Irı qalalardyŋ küre tamyryna qan jügırgendei, ersılı-qarsyly aǧylyp jatqan kölıkter ışınde qoǧamdyq kölıktı azdap kezdestıruıŋız mümkın. Öitkenı qala tūrǧyndarynyŋ 25 paiyzy ǧana avtobustarǧa otyryp, dıttegen jerıne jetedı eken.
Damyǧan elderdegı qoǧamdyq kölık salasynyŋ esebıne şolu jasap, onyŋ aitarlyqtai tiımdı emesın bıldık.
Qoǧamdyq kölıktıŋ naqty tabysy Şveisariiada şyǧynnyŋ 72 paiyzyn qūrasa, Ūlybritaniia men Germaniiada – 60-68 paiyz aralyǧynda, Avstriia, Fransiia, Şvesiia 50 paiyzǧa jetpeidı, al İtaliia – 30 paiyz, Niderlandy 22 paiyzdy qūraidy eken.
Būl elderdegı qoǧamdyq kölık salasynyŋ saiasaty onyŋ äleumettık maŋyzdylyǧyn qaperge alǧan. Tömen tarifterdı nemese jeŋıldıkterdı belgıleu qoǧamdyq kölıktı eŋ aldymen kırısı tömen jolauşylar üşın qoljetımdı etu maqsatymen bailanysty. Qarttarǧa, balalarǧa, mügedekterge jeŋıldıkter belgılengen.
Qoǧamdyq kölıktı damytuǧa negızgı qarajat eŋ aldymen memlekettık, aimaqtyq jäne jergılıktı atqaruşy organdarynan tüsedı. Olardyŋ būl proseske qatysu deŋgeiı ärtürlı faktorlarmen anyqtalady: ūlttyq dästürler, qala tyǧyzdyǧy, ekonomikalyq mümkındıkter, federaldyq, aimaqtyq jäne jergılıktı bilık saiasaty jäne t. b. Qarjylandyru ädısterınde de aiyrmaşylyqtar bar. Kanada men Daniiada qoǧamdyq kölıktıŋ kapitalyn jäne paidalanu şyǧyndaryn qarjylandyru tek aimaqtyq jäne jergılıktı bilık organdarynyŋ kömegımen jüzege asyrylady (erekşe jaǧdailarda memlekettık qarjy). Munisipalitet qoǧamdyq kölıkterdıŋ paidalanu şyǧyndaryn ışınara öteitın subsidiialar beredı. Belgiiada memleket operasiialyq qyzmettıŋ barlyq qūnyn subsidiialaidy. Fransiiada jeke kapital qalalyq kölıktı damytudy qarjylandyruǧa tartylady.
Naryqtyq ekonomikaǧa köşu qoldanystaǧy täsılderdı tübegeilı qaita qaraudy, kölık türlerı arasyndaǧy bäsekelestık jaǧdaidy qamtamasyz etu qajettıgın, jolauşylarǧa eŋ tiımdı tasymal qyzmetterın taŋdau erkındıgınıŋ mümkındıgın eskeretın ırı qalalar ürdısımen tanysu maŋyzdy bolmaq.
Qoǧamdyq kölıktıŋ damuy men jūmysynda ülken jetıstıkke jetken Finliandiianyŋ täjıribesı eŋ tiımdı bolyp körındı. El ekonomikasynyŋ osy salasyna qoǧam men bilıktıŋ közqarasyn erekşe atap ötken jön. Helsinki (500 myŋǧa juyq tūrǧyny bar) – qalalyq jolauşylar kölıgınıŋ jūmys ısteuı tūrǧysynan bıregei qala. Däl osy eldei Europada nemese bükıl älemde avtobus, tramvai, metro, poiyz, parom jäne qaiyǧymen maqtana alatyn qala joq şyǧar.
Helsinki – ülken teŋız porty. Al sumen qatynaityn kölıktıŋ jüru aqysy qūrǧaqtaǧy jolauşynyŋ kölık biletımen bırıktırılgen. Qalada 100-den astam avtobus baǧdary men 11 tramvai jelısınıŋ joly bar. Metronyŋ jalpy ūzyndyǧy – şamamen 30 şaqyrym. Qalalyq jolauşylar kölıgınıŋ qalalyq marşruttyq jelısı, europalyq standarttarǧa säikes, jaiau jürgınşılerge qalalyq jolauşylar kölıgınıŋ aialdamasyna bes minutta jetuge mümkındık beredı. Avtobus baǧyttary Volvo jäne Scania avtobustarymen jüredı. Helsinki qalasynda jolauşylar köp jüretın baǧyttarda jūmys ısteu üşın qosymşa ūzyn avtobustar (15 metrlık, üş ostı) qoldanylady.
Bız būl qalanyŋ tramvai, metro salasyna toqtalmauǧa tyrystyq. Bızdıŋ qalamyzdyŋ mysalynda būl kölıkter qoldanysta joq.
Barlyq jolauşylar jolaqysyn ūzaq merzımdı biletpen nemese jürgızuşıge qolma-qol aqşa beru arqyly töleidı. Al turister Helsinki kartasyn qoldanady. Būl – 1-5 kün aralyǧynda jol jüru biletı, onyŋ qūnymen mūrajailar men körmelerge tegın kıru qarastyrylǧan.
Helsinki qalasynyŋ osy saladaǧy taǧy bır erekşelıgı avtobus biletterı zonalarǧa bölıngen. Bıregei biletpen qaladaǧy barlyq kölıkpen jüre alasyz. Al ışkı bilettı qalanyŋ belgılı bır jerınde kölıkpen jüruge bolady. Bilettıŋ qūny jüru aimaǧyŋyzǧa qarai özgeredı. Jetı jasqa deiıngı balalarǧa jolaqysy tegın, sonymen bırge balasymen qosa arba süiretken ana da jolaqysyn tölemeidı. 7-17 jas arasyndaǧy balalarǧa jolaqysynyŋ jartysyn tölese, studentter 45 paiyzdyq jeŋıldıkpen jüredı. Baǧdarlardyŋ basymy taŋǧy bes-altydan tüngı bırge deiın qatynaidy. Tüngı marşruttar jūmys ısteidı. Avtobustar barlyq aialdamarǧa toqtamaidy. Jolauşy qol köterıp, kerek baǧdaryna säikes kölıktı toqtata alady. Tüsetın bolsaŋyz, «Stop» tüimesın basu arqyly qajet jerıŋızde tüsıp qalasyz.
Finliandiianyŋ tūrǧyndarǧa kölıktık qyzmet körsetu jüiesın ūiymdastyru täjıribesı nazar audararlyq. Atap aitqanda, marşruttardy kölık ūiymdary arasynda konkurstyq negızde böluge negızdelgen. Būl ırı transūlttyq kompaniialardy jūmysqa tartuǧa mümkındık beredı ärı qala biudjetıne tüsetın jüktemenı edäuır azaitady jäne zamanaui kölıkterdı satyp aluǧa qarajatty tiımdı böledı.
Marketing ädısterı men jarnamalardy qoldanu jol jüru biletterın satudy oŋtailandyruǧa jäne odan tüsetın kırıstı ūlǧaituǧa mümkındık beredı. Qoǧamdyq kölıkte jol jüru aqysyn taratu kez kelgen önımdı jarnamalau siiaqty jüzege asyrylady. Smartkarta jüiesı arqyly jol jüru aqysy kırıs jinaudy oŋtailandyrady, būl eŋ tiımdı qarjylyq josparlar üşın jol jüru aqysyn jinauǧa mümkındık beredı. Būl jüie kırıstı jinaudy jeŋıldetedı jäne qol eŋbegınıŋ kölemın azaitady, jürgızuşınıŋ nazaryn audarmaidy jäne aialdamalarda tasymaldaudy keşıktırmeidı, būl uaqyt pen aqşany aitarlyqtai ünemdeidı.
Būl ädıstıŋ tiımdılıgın elordalyqtar da sezındı deuge bolady. Bıryŋǧai tölem kartasy engelı köp bolmasa da, jolauşylarǧa qolma-qol bilet satu bırşama jetıldırıldı.
Būl rette avtomobil qozǧalysyn qamtamasyz etude balamaly energiia közderın ızdestıru jürıp jatyr. Absoliuttı taza täsıl – būl sutegı qozǧaltqyşy. Odan auaǧa şyǧatyn ziiandy qospalar bolmaidy, bar bolǧany bölınetın ottegı men su buynyŋ qorşaǧan ortaǧa ziiany joq. Degenmen ony öndırıske engızu qymbattyǧyna bailanysty keiınge şegerılıp otyr. Tek öte bai elder ǧana motorizasiianyŋ joǧary deŋgeiın kötere alady.
Taǧy basty närse jan basyna şaqqandaǧy avtokölıkterdıŋ ösuımen jäne qalanyŋ ortalyq magistraldaryndaǧy jüktemenıŋ köptıgımen ülken syiymdylyqtaǧy jolauşylar avtokölıgı men elektr tasymalyn damytuǧa basty nazar audaru qajettıgı kün tärtıbınen tüsken joq. Mamandar kommunaldyq kölıkte jolauşylardy tasymaldaudy 70 paiyz deŋgeiınde qamtamasyz etu qajet, qalǧan kölem jeke jäne kommersiialyq kölıkte oryndalady dep şeştı. Eger älemdegı ırı qalalardyŋ jergılıktı bilıgı būl jauapkerşılıkke adal bolmasa, onda bız qalalyq ekologiialyq jaǧdaidyŋ naşarlauyna, halyqtyŋ ömır süru jaǧdaiynyŋ tömendeuıne jäne energiiany köptep tūtynuǧa tap bolamyz. Onyŋ soŋy ekologiialyq apatqa alyp keledı.
