Elımızde tarihymyzdan syr şertetın kielı jerler, qūpiiaǧa toly qasiettı mekender köp. Alaida olardyŋ köbısın jūrtşylyq bıle bermeitını ras. Mūnyŋ sebebı kielı oryndardyŋ jetkılıktı türde därıptelıp, zerttelmeuınde bolyp otyr.
Osy oraida Elbasy N.Nazarbaev «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasynda elımızdegı kielı nysandardyŋ maŋyzdylyǧyna toqtala otyryp, halyqtyŋ sanasyna jalpyūlttyq kielı oryndar ūǧymyn sıŋıru üşın auqymdy jobalardy qolǧa alu kerektıgın aitqan bolatyn. Sonyŋ bırı – «Qazaqstannyŋ kielı jerlerınıŋ geografiiasy».
Osy joba aiasynda darhan dalamyzdaǧy tarihi-mädeni mänge ie, köpşılıktıŋ nazaryn audaratyndai oryndardyŋ tızımı jasaldy. Äzırge respublikalyq deŋgeidegı 100 jäne öŋırler boiynşa 500 kielı jerler ırıktelıp alynǧan. Aldaǧy uaqytta būl tızım odan ärı tolyǧuy mümkın. Onyŋ ışınde tarihi, saiasi oqiǧalarmen bailanysty oryndar, är öŋırde aŋyz bolyp taraǧan äulie-ämbieler jatqan jerler men keseneler bar. Osy igı bastamaǧa orai memlekettık tapsyryspen, «Jetınşı arnanyŋ» ūsynysymen «Tylsym tūǧyr» dep atalatyn derektı film tüsırıp, erlıgımen el esınde qalǧan, qaharmandyqtyŋ simvoly bolǧan äigılı Qobylandy batyrdyŋ kesenesıne, million jyl būryn aspannan alyp meteorit qūlaǧan «Jamanşyŋ» kraterıne jäne filosof, aǧartuşy, kezınde islam dının nasihattap, maŋaiyndaǧylardyŋ syrqatyn emdegen İsabek İşan, Mäşhür Jüsıp Köpeiūly babalarymyz jerlengen oryndarǧa baryp qaittyq. Alǧan äserımız erekşe. Özge älemge sapar şegıp kelgendei küidemın.
Alǧaşqy baǧytymyz nebärı alty jasynda atqa mınıp, sadaq atyp, baluandyq önerdı jetık meŋgergen er jürek Qobylandy batyrdyŋ kesenesı bolatyn. Osy maqsatpen Aqtöbe oblysy, Qobda audany, Jirenqopa jerıne bardyq. Memorialdyq keşen zamanaui ülgıde salynypty. Kümbezdıŋ batyrlardyŋ jauǧa attanarda kietın bas kiımı – dulyǧa ıspettes etıp salynuy adamǧa erekşe äser beredı. Kesenenıŋ ışınde batyrdyŋ süiegı jatyr. Kesenege kelgen jūrtqa batyr jaily qūndy mälımetter berıp jürgen tarihşy Azamat Qalmaǧanbetovpen tıldesudıŋ sätı tüstı. Tarihşy osy jerde Qobylandy batyrdyŋ molasy bolǧanyn aitady. Bıraz jyl būryn arheolog-antropolog Noel Şahmetov zertteu maqsatynda batyrdyŋ süiegın Reseige alyp ketken eken. Sodan 2006 jyly elge qaitarylyp, qaita jerlengen. Elımızdegı belgılı antropolog ǧalym Orazaq Smaǧūl Jirenqopa jerınen tabylǧan süiektı zertteumen ainalysqan. Osydan keiın ǧalym būl ortaǧasyrlyq Altyn Orda, Noǧai ordasy däuırınıŋ asa körnektı tūlǧasy, qaraqypşaq Qobylandy batyrdyŋ süiegı ekenıne 98 paiyz kepıldık bergen eken. Kesenenıŋ janynda batyrǧa arnap ışı qūndy dünielermen toltyrylǧan mūrajai salynǧan. «Qobylandy batyr» jyryn jyrlaǧan jyrşylardyŋ suretı men kıtaptar, batyrlardyŋ qaru-jaraǧy, at äbzelderı ışke kırgennen közdıŋ jauyn alady. Tarihşy Azamat Qalmaǧanbetovtyŋ Qobylandy batyrdyŋ tarihtaǧy orny, erlık ısterı jaily äserlı äŋgımesımen susyndai otyryp, kelesı saparymyzǧa daiyndaldyq. Ol Aqtöbe oblysynan 400 şaqyrymnan astam jerde ornalasqan «Jamanşyŋ» kraterı bolatyn. Tabiǧattyŋ ǧajaiyp qūbylysy sanalatyn mekenge jetu oŋai bolmady. Būl jerge baǧyt alǧan adamǧa joly bıraz qiyndyq tuǧyzady eken. Ǧalymdardyŋ boljamynşa, däl osy jerge şamamen million jyl būryn aspannan jarylys quaty köptegen iadrolyq bombalardyŋ jarylysyna teŋ keletın asa ülken meteorit qūlaǧan eken. Sodan keiın şūŋqyr paida bolǧan. Kraterdıŋ diametrı – şamamen 13 km, tereŋdıgı 700 metrge jetken. Tabiǧattyŋ būl taŋǧajaiyp qūbylysy äigılı geolog-geograf ǧalymdardyŋ nazaryn audartty. Jergılıktı tūrǧyndar būl mekenge elımızden görı şetelden, äsırese, Reseiden turister köp keletının aitady. «Jamanşyŋnyŋ» vulkan emes, ülken jarylys, soqqynyŋ äserınen paida bolǧan meteorit kraterı ekenın däleldegen Resei ǧalymy, geolog Pavel Florenskii būl jerdı jastarǧa patriottyq tärbie beretın turistık orynǧa ainaldyru kerek dep esepteidı. Osy sapar barysynda meteorit saldarynan paida bolǧan impaktit, tektit jynystaryn, jerde şaşylyp jatqan aspan denelerınıŋ qaldyqtaryn közımızben körıp qaittyq. Būl jerdı şynynda da tarih jūmbaǧy dersız. Tabiǧattyŋ bız bılmeitın tylsym tūstary köp qoi.
Ärbır halyqtyŋ tarihyn, salt-dästürın zerttep qarasaŋyz, adamdy qairan qaldyratyn qūbylystarǧa tap bolasyz. Tarihymyzǧa köz salsaq, kez kelgen adamǧa körıne bermeitın tylsym küş arqyly keler kündı boljaityn, boiyna äulielık qasiet qonǧan tūlǧalar bolǧan. Sonyŋ bırı – 1792-1871 jyldar aralyǧynda ömır sürgen aǧartuşy, filosof İsabek İşan. Qazırgı taŋda Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ ūstazy bolǧan, kezınde halyq qūrmet körsetıp «äulie» dep ataǧan İsabek İşan babamyzǧa Ekıbastūz maŋyndaǧy Aqköl auylynan kesene salynǧan eken. Būl jerge de arnaiy baryp, sondaǧy jūrtpen tıldesıp qaittyq. Tanymal äulienıŋ kesenesıne jaqyn jerde keluşılerge arnap şaǧyn üi de salynǧan. İsabek İşan Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ ūstazy bolǧan eken. Mäşhür Jüsıp mūrajaiynan İsabek İşan turaly bıraz mälımetter men suretterdı közımız şaldy. 1930 jyldardaǧy aşarşylyqty jäne özınıŋ ömırden ötetın künın jyl būryn boljaǧan ūly oişyl, küllı ǧūmyryn qazaq halqyn sauattandyruǧa jūmsaǧan filosof Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ da äulielık qasietı bolǧan. Baqiǧa attanaryn sezgen sätte jaqyndary men tuǧan-tuystaryn jinap, mazary salynatyn oryndy özı taŋdap, qūrylysy qalai bolu kerektıgın tüsındırgen eken. Bır taŋǧalarlyǧy, denesınıŋ jer qoinyna berılmeu kerektıgın aitady. Mäşhür Jüsıptıŋ şöberesı ärı şyraqşy Äset Pazylov ǧūlama ǧalymnyŋ denesı eşqandai balzam, kremsız 21 jyl uaqyt qalai saqtalǧanyn eşqandai ǧalym däleldei almaǧanyn aitady jäne būl Jaratuşynyŋ keremetı dep tüsındırdı. Kezınde jerlenbei qalsa da, mäiıtınıŋ sol küiı saqtaluy körgen jūrtty taŋǧaldyrǧan eken. Jiyrma bır jyl ötken soŋ, Keŋes zamanynda arnaiy būiryqpen bırneşe tıl bılgen ǧūlamanyŋ denesı jer qoinyna berılgen. Jergılıktı tūrǧyndar Mäşhür Jüsıp kesenesıne aparatyn joldyŋ qiyndyǧyna qaramai elımızben qosa, şet memleketterden keletın qonaqtardyŋ köp ekenın aitady. Tarihymyzdy özımızben qosa, özgeler de qūrmettep jatsa, maqtanyş emes pe?! İgı bastama arqyly elımızdegı tarihi maŋyzy bar, kielı jerlerımız tereŋ zerttelıp, tanyla beretınıne senım mol. Qalai desek te, bızdı ötkenmen jäne bolaşaqpen bailanystyratyn, tösınde jürıp janyŋ saia tabatyn būl kielı jerler – bızdıŋ atamekenımız, tylsym tūǧyrymyz! Ol bärımızge qymbat!
Elmira JAQSYBAIQYZY,
jurnalist
