Kiberqauıpsızdık küllı älem üşın asa maŋyzdy mäselege ainalyp otyr. Sebebı tehnologiia qaryştap damyǧan saiyn hakerler jeke adamdardyŋ derekterıne ǧana emes, ırı kompaniialar men resmi organdardyŋ saittaryna da şabuyl jasai bastady. Būl rette Qazaqstan da kiberqauıpsızdık mäselesıne erekşe nazar audaruda. Kiberqauıpsızdıktı nyǧaitu, alaiaqtardan qorǧanu – el tynyştyǧyn saqtauda asa maŋyzdy.
Alaiaqqa tūsau bar, eger uaqytynda habarlasa…
Derekter qauıpsızdıgıne tönetın qauıp – azamattardyŋ ǧana emes, memleket qauıpsızdıgıne jasalǧan şabuyl. Sondyqtan, aqparattandyru salasyndaǧy aqparattyq qauıpsızdık (kiberqauıpsızdık) – elektrondyq aqparattyq resurstardyŋ, aqparattyq jüieler men aqparattyq-kommunikasiialyq infraqūrylymnyŋ syrtqy jäne ışkı qauıpterden qorǧalu jaǧdaiyn qamtamasyz etu, maŋyzdy sala.
QR IIM Kriminaldyq polisiia departamentı kiberqylmysqa qarsy küres ortalyǧynyŋ bastyǧy, polisiia podpolkovnigı Jandos Süiınbai. «Şaǧym boiynşa tekseresızder me?» degen saualymyzǧa sarapşy bylai jauap berdı.
– Är şaǧym boiynşa tekseru jūmystaryn jürgızemız. İnternet-alaiaqtyq bolsa, aryzda körsetılgen mälımetter boiynşa, şaǧymdanuşynyŋ aituyna orai aqşa audarylǧan esep şottardy tekseremız. Eŋ ökınıştısı sol – tūrǧyndar alaiaqtardan aldanǧanyn öte keş habarlaidy. Bır aptadan soŋ, bır aidan soŋ ol qarjy şetelge şyǧyp ketkesın tym keş aitatyny qynjyltady. Äitpese, bır künnıŋ ışındegı ūrlanǧan aqşany sol künı bank arqyly bloktap, qaitaruǧa mümkındık bar. Ol jaǧynan alǧanda, bızde mol täjıribe bar. Qarjy şetel aspauy üşın jedel qyzmetke tezırek habarlasyp, män-jaidy anyqtasa, alaiaqtarǧa tūsau jasap, şūǧyl qūryqtauǧa da bolady. Qazaqstan aumaǧynda alaiaqtarǧa kömektesıp otyrǧan toptyq qylmys ökılderı bar, olardyŋ köbı jūmyssyz, internet arqyly jeŋıl paida tabudy közdeidı. Adamdar osyndai alaiaqtardyŋ arbauyna jiı tüsedı. Olar şeteldegı sybailastaryna sim karta alyp jıberedı nemese özderıne karta tırkep, ony sol alaiaq jemtıktesterıne salyp jıberedı. Osyndai ärekettermen azamattarymyz qylmystyq äreketterımen ūstalyp, jauapkerşılıkke tartyluda. Olarǧa QR Qylmystyq Kodeksinıŋ 190-baby boiynşa ekınşı bölıgınıŋ törtınşı tarmaǧyndaǧy «Alaiaqtyq» boiynşa internet-alaiaqtyq üşın qylmystyq jauapkerşılık közdelgen, – deidı sarapşy Jandos Süiınbai.
Aqparattyq qauıpsızdık (kiberqauıpsızdık) qaterlerı turaly halyqtyŋ habardar bolu körsetkışterı 2018 jyly 62,9 % bolsa, 2021 jyly
75 %-dy, 2022 jyly 77,4 %-dy qūraǧan
– Şeteldegı ärıptesterımızben bırlesken ıs-şaralar jürgızıp jatyrmyz, mysaly, byltyrǧy jyly Ukraina jaqtan köbıne bızdıŋ azamattarmen bırlesıp, türlı alaiaqtyq äreketterge barǧandardy qūryqtadyq. Dnepr qalasynda 40 adam ūstaldy, bız de sol jaqta ıssaparmen baryp, alaiaqtardy ūstau operasiiasyna qatystyq. Mūndai ıs-şaralar ünemı jürgızılıp tūrady.
Qandai şaralar qoldanylady?
– Alaiaqtar şetelde otyryp alyp arnaiy baǧdarlamalyq jasaqtamalardy paidalanyp, bızdıŋ azamattarǧa telefon arqyly habarlasady. Qazaqstan Respublikasy Sifrlyq damu, innovasiialar jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgınıŋ Aqparattyq qauıpsızdık komitetımen bırlesıp, jalǧan nömırler arqyly adamdarǧa qoŋyrau şalatyn telefondardy būǧattaudy jüzege asyramyz. Qazırgı taŋda arnaiy jüie engızılıp, feik nömırler arqyly habarlasatyn alaiaqtarǧa qarsy jūmys basqa da qūzyrettı organdarmen, Prokuraturamen bırlesken «Jol kartasy» boiynşa kiberqylmysqa qarsy jūmys jüielı jürgızılude. Būl ıste, äsırese, qylmystyŋ aldyn alu maŋyzdy. Aqparattyq keŋıstıkte qandai qylmys bary, olardyŋ türlerı, barlyǧy halyqqa jan-jaqty tüsındırıledı. Onda alaiaqtan qalai qorǧanu kerektıgı, kezdese qalsa, qandai äreketter jasauy bärın beinerolikter arqyly, BAQ-qa şyǧular arqyly jüielı jürgızemız, – deidı J.Süiınbai.
Aqparattyq keŋıstıktı qorǧau qalai jüzege asady?
Qazaqstan Respublikasy Sifrlyq damu, innovasiialar jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgınıŋ Aqparattyq qauıpsızdık komitetı aqparattyq qauıpsızdık (kiberqauıpsızdık) mädenietınıŋ deŋgeiın arttyru maqsatynda jyl saiyn Komitet aqparattyq qauıpsızdık qaterlerı jäne adami kapitaldy damytu turaly memleket qabyldaityn şaralardyŋ tiımdılıgın baǧalau üşın äleumettanu zertteuın jürgızedı. Zertteu barysynda 3 respublikalyq maŋyzy bar qala men 17 oblys, audan ortalyqtarynan 6000 adamǧa (18 jastaǧy jäne odan asqan tūrǧyndar arasynda) saualnama jürgızılgen. Nätijesınde, aqparattyq qauıpsızdık qaterı Qazaqstandaǧy eŋ özektı mäsele ekendıgı anyqtaldy. Jalpy, aqparattyq qauıpsızdık (kiberqauıpsızdık) qaterlerı turaly halyqtyŋ habardar bolu körsetkışterı 2018 jyly 62,9 % bolsa, 2021 jyly 75 %-dy, 2022 jyly 77,4 %-dy qūraǧan.
Äleumettık jelıdegı älımjettık pen alaiaqtyqtan köbıne zardap şegetın – ülkenderdıŋ arbauyna tüsıp qalatyn balalar men jasöspırımder.
Ata-analarǧa arnalǧan ūsynystar:
- Jasöspırımderdıŋ qatysuymen internetke kırudıŋ üi erejelerınıŋ tızımın jasaŋyz jäne ony sözsız oryndaudy talap etıŋız. Balaŋyzben tyiym salynǧan saittardyŋ tızımın («qara tızım»), internettegı jūmys uaqytyn, internettegı bailanys nūsqaulyǧyn (sonyŋ ışınde chattarda) talqylaŋyz.
– İnternet jelısıne qosylǧan kompiuter ortaq bölmede boluy kerek.
– Şynaiy ömırdegı dostar turaly söileskendei, internettegı dostarymen nemen ainalysatyndary turaly balalarmen söilesudı ūmytpaŋyz. Būl adamdardyŋ tanys ekenıne köz jetkızu üşın balalar jedel habar almasu qyzmetterı arqyly bailanysatyn adamdar turaly sūraŋyz.
– Standartty ata-ana baqylauyna qosymşa retınde qajetsız mazmūndy bloktau qūraldaryn paidalanyŋyz.
– Sızdıŋ balalaryŋyz qandai chattardy qoldanatynyn bıluıŋız kerek. Moderatorlyq chattardy paidalanudy yntalandyryŋyz jäne balalardyŋ jeke rejimde söilespeuın talap etıŋız.
Būl aqparattardyŋ paidasy zor. Balaŋyzdyŋ internettı paidalanuyn ünemı baqylau – onyŋ jeke keŋıstıgın būzu emes, saqtyq şaralaryn küşeitu jäne ata-ananyŋ jauapkerşılıgı men qamqorlyǧynyŋ körınısı dep qabyldau kerek.
Künnen künge kiberqylmyspen kürestıŋ özektılıgı barǧan saiyn arta tüstı. Kiberqauıpsızdık tūjyrymdamasy jasalyp, qauıpsızdık ahualy quatty jäne äreket ete alatyn memlekettıŋ ölşemıne ainalu boiynşa jūmystar jasaluda. Qazırgıdei zamanda adamzattyŋ terrorizmnıŋ beleŋ aluymen betpe-bet kelıp otyrǧan kezınde qylmyskerlerdıŋ destruktivtı küşterdı qarjylandyratyndarǧa, şeteldık terroristık ūiymdarmen bailanys jasaityndarǧa qarsy küres jürgızu ısı negızgı mäsele qaşanda özektı küiınde qalyp otyr.
