İslamdy saiasattandyru faktorlary

İslam dınınıŋ saiasattanuy mūsylman dını paida bolǧan däuırden bastap paida boldy desek qatelespeimız. İslam dını islamdyq memleketterdıŋ ışkı saiasatynda memlekettık ideologiia retınde ülken röl oinauymen qatar, älemdık saiasatta da maŋyzǧa ie.

Bügınde demokratizasiia jäne jahandanu uaqytynda dınge qatynas özgere bastady. Bırqatar memleketterdıŋ saiasi köşbasşylary, jekelei bedeldı tūlǧalary özınıŋ jeke, saiasi, äleumettık qyzyǧuşylyqtaryn qanaǧattandyru maqsatynda islamdy tiımdı saiasi qūral retınde qoldanady. İslamnyŋ saiasilanu deŋgeiın qalai tömendetuge bolady, barlyq älem bo­iynşa radikaldy islamdyq ideia­­lardyŋ jäne djihad täjı­ribesınıŋ taraluyna bailanysty şie­lenısterdı şeşuge qandai qūraldar kömektesedı? Eger kolonial­dy jüienıŋ paida boluy kezınde islamnyŋ saiasilanuy islam dının ūstanatyn tūrǧyndardyŋ kolonizasiiaǧa, imperiia qysymyna qatysty äserı, iaǧni ūlt-azattyq kürestıŋ, täuelsızdık aludyŋ ädısı bolsa, al halyqaralyq qatynastar damyǧan zamanaui kezde mūsylmandar dınınıŋ saiasilanuy mūsylmandardyŋ demokratizasiia men jahandanu ürdısterıne berılgen özındık jauaby retınde qarastyrylady. Eŋ qorqynyştysy, ol bügınde islam mūsylman elderınde de, Batys elderınde de memlekettık saiasi qaru retınde qoldanylady.
Dınnıŋ qazırgı taŋdaǧy saiasatty gumanizasiialau boiynşa äreketterı belgılı bır nätijelerın berıp otyr. Osy saladaǧy dınnıŋ mümkındıkterın tüsınu aitarlyqtai keŋınen taralyp otyr. Mäselen, būl tüsınık älemdık jäne dästürlı dınder basşylarynyŋ III sezınde anyq körınıs tapty: «Bız dıni jäne saiasi basşylarǧa, qoǧamdyq qairatkerlerge, ǧalymdarǧa, būqaralyq aqparat qūraldaryna jäne älemdık qauymdastyqqa: şynaiy dın­aralyq sūhbatty ornatuǧa bailanysty dın basşylary men dıni ūiymdardyŋ äreketterıne ünemı qoldau körsetuın sūraimyz, sonymen qatar, adamzattyŋ özektı mäselelerın şeşuge bailanysty säikesınşe joldaryn tabu jäne osy tūsta dınnıŋ qoǧamdaǧy jaǧymdy rölın moiyndau; zaŋdy erekşelıkterdı qūrmetteu negızınde qoǧamdyq bırlıktı saqtau maqsatynda dındı destruktivtı jolmen qoldanu nemese saiasi maqsattarda dıni erekşelıkterdı qoldanbauǧa; jahandyq deŋgeidegı ekonomikalyq, qarjylyq, ekologiialyq mäselelerdı ädılettı şeşude orasan zor moraldık jäne ruhani, şynaiy yntymaqtastyq körsetuge şaqyramyz».
Qazırgı taŋdaǧy ekonomika men qarjylyq jüienıŋ adam bailyǧynan alşaqtatu, onyŋ ekonomikalyq müddelerı men qūqyqtaryn ūmytu. Spekuliativtı kapitaldyŋ şynaiy ekonomikadan basym tüsuı, älemdık ekonomikalyq jüienıŋ şeksız azǧyndyǧy. «Hantington HHI ǧasyrdyŋ «örkenietter qaqtyǧysyna» ūşyrauy mümkın ekendıgın aitty. Būǧan, menıŋşe, «mädenietter jaqyndastyǧyn» qarsy qoiu­ǧa bolady. Al mädeniet­ter jaqyndas­tyǧy degen ne? Ony qalai tüsınıp jürmız? Mädenietter jaqyndastyǧy degende bız änşıler men bişılerdıŋ bi bilesıp, än salysqanyn ǧana emes, sondai-aq dın ökılderınıŋ de özara sūhbaty, tynyştyq, halyqtardyŋ beibıt qatar ömır süruı, yntymaq pen bırlık turaly oi bölısulerı, adam balasy jasaǧan ortaq mädeni mūralar, ejelgı eskertkışterdı ūrpaqtar üşın qalai saqtai alamyz, sünnitter men şiitter nege alauyz, ony ymyralastyru joldary, laŋkestık nege örşıp tūr, ony qalai toqtatuǧa bolady, Auǧanstandaǧy budda mädeni eskertkışterı men Şam (Siriia) jūrtyndaǧy Palmira jädıgerlerın qiratu sekıldı bassyzdyq, jastar nege DAİŞ (İGİL) arbauyna tez tüsıp qalady, dın jaily jazatyn jurnalister söz bostandyǧy, demokratiiany nege bırjaqty tüsınedı, dın jaily jazatyndardyŋ dın jaily tüsınıgı nege tömen, olarda nege jauapkerşılık esten şyǧa beredı, jazǧandarynyŋ aiaǧy jūrtty qasıretke ūryndyratynyn nege tüsınbeidı ıspettı mäseleler qazır özek jardy» degen oi aitady Ä.Derbısaliev.
Bügıngı qoǧam islamdaǧy «toleranttylyq» mänın tüsınu kerek. Būl ūǧymnyŋ anyqtamasyn qarastyrǧanymyz jön. Toleranttylyq ruhani, adami, ideialyq, dıni közqarastar menıŋ ūstanymdaryma jat bolsa da, qabyldaimyn degen jäne adamdar arasynda özara syilastyqty, meiırbandyqty bıldıredı. Sondyqtan toleranttylyq ekıjaqty ūǧym: memleketter, dınder, etnostar, jeke adamdardyŋ bır-bırıne şapaǧat jasai bıluı men tözımdılıgı. Bılım beru jüiesınde «mentalitet» jäne «toleranttylyq» kategoriialary bailanys­ty. Öitkenı ol adam men sosium­nyŋ mentaldyq qasietterın belsendı ärı maqsatty qalyptastyrady.
Qazaqstandaǧy dıni jaǧdai boiynşa kürdelı mäselelerdıŋ köptıgı dıni saladaǧy jaŋa şyndyqqa beiımdelu, dıni jaǧdaidy baqylauǧa alu qajettılıgın tuyndatty. Keŋestık jüie küiregennen keiın halyq sanasynda ornaǧan ruhani vakuumdy toltyru nätijesınde dıni sana jaŋǧyruy, dınge bet būru baiqaldy. Dın men saiasat qarym-qatynasynyŋ, dıni ahualdyŋ erekşelıgı men damu perspektivalaryn zerttep, anyqtap almaiynşa, zamanaui oqiǧalar men üderıs­terdı ūǧynu mümkın emes. Dın jäne saiasat – ärtürlı ūǧymdar. Dındı ūstanu jäne taŋdau – är adamnyŋ jeke ısı. Dın men saiasattyŋ aralasuy aqyrynda bilıktıŋ diktatorlyq, tıptı totalitarlyq formasyna alyp keledı. Ony bız İran, Vatikan siiaqty teokratiialyq memleketter mysalynda köre alamyz. Demokratiialyq memlekette individualizm nemese ūjymdyq taŋdauyna bailanysty basqalarǧa qaraǧanda köbırek qūqyqqa ie nemese diskriminasiiaǧa ūşyrauǧa tiıs emes. Ärine, eger būl taŋdau qoǧamnyŋ basqa müşelerınıŋ qūqyǧyna ziian keltırmese. Sondyqtan basqalarǧa ziian timeitın därejede ärtürlı bolu – būl örkeniet­tı elder üşın ortaq. Dın dos­tyqty, imandylyqty, ibalylyqty, jaqynyna degen mahabbatty jäne t. b. talap etedı, saiasat bilıkke, ­ataq-daŋqqa jäne t. b. ūmtylady.

Temırlan SOVETOV