Esımızdesıŋ, esıl Eskermes

Aqmola oblysynyŋ Qorǧaljyn öŋırı – özınıŋ bai tabiǧatynyŋ sūlulyǧymen ǧana emes, önerpazdardyŋ da köptıgımen keŋınen tanymal ölke. Nebır düldıl, aqyn-jyrau, änşı-kompozitorlar, däulesker küişıler şyqqan. Atap aitqanda, keşegı HIH ǧasyrda halyqtyŋ qūrmetıne bölengen ot auyzdy, oraq tıldı Arystanbai aqyn, Doskei, ­Qūltuma, Sätmaǧambet, Äzdembai sal, Ülebai saldan bastap, äuletımen änşı bolǧan Qosymjan, Esımjan Babaqovtar, Räbiǧa ­Esımjanova, qylqobyzdy ­Yqylas­tyŋ özınen üirenıp, mektep qalyptastyrǧan Däulet ­Myqtybaevtar osy öŋırdıŋ tumalary. Keiıngı buyn tolqyndarynan bügınde daryndylyǧymen közge tüsken kompozitor Kenjebek Kümısbekovtı el maqtan tūtady.«Bızdıŋ elde «äu» dep än salmaityn, kümbırletıp küi şertpeitın adam neken-­saiaq desem, artyq aitqandyq bolmas. Menıŋ muzykalyq qabıletımdı aşyp, önerge degen beiımım men qūştarlyǧymdy arttyra tüsken osy öŋır. Men 1949 jyldyŋ qaraşa aiynyŋ 14 künı Qosşy auylynda düniege kelıppın. Äkem Toqmaǧambet bırsydyrǧy dombyra şertıp, än salatyn, jasynda serıleu bolǧan. Al anam Aitbalanyŋ änşılık qabıletınıŋ zor ekendıgın bala bolsam da jiyn-toilarda än salǧan kezınde baiqap, anamdai änşı bolsam degen uyz arman säbi jüregıme ūialady. 1953-54 jyldary tört-bestegı balamyn. Älı esımde. Bır apta boiy tolassyz soqqan aqtütek borannan keiın tek üidıŋ mūrjalary qyltiǧan 20-30 üilı şaǧyn Qosşy auylynyŋ tūrǧyndary jataǧan tamdaryn qardan tazalauǧa jappai kırıstı. Bızderge dalaǧa şyǧuǧa ūlyqsat joq, saqyldaǧan arqanyŋ sary aiazynda jyly üide būiyǧyp, aiaǧyn qalt-qūlt basyp jürgen jäne besıkte jatqan ınışekterıme qarasyn bolyp otyrǧam. Işım pys­ty, onyŋ üstıne ınılerımnıŋ qyŋqyl-syŋqyly mazamdy alǧan soŋ, özım bıletın är ännıŋ basyn şalyp, auzyma tüsken şumaqtarymen aiǧailap än aita bastadym. Änım özıme ūnaǧan boluy kerek, soǧa berıppın. Syrttan üige engen anamdy da baiqamai qalsam kerek, anam menı qūşaqtai alyp: «Menıŋ qūlynym änşı bolady» dep qūmarlana süigenı osy künge deiın esımde… Ekınşı klasta oqyp jürgen kezımde äkeiden dombyra üirene bastadym. Eşkım joq jerde özımdı süiemeldep, än salatynmyn. Men besınşı klasta oqyp jürgen kezde mektebımızde tūŋǧyş dombyra orkestrı ūiymdas­tyryldy. Oǧan mekteptıŋ jas ūstazdary Nūrlan ­Jaqsybaev pen Jomart Äbdıhalyqov jetekşılık ettı. Mıne, sol kezden bastap men jäne men siiaqty balalar halyq kompozitorlarynyŋ küilerın üirenıp, dombyra tartu şeberlıgımızdı ūştai bastadyq» dep balǧyn şaǧyn meiırımmen eske alatyn Esaǧaŋ.
Jäne özı bılım alǧan Aqmola qalasynyŋ №4 Jambyl atyndaǧy qazaq orta mekteptıŋ tülegı ekendıgın ünemı maqtan tūtatyn. Eskermestıŋ boiyndaǧy tabiǧi daryndylyq ony mektep qabyrǧasynda jürgennen-aq «änşı bala» atandyryp, alqaly jiyndardyŋ ülken sahnasynda öner körsetuge beiımdedı. Sol talant pen talap ony azamattyq boryşyn öteu üşın äsker qataryna şaqyrylǧanda Leningrad äskeri okrugınıŋ än-bi ansamblınıŋ qūramynan bır-aq şyǧardy. 1971 jyly S.­Seifullin atyndaǧy Aqmola pedagogikalyq institutynyŋ muzyka fakultetıne tüsıp, ony 1975 jyly oidaǧydai bıtırıp, institutta oqytuşylyqqa qaldyrylyp, tört jyl boiy vokaldy-hor kafedrasynda qyzmet atqarady.
Joǧary oqu ornynyŋ qabyrǧasynda Eskermes Toqmaǧambetūly sazgerlıkke den qoiady. Ol şyǧarǧan änder men küiler önersüier qauymnyŋ köŋılınen şyǧyp, öz oryndauşylaryn tauyp jatty.
Ol osy kezden körkem şyǧarmalar jazuǧa da bet būryp, oblystyq, respublikalyq basylymdarda jaryq körgen tyrnaqaldy suretteme, äzıl äŋgımelerımen-aq öz oqyrmandaryn täntı ete bıldı. Osy bır qalam qarymy ony jurnalistika atty qiyn da qyzyqty eŋbek jolyna alyp keldı. Söitıp ol 1979 jyly Aqmola oblys­tyq tele-radio komitetınıŋ qazaq tılı habarlary redaksiiasyna redaktor bolyp qabyldanady. 1991 jyly aǧa redaktor, odan keiın respublika telearnasyna şoluşy qyzmetıne joǧarylatyldy.
Tabiǧatynda qarapaiym, kısımsuı joq, aqköŋıl ­Eskermes önerde öte talǧampaz edı. Äsıreqūmar, arzan dünie­lerge äuestıgı joq bolatyn. Oǧan şyǧarǧan tuyndylary, änderı men küilerı, romans­tary men horlary aiqyn dälel. Şyǧarmalaryna toqtalyp, saralap körsek, marqūm aqyn dosy Smaǧūl Rahymbekovtıŋ öleŋıne jazylǧan «Än turaly än» Qorǧaljynda tuyp, tūlpar tūiaǧy ketılıp, qūs qanaty talatyn ūlan-ǧaiyr Saryarqa dalasynyŋ mahabbat simvolyna ainalǧan Düisenge ǧaşyq otyn jandyrǧan orys qyzy Mariiamnyŋ şynaiy da möldır süiıspenşılıgı turaly Ülebai saldyŋ «Dudarai» änıne arnalǧan än ekenın:
«Düiım el jinalǧanda
toiǧa däiım,
Ūstaidy dombyrasyn
qolǧa aǧaiyn.
Qolqalap «ınım, käne
än sal» dese,
Bastap ket Ülebaidyŋ «Dudaraiyn» degen joldardan aŋǧaruǧa bolady.
Al tanymal aqyn dosy Amangeldı Jūmabekovtıŋ «Änım-Qaratorǧaiym» öleŋıne jazylǧan än:
Tūlparlar tamşylatar
aqqan terın,
Or qylar tūiaqtary
batqan jerın.
Sol ızge ūia salǧan
Qaratorǧai,
Sekıldı bır qūsyŋmyn,
maqtan elım.
Q-sy:
Qara noqat qyr üstınde,
Talpynady kümıs künge.
Basylmaityn
saǧynyştan,
Üzılgenşe tynys mülde.
Janymnyŋ Qaratorǧaiy,
Änımnıŋ qara torǧaiy.
Jūdyryqtai qūstyŋ basqa qūstarǧa ūqsap, küz tüsse jyly jaqqa ūşpai, öz otanynda, özı düniege kelgen jerınde qystap, alty ai arqanyŋ saryşūnaq aiazy men sūrapyl borandarynda jylqynyŋ qardy oiǧan tūiaqtarynyŋ ızıne panalauy – şynaiy otansüigıştık ūly sezımdı oiatyp, jürektı şym etkızıp, osy än arqyly öz basymnyŋ Karatorǧaiǧa degen qūrmetım arta tüstı. Ūltymyzdyŋ bırtuar «Jezkiık» aqyny Käkımbek ­Salyqovtyŋ öleŋıne şyǧarǧan «Adamdar, aqqulardy atpaŋdarşy» änı turaly tolǧansaq, atyna zaty sai, qatygezdengen adamzatqa arnalǧan jan aiqaiy ıspettı, sanasynda saŋylauy bar tyŋdarmannyŋ jan düniesın sergeldeŋge salatyn, Kempırbaidai küŋırentıp, toqsan tolǧatyp düniege kelgen lirikalyq mūŋ. Sonymen qatar Eskermes şyǧarǧan änderıne kelıstı öleŋ kezdespese mätının özı jazatyn täp-täuır aqyn da edı. Mäselen, onyŋ «Äz anamdy saǧyndym», «Tolqyn», qyzy düniege kelgende quanyş­tan tuǧan «Jansaia» änı jä­ne ­t. ­b. da tuyndylarynan keşe­gı Sätmaǧambet pen Ülebaidyŋ änıne öleŋı ūlasqan sabaqtas­tyǧyn köremız.
Sazgerdıŋ küilerı turaly da aitpasqa bolmaidy. Onyŋ «Jürek nazy», «Tolqidy Nūra, tolqidy», «Äldi äuen» jäne t. b. şertpe küilerı keşegı Tättımbet pen Toqanyŋ zaŋdy jalǧasyndai. Joǧaryda aty atalǧan tuyndylar – tereŋ filosofiialyq oiǧa, jürektıŋ näzık qylyn şerter keremet sezımge toly qūndy dünieler. Būl küilerınıŋ Nūr-Sūltan qalasy memlekettık akademiialyq filarmoniiasynyŋ Qazaq orkestrı öz repertuarlaryna kırgızgendıgı tegın emes.
Onyŋ taǧy bır erekşelıgı – bäzbır sazgerler sekıldı, şyǧarǧan änderı men küilerı bır-bırıne ūqsamaityndyǧy. Būl – onyŋ muzykalyq şyǧarmalaryn ermek üşın jazbaǧandyǧynyŋ dälelı. Keşegı dala sal-serılerınıŋ arqany asqaqtata än salyp, küilerın bebeuletken ūly öner mektebınıŋ tuma daryndy ızbasary ekendıgın erıksız moiyndatyp tūr. Oǧan Eskermestıŋ öner aidynyndaǧy tolaǧai tabys­tary kuä.
Ömırınıŋ soŋǧy otyz jyly Eskermes İmanbaidyŋ öner aidynynda aitarlyqtai qol jetkızgen jemıstı kezeŋı boldy. Atap aitqanda, ol 1985 jyly «Halyq – talant qainary» respublikalyq televiziialyq fes­tivalınıŋ jäne Ūly Otan soǧysynyŋ 40 jyldyǧyna arnalǧan körkemönerpazdardyŋ Bükıl­odaqtyq baiqaudyŋ (KSRO Kompozitorlar odaǧynyŋ töraǧasy Tihon Hrennikovtyŋ qoly qoiylǧan «Qūrmet gramotasymen» marapattaldy), 1988 jyly «Jıger» jastar şyǧarmaşylyǧy fes­tivalınıŋ laureaty atansa, 1991-1992 jyldary «Änşı, küişı, jyrşy, jyrau jäne termeşılerdıŋ» bırınşı res­publikalyq konkursynyŋ laureaty, «Aziia dauysy» halyqaralyq konkursynda beineklip materialy üşın diplomant atandy.
1991-1994 jyldar aralyǧynda E.İmanbai Aqmoladaǧy «Saryarqa» aimaqtyq ädebi-körkem, qoǧamdyq-saia­si jurnalynda bas redaktordyŋ orynbasary bolyp qyzmet atqardy. Osy jyldary onyŋ ädebiet maidanyndaǧy öz ornyn alyp, aişyqty qoltaŋbasyn aiqyndaǧan kezeŋ boldy. Onyŋ qalamynan tuǧan «Ainanyŋ ekınşı betı», «Emtihan», «Oinasaŋ da ot baspa…» atty äŋgımelerı, «Bastyǧymnyŋ bas terısı», «Zamanyŋ tülkı bolsa…» siiaqty äzıl-syqaq äŋgımelerı, «Pesni javoronka», «Legenda lebedinogo ozera» atty orysşa jazylǧan äŋgımelerı, är kezeŋdegı änder toptamalary, «Erdıŋ küşı ısınde» atty derektı hikaiasy, «Ainanyŋ ekınşı betı» atty körkem äŋgımeler jinaǧy öz oqyr­mandaryn tauyp, kezınde ädebietşılerdıŋ joǧary baǧasyna ie bolǧan qūndy dünieler.
Eskermes Toqmaǧambetūly audarma janrynda da özındık qoltaŋbasyn qaldyrdy. A.Gorskoidyŋ «Jeny İvana Groznogo» romanyn, Vid Mastersonnyŋ «Sluchai v polnoch», Aleksandr Jovtistıŋ äŋgımelerın qazaqşa söiletıp, kezınde «Saryarqa» aimaqtyq ädebi-körkem jurnalynda jariialady. Soŋǧy jyldary «Jaqsydan şarapat» atty hikaialar men äŋgımeler toptamasy, «Aqmola öŋırınıŋ sal-serılerı» degen zertteuın jazyp bıtırıp, oqyrmanǧa ūsyndy.
Ol ülgılı otbasynyŋ iesı bolatyn. Jary Säule ekeuı ırgelı şaŋyraqtyŋ tütının tüzu şalqytyp, süiıktı qyzy Jansaianyŋ qyzyǧyna toimaityn. Ömırdegı dos, önerdegı ūstazym Eskermes Toqmaǧambetūly öner men ädebiet tızgının teŋ ūstaǧan aitary men bererı mol, qalamy qarymdy azamat edı. Ätteŋ, erteŋ 60-qa tolamyn dep otyrǧanda sūm ajal aramyzdan alyp kettı. Artynda qalǧan jary men qyzy jazǧan tuyndylaryn jinaqtap, kıtap etıp şyǧarsaq dep talpynuda. Tek Alla sätın salǧai! Sen özıŋnıŋ aŋqyldaǧan aq köŋılıŋmen, baluandai tūlǧaŋmen mäŋgılık jüregımızdesıŋ, dosym!

Serık OSPAN,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen ärtısı