŋ aituynşa, būnda qazaq halqynyŋ tarihy, taǧdyry, salt-sanasy, ädet-ǧūrpy,  tanym-tüsınıgı, küreskerlıgı, ruhynyŋ asqaqtyǧy jäne sonymen bırge Kenesary siiaqty bırtuar tūlǧanyŋ taǧdyr-talaiy, arman-aŋsary, elı men jerıne degen mahabbaty, jan jary Künımjanǧa degen süiıspenşılık sezımı körınıs tapqandyqtan. Öit­kenı, «Kenesary–Künım­jandy» Astana teatrynyŋ repertuarynan taŋdap alǧan sol basqarmanyŋ qyzmetkerlerı bolatyn. Qolymdy jüregıme qoiyp tūryp aita alamyn, būǧan menıŋ eşqandai qatysym bolǧan joq. Ärine, özımızdıŋ aǧaiyn­­­dardyŋ tarapynan «Nege jas dramaturgtyŋ şyǧarmasy taŋdap alynǧan, türık sahnalarynda qazaq klassikterınıŋ tuyndylary qoiyluy kerek qoi» dep qarsylyq bıldırıldı. Bıraq ondai ospa­darlyqtar qazaqqa jürer, türıkke qaidan jürsın! Olar bız­­degıdei avtordyŋ ataǧy men abyroi-bedelıne emes, şyǧarmanyŋ jaqsy-jamandyǧyna basa köŋıl audarady eken. Söitıp, Qūdai qoldap, menıŋ tuyndym Ankara men Ystambūl sahnalarynda türık tılınde qoiyldy.

Qazaqstannyŋ älem sanasatyn ırgelı elge ainalaryna senemın

– Sızdıŋ Astanadaǧy Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy teatrda qoiylǧan «Abylai hannyŋ armany» atty tuyndyŋyz jaqsy atalyp jür. Būl qoiylymdy körgende teatr synşysy, marqūm Äşırbek Syǧai aǧamyz: «Bızde osy uaqytqa deiın Abylai han turaly bes spektakl qoiyldy, sonyŋ bärın kördım. Mynau altynşysy, bärınen de osy qoiylym ozyp tūr» degen eken. Önerge adal qaraǧan teatr synşysynyŋ būl pıkırı köŋıljyqpastyqpen aityla salmaǧan şyǧar. Özıŋız qalai oilaisyz? Rejisser aitpaq bolǧan oiyŋyzdy tolyq jetkıze aldy ma? Elorda teatrynyŋ ärtısterı tarihi tūlǧalardy, tarihty joǧary deŋgeide qoia bıldı me?

– Äşırbek aǧamyz menı sondai jaqsy köretın. Maǧan «sen prozaŋdy qoi, qazaqta onsyz da prozaşylar köp, basy bütın dramaturgiiaǧa kel!» dep kezdes­ken saiyn aitatyn. Men kesıp eş­teŋe aita almaitynmyn. Sebebı, alǧaşqy mahabbatymdai bolǧan prozany qimaitynmyn. İä, būl sözdı ol kısı spektakldıŋ alǧaş tap­­­syryluynda aitqan edı. Bıraq, öz basym, şynymdy aitaiynşy, Äbış Kekılbai, Säken Jünıs, Sofy Smatai, İranbek Orazbai, Maman Baiserke aǧalarymnan asyryp keremet bır şyǧarma jazdym dep aita almaimyn. Bar bolǧany ūly tūlǧanyŋ dara qasietterın halyqqa odan ärı tanyta tüsuge özımşe üles qosqym keldı. Tek bır närsenı anyq bılemın, menıŋ jäne şyǧarmamnyŋ baǧyna qarai rejisser myqty boldy. Ol – «Kenesary – Künımjan» men «Abylai hannyŋ armanyn» sahna törıne şyǧarǧan Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Bolat Ūzaqov. Söz joq, öz ısınıŋ asqan şeberı, mamany, maitalmany. Menıŋ jazǧan şyǧarmamnyŋ sah­na­daǧy jetıp jatqan qandai da bır jetıstıgı sol, rejisser men teatr ärtısterıne tıkelei bailanysty. Ony moiyndaimyn. Ekı qoiylymdy da menıŋ oiymdaǧydan da asyryp şyǧardy. Būl – qūr maqtau emes, şyndyq. Baiqaimyn, bai­qai­myn da quanamyn, sol myq­ty rejisserdıŋ arqasynda ekı qoiy­lym da körermennıŋ süiıp köretın spektaklıne ainaldy. Al, Astana teatrynyŋ ärtısterı öte myqty. Kezınde ol turaly Äşırbek aǧamyz da aitty, Asanälı Äşımov siiaqty körnektı sahna şeberlerı de aityp jür.

– Jaŋa «Kerei–Jänıbek» atty jaŋa pesa jazyp bıtır­genıŋızdı aityp öttıŋız. Būl sonda qai jyldardy, qandai oqi­ǧalardy qamtidy?

– İä, qazaqtyŋ alǧaşqy handary – Kerei men Jänıbek turaly pesa jazyp bıtırdım. Būl 1455 – 1465 jyldardaǧy oqiǧalardy qamtidy. Iаǧni, Kerei men Jänıbek sūltandardyŋ Äbılqaiyr ūlysynan nelıkten bölınıp ketkenı men jeke handyqtyŋ tuyn qalai tıktegenı jaiynda. Men mūndai tuyndyny oidan qūrastyra almaimyn. Qiialmen de jaza almaimyn! Sol kezdegı tarihi oqiǧalardyŋ negızınde jazyp şyqtym. Keiıpkerlerdıŋ bärı tarihta bolǧan, sol kezde ömır sürgen ataqty adamdar. Qandai uaqiǧa­lardy özek etıp alǧanymdy termelep ketsem, toqtai almai qalarmyn. Mäselen, Jänıbek pen Kereiden basqa, Äbılqaiyr han, Räbiia sūltan begım, Asan qaiǧy, Qaztuǧan jyrau, Qotan taişy, Aqjol jäne Temır biler, Qo­by­landy, Qaptaǧai, Qaraqoja, Börı­bai batyrlardyŋ obrazdary bar. Osy keiıpkerlerge qarap-aq şyǧarmanyŋ qanşalyqty män-maŋyzy joǧary ekenın baiqauǧa bolady dep oilaimyn. Ärqaisysyna bır-bır pesa jazyp şyǧuǧa bolady. Bır qoiylymda sol tūlǧalardyŋ özıne sai körkem beinesın jasap beru oŋai dünie emes.

– Bır tuyndyǧa osynşa tarihi tūlǧany qosu qiyn bolǧan joq pa?

– Azdap basymyz qatty, jan qinadyq, ızdendık. Degenmen, jazyp şyqtyq. Qolymyzdan kel­genın jasadyq. Biyl handar jyly bolǧandyqtan, būl şyǧarma teatr­larda mındettı türde sahnala­nady. Jūrtşylyq qalai qabyl­daidy, qandai pıkır aitady, Qūdai būiyrtsa, ony da körermız.

– Bız armanşyl halyqpyz. Keide ömırge şyndyq tūrǧysynan qaramai, ärnärsenı özımızge ikemdep alyp, qaraǧymyz keletını ras. Ümıttenemız, senemız, ūmty­lamyz… Bıraq… barlyq kezde şyndyqty aitu orynsyz sekıldı. Japon halqy, mysaly, «eger şyndyqty aitsaq, jaŋa tuǧan balaǧa da keiın sen ölesıŋ, ömırde bır ölım bar» degendı aituǧa tiıs bolamyz. Bıraq ol orynsyz» deidı eken… Sūraiyn degenım, sız qazaqtyŋ bolaşaǧyna qanşalyqty tura qarai alasyz? Sızdıŋ oiyŋyzşa, jüz jyldan keiın qazaq qandai boluy mümkın? Al armanyŋyzda… şe?

– Men halqymyzdyŋ bolaşaǧyna ülken ümıtpen qaraimyn. Alda­ǧymyz özımızge, iä, özımızdıŋ bügıngı qam-qareketımızge tıkelei bailanysty. Bızdı jer betınen joiyp jıberıp, jerımızdı iemdenıp qal­ǧysy kelgender bolǧan. Körıp otyr­syz ǧoi, joiylǧan joqpyz. Endı qazaqty eşkım de jer betınen ūlt retınde joiyp jıbere almaidy. Men säuegei emespın, degenmen jüz jyldan keiın qazaq elınıŋ älemdegı ırgelı elge ainalaryna senemın. Armanym da osy!

Sūhbattasqan:

Näzira BAIYRBEK