Prezident Qasym-Jomart Toqaev biylǧy qazan aiynda ötkızgen elordanyŋ damuyna arnalǧan keŋeste bırtūtas qala qūrylysy saiasatyn ūstanudy ūsyndy. Memleket basşysynyŋ pıkırınşe, şahardaǧy audandar qūrylysynyŋ bei-bereket jürgızıluı kenttıŋ körıktı kelbetke keluıne kedergı keltıredı.
«Köşeler men ǧimarattardy bezendırudıŋ bırtūtas üilesımdı stilı joq. Sızder, bälkım, astanamyzdy köru üşın arnaiy keletın turister oi-tolǧamdaryn estıp jürgen bolarsyzdar. Tūtastai alǧanda, ärine, olar oŋ baǧalaryn berude, bıraq qalada eklektika joq ekenın bärı atap ötıp jür, – dedı Prezident öz sözınde. – Rasynda da, mūndaǧy bır ǧimarat bır stilde, taǧy bır ǧimarat ekınşı stilde salynǧan. Sondyqtan, äzır keş bolmai tūrǧanda, qala köşelerı men ǧimarattaryn bezendırudıŋ bırtūtas dizain-kodyn jasaudy tapsyramyn».
Qasym-Jomart Toqaevtyŋ alǧa qoiyp otyrǧan tapsyrmasynyŋ jönı bar. Būl – älemdegı qala bıtken jaŋadan salyna bastaǧan kezde eskerıletın talaptar. Ras, Europa qalalarynyŋ köpşılıgı, bylaişa qaraǧanda, säulet önerınıŋ ülgısı retınde bır-bırıne qatty ūqsaidy, üilerınıŋ keskın-kelbetterınde de ortaq qoltaŋbalar köp. Bıraq jete üŋılıp qaraǧanda, olardyŋ da arasynda eleulı aiyrmaşylyqtardyŋ bar ekenın baiqauǧa bolady. Onyŋ üstıne, soŋǧy jyldary kärı qūrlyq elderı baitaqtary arasynda ädemı qala atanu syŋaiynda özara bäseke jürıp jatyr.
Al Europada qalalardyŋ kreativtı keskın-kelbetterınıŋ deŋgeiı men aumaǧyn anyqtau maqsatynda ūdaiy zertteu-taldau jūmystaryn jürgızıp otyru baiaǧydan ürdıske ainaldy. Kärtämış qūrlyqta körıktı kentter köşınıŋ keruenın jıpke tızgendei tüzıp şyǧyp tūratyn qoǧamdyq ūiymdar da jetkılıktı. Olardyŋ ärqaisysy özderınıŋ naqtyly maqsattaryna orai aluan türlı parametrler boiynşa öz üzdıkterın anyqtap keledı. Būrnaǧy jyly būl dürmekke Europa komissiiasy da qosyldy. Ol özınıŋ tyrnaqaldy zertteuın Cultural and Creative Cities Monitor degen taqyryptyŋ aiasynda jürgızıp, qūrlyqtyŋ «mädeniettı jäne kreativtı qalalary» reitingısın tüzuge baǧyt ūstady. Ol Europanyŋ 30 elındegı 168 qalany bır-bırımen salystyryp şyǧuǧa arnaldy. Bıraq monitoring qorytyndysy barynşa kütpegen nätije äkelıp, būrynnan qalyptasqan stereotiptı pıkırdıŋ köbesın sögıp jıbergendei boldy. Zertteude joǧary ūpailarǧa tek megapolister ǧana emes, provinsiialyq ortaŋqoldy qalalarǧa deiın qol jetkızdı. Mäselen, jan basyna şaqqandaǧy mädeni äser etu körsetkışınıŋ mazmūny jaǧynan İrlandiianyŋ Kork kentı älem mädenietınıŋ oşaǧy sanalatyn Parijdıŋ özınen asyp tüsken. Şvedtıŋ Umeo qalasy ekonomikanyŋ kreativtı sektoryn damytu jönınen Berlindı şaŋ qaptyryp ketıptı. Būl bäsekenıŋ köşbasylar keruenınde Londonnyŋ tıptı aty da joq.
Eurokomissiianyŋ atap ötkenındei, 168 qatysuşy qalanyŋ 93-ı kezınde «Europanyŋ mädeni astanasy» atansa, 22-sı IýNESKO-nyŋ «Kreativtı qala» ataǧyna qol jetkızgen, al 53 qalada halyqaralyq mädeniet festivalderı tūraqty ötıp keledı. Qalalar 3 basty şoǧyrǧa bırıkken 9 taqyryptyq toptarǧa ūiysyp, 29 parametr boiynşa özderınıŋ tiıstı baǧalaryn alǧan.
Taǧy bır zertteuşı mekeme Europanyŋ kelımı kelısken kentterınıŋ 2019 jylǧy keskın-kelbetterın anyqtap, köpke jariia ettı. Mūnda qai qalalardyŋ özındık körkımen, saltanatty säuletımen saiahatşy jūrttyŋ yqylasyna köbırek bölenetın jaǧyna negızgı nazar audardy. Mūnda bırınşı orynǧa älemdegı eŋ romantikalyq qala – Fransiianyŋ bas şahary Parij bırden köştıŋ basynan tabyldy. Ekı myŋjyldyq tarihy bar, köne jädıgerlık oryndary öte köp, keŋqoltyq, qūşaǧy aşyq qalaǧa jylyna 50 million adam kelıp ketedı eken. Būl jaǧynan jahanda onyŋ aldymen tüsetın bırde-bır eldı meken joq.
«Mäŋgılık qala» – Rim, İtaliianyŋ astanasy, Batys örkenietınıŋ qainar közı būl tızımge ekınşı bolyp enıptı. Tibr özenınıŋ jaǧasyn jailaǧan tap osy kentte keiın Europanyŋ barlyq memleketterınıŋ tarihynda asa maŋyzdy röl atqarǧan Rim imperiiasy däuır sahnasyna şyqty. Mūnda köne zamandarda salynǧan üilerdıŋ bırazy sol qalpynda tūr. Solardyŋ ışınde Ejelgı Rimnıŋ aty aŋyzǧa ainalǧan arenasy «Kolizei», Vatikan şırkeuı, imperiianyŋ jüregı ıspettes Rim forumy, köne «Karakally» monşasy, köptegen tas alaŋdar men barokko stilındegı ǧajaiyp arhitektura nysandary bar. Olardyŋ bärı bırımen-bırı ädemı üilesım tauyp, eldı mekenge özgeşe sän berıp tūr.
Zertteuşıler üşınşı satyǧa Chehiianyŋ bas qalasy – Pragany şyǧarypty. Būrynǧy bır kezderden ertegılerdıŋ elı sekıldı bolyp körınetın «Zlata Praga» turisterdı de köbırek qyzyqtyratyn meken eken. Mūndaǧy gotika däuırınen berı kele jatqan säulettık nysandar onyŋ qūnyn arttyra tüsedı. Qazır ǧimarattardyŋ barokko stilındegı qasbetı men qyzyl tüs qyş qūimadan jasalǧan şatyrlary qalanyŋ özındık nyşany ıspettes. Būdan qaldy, Vltava özenı arnasymen su betınde seruen qūru, Karl köpırı boiymen qydyru, gotika däuırı sarailaryn aralap köru sekıldı mūnda qyzyqtauǧa tūratyn oryndardyŋ mol ekenın tanyta tüsedı.
İspaniianyŋ Barselona qalasy būl tızımnıŋ törtınşı qatarynda tūr. Bastauyn bızdıŋ däuırımızge deiıngı üşınşı ǧasyrdan alatyn köne şahar osy kezge deiın talai tarihty bastan keşıp keldı. Kataloniia astanasy sol jüzjyldyqtar jülgesınde özıne tän bet-beinesın de qalyptastyryp ülgerdı. Bıraq qalanyŋ daŋqyn şyǧaryp tūrǧan ataqty säuletker Antonio Gaudidıŋ ölmes tuyndylary – ǧajaiyp ǧimarattar bolyp qala bermek.
Europanyŋ körkem qalalary tızbegınıŋ bestıgın Reseidıŋ Sankt-Peterburgı tūiyqtaidy. Ol būrynnan eldıŋ turistık ortalyǧy bolyp sanalatyn edı. Būǧan şahardyŋ talai ǧasyrlardan bergı tūrǧan zäulım sarailary men ǧimarattary negızgı sebep bolǧany anyq. Onyŋ üstıne, Neva jaǧalauyna jaiǧasqan qonystyŋ özen qaptalyndaǧy bas ainaldyryp, köz qaryqtyratyn körkem körınısterı turisterdı tartyp tūratyn edı. Al erte kezderden bar ūlan-asyr Petergof sarailar ansamblı, Ermitaj, Kunstkamera, Qazan sobory, Vasilii araly Resei imperiiasy kezınen berı saqtalyp kele jatqan keremet jädıgerlık mekender bolatyn.
Europanyŋ arhitekturalyq sän-saltanaty kemelıne kelgen qalalary qatarynda sondai-aq Finliandiianyŋ astanasy – Helsinki, İslandiianyŋ bas şahary – Reikiavik, Horvatiianyŋ – Dubrovnik kentı, Vengriianyŋ baitaǧy – Budapeşt, Avstriianyŋ Alpı şyŋdarynyŋ etegıne qanatyn jaiǧan İnsbruk kurortty ärı qysqy olimpiialyq oiyndardyŋ ordasy bolǧan eldı mekenı bar.
Osy rette Memleket basşysy öte dūrys aitady, bızdıŋ astanamyzdyŋ da top osy şoǧyrdaǧy megapolisterdıŋ qatarynan oryn aluǧa tolyq mümkındıgı bar. Astana qazırdıŋ özınde Ortalyq Aziiadaǧy körıktı qalalardyŋ sapynan tabylady. Qalanyŋ özındık kelbetı men qoltaŋbasy ony özgelerden erekşelep tūru kerek. Sonda jūrtty özıne tartady. Mūny elordanyŋ qazırgı basşylyǧy da öte jaqsy tüsınıp otyr.
Rasul AITQOJA
