«Aldamşy eken būl jalǧan, Būl jalǧanda kım qalǧan? Būl jalǧannyŋ jüzınen, Qara da ötken, han da ötken…» dep Marabai jyrau aitqandai, el igılıgıne ölşeusız üles qosqan memleket jäne qoǧam qairatkerı, ädıldık ūstanymy men halyq ıltipatyna bölengen Keŋes Amanūly 88 jasynda dünieden ozdy.
Isı de, önegelı ömır joldary da, jaratylys-bıtımı de körkem kısılık taǧylymdary da öz aldyna bır danalyq älem deuge bolady. Jaisaŋ jannyŋ ömır joldary – qazaqqa adal qyzmet etudıŋ rämızı. Naqtylap aitsaq, 1954-1959 jyldary ǧylymi-mädeni äleuetı joǧary Almaty auylşaruaşylyq institutynyŋ agronomiia fakultetınde oqyp, sodan soŋ 1959-1994 jyldary Baianauyl öŋırınde bas agronom, audandyq auylşaruaşylyq basqarmasy bastyǧynyŋ bırınşı orynbasary, Torǧai oblysy Arqalyq audanynyŋ atqaru komitetınıŋ töraǧasy, Jangeldin audany partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy, keiın Qazaqstan kompartiiasynyŋ HIV sezınde Ortalyq komitet müşesı, Torǧai oblystyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary, 1986 jyldan oblystyq agroönerkäsıp komitetınıŋ töraǧasy qyzmetın qosa atqardy. Jambyl oblysy äkımınıŋ bırınşı orynbasary, Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş käsıbi parlamentı Joǧary keŋesınıŋ (HIII şaqyrylǧan) deputaty.
90-jyldardyŋ ortasynda Aqmolada «Bırlık» astyq kompaniiasyn qūryp, naryqtyq ekonomikanyŋ da tasyn örge döŋgelettı. Elordanyŋ ırgesı qalanyp jatqanda jas basşylarǧa, ızbasarlaryna aqyl-keŋes berıp otyrdy.
El aǧasy Keŋes Amanūlynyŋ şamyrqanyp-buyrqanyp, aqyl-parasatpen keŋınen tolǧap kösıle söilegenıne kuäger bolǧanym bar. 2014 jyldyŋ mausym aiynyŋ 20-künı Sūltanmahmūt Toraiǧyrūly atyndaǧy Pavlodar memlekettık universitetınde Sıletı öŋırınıŋ mektep basqarǧan aituly mūǧalımı, şejıreşı Qamza Jünısūlynyŋ 100 jyldyq müşeltoiy edı. Būl jiynǧa sol öŋırdıŋ qalalarǧa qonys audarǧan 96 adamy – aqsaqaldar, bäibışeler, mosqaldanǧan äielder, kelın-kepşıkter qatysqan… Barşasynyŋ öŋ-älpetınen Sıletısın saǧynǧany körınıp tūrdy.
Jarty saǧat boiy oiyn, pıkırın Şäkärımnıŋ sözderımen tūzdyqtap, kesek-kesek tūjyrymdar tuyndatty. Mi qainatar ystyqta densaulyǧy syr berse de, ärı astanadan kelse de Sıletılıkterdı sılıktı-au! Ata qonystan bezgenderge būl bır teŋdesı joq sabaq boldy-au!
Osy bır söz saptasynan, oi tolǧauynan, tapqyrlyq, aitqyştyq şeberlıgınen onyŋ bılımdarlyǧyn, oqyp-toqyǧandyǧyn köruge bolady. Ömırden körgenı, tüiıp-tergenı, el-jūrtyna bergenı ölşeusız maqsatker abyz aqsaqaldyŋ intellektualdyq-şyǧarmaşylyq äleuetın, tarihi tanymyn, kemel bolmysyn «Atalardyŋ aqyly, danalardyŋ naqyly» atty kıtabynan (Pavlodar, 2014 jyl, 646 bet) tolyq baǧamdauǧa bolady. Auqymdy taqyryptardy barynşa mol qamtyǧan. Mysaly: «Dın – dünie tıregı», «Ata-analar älemı», «Tälım-tärbie tabiǧaty», «Ana tılıŋ – ar-namysyŋ», «Ädeptılık mädenietı», «Ǧalam ǧajaiyptary», «Tabiǧat – tal besıgıŋ», «Uaqyt köşı», «Atalardyŋ aqyly…», «Täuelsız eldıŋ tarihy». Tūtastai alǧanda, būl materialdarda ǧylym, bılım, saiasat, dünietanym, ǧaryş, sana, etnopedagogika, tūlǧatanu turaly baǧa jetpes mälımetter, derekter jetkılıktı.
Halyq qyzmetkerı, el ziialysy Keŋes Amanūlynyŋ ömırı ǧibratty, maǧynaly. «Men de arnap ötkenderge oi tolǧaiyn da» degendei, ädıldıktıŋ, tazalyqtyŋ, adamgerşılıktıŋ, eŋbekşıldıktıŋ simvolyndai, rämızındei nartūlǧalar haqyndaǧy estelıkterınıŋ jönı bölek. Mäselen: «Asqaqtatqan el ısın asqaraly er edı» (Erkın Äuelbekov turaly), «Qyrdyŋ qyrany edı» (Aiyp Qūsaiynov), «Batyrlyq pen batyldyq – egız» (Bırälı Nūrtazin), «Torǧaidyŋ dästürlı sarbazdarynyŋ bırı edı» (Tūrsyn Şaimaǧambetūly), «Ömır joly ūstazdyq edı» (Hamza Jünısūly), «Ūmytylmas eŋbegı bar esımı» (Baqūstar Ramazanov) jäne t.s.s. Ärqaisysy taǧylym sabaqtaryndai, zamana ainasyndai, ädeptılık älıppesındei, qarym-qatynas jasaudyŋ ülgısındei dersıŋ! Aitalyq, ǧasyr tūlǧasy Erkın Äuelbekovtıŋ qandai täjıribelı, parasatty basşy bolǧanyna, qandai ary da, jany da, qoly da taza bolǧanyna, kırşıksız adamşylyq qasietterıne üŋılıp, möldırete baiandaidy.
Kıtapqūmarlyq – bılımge qūmarlyq. Şynaiy bılımnıŋ taǧdyrşeştı mänı bar! Saryarqanyŋ sary belınde qazaqy ortada tuyp-ösken Keŋes Amanūly mektep qabyrǧasynda kıtap oqyştyǧymen erekşelengen jäne de aqyl bezbenıne salyp oi-tūjyrymdar tüie bılgen. Osy rette Keŋes ata mynadai syrymen ortaqtasady: «Onynşy synypty bıtırerde menı altyn medalǧa ūsyndy. Menı qūrtqan – orys tılı. Orys tılı şyǧarmasynan üş qate şyǧyp, üş alyp qaldym. Almaty auylşaruaşylyǧy institutyna tüserde de qoryqqanym osy orys tılı boldy. Bır orynǧa – toǧyz bala. Emtihandardyŋ bärın jaqsy tapsyryp kele jatyrmyn. Eŋ soŋǧy emtihan – orys tılınen şyǧarma. Şyǧarmaǧa öte jaqsy bıletın Maiakovskiidıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy keldı. Jaqsy bılgenımdı qaiteiın, orys tılınde qatesız jetkıze almaimyn. Ekınşısı, «Pochemu ia postupaiu v institut» atty erkın taqyryp eken. Men sony qaladym. Köp jazsam qate jıberetınımdı bılemın. Sondyqtan bır-aq auyz söz jazdym. «Hochu byt vysoko obrazovannym grajdaninom Rodiny i vysoko kvalifisirovannym spesialistom selskogo hoziaistva» dedım de ne bolsa, o bolsyn dep qoia berdım. Üş künnen keiın neşe aldym eken dep barsam, tızımde tört degen baǧa tūr. Ony men mülde ūmytyp ketken edım. Aldyŋǧy jyly Keŋester Odaǧynyŋ ataqty chekisı bolǧan Rezniktıŋ bürkenşık Suvorov degen familiiamen şyqqan kıtaby qolyma tiıp oqysam, ışınde mynadai oqiǧa jazylypty: Stalin ispan qyzy rölınde bes boijetkendı şpiondyqqa daiarlauǧa tapsyrma beredı. Bıraz uaqyt ötken soŋ oǧan taǧy bır qyz qosyŋdar deidı. Qyzdardy oqytyp, daiarlaidy. Oqu kursy bıtken soŋ emtihan alady. Şyǧarma taqyryby – «Kaby ia byla sarisei». Barlyq qyzdar şyǧarma jazyp jatyr. Eŋ soŋǧy alynǧan altynşy qyz bır ǧana söilem jazypty. Mūǧalım qasyna qaita-qaita kelıp «sen neǧyp otyrsyŋ, jazbaisyŋ ba?» deidı. Qyz «men jazdym» deidı. Qalǧan bes qyz ekı-üş saǧat otyryp, şyǧarmalaryn jazyp beredı. Şyǧarmalardy Stalinge aparyp tapsyrady. Stalin şyǧarmalardy oqyp bolǧan soŋ, altynşy qyzdıkı qaida dep sūraidy. Mūǧalım: «Ol tük jazǧan joq. Bar bolǧany bır-aq söilem. Sosyn äkelmedık» deidı. Stalin aldyrtady da, oilanyp bıraz otyryp, myrs etıp küledı. Altynşy qyz «Pokorila by ves mir» dep jazǧan eken. Stalin aldyŋǧy bes qyzdyŋ qajetı joq, osy soŋǧyny daiarlaŋdar dese kerek. Osyny oqyp otyryp, institutta orys tılınen emtihandy qalai tapsyrǧanym esıme tüstı».
Keŋes Amanūlynyŋ kemel kısılık kelbetı, ıskerlık, ūiymdastyruşylyq qabıletı, el, halyq aldyndaǧy abyroiy tūlpar şabysty, sūŋqar dauysty düldül aqynymyz Serık Tūrǧynbekūlynyŋ myna bır oi şumaqtarynda körınıs tapqan:
Kelıstı kelbetı bar kemeŋgerdei,
Erlıgın estıgen el eleŋderdei.
Ämırın jürgızdı ol,
Qaida bolsyn –
Tamyryn tereŋ tartqan emenderdei.
Keŋes ol,
Özımızdıŋ Amanūly,
Tausylmas jaqsy künge jaŋalyǧy.
Bılıngen taŋdaiynan şeşendıgı,
Körıngen maŋdaiynan danalyǧy.
Sıletı elınıŋ ardaǧy qazynaly qariia, jıgerlı, namysty qairatker Keŋes Amanūly Juantöbe eldı mekenınde Tügel batyrǧa estkertkış-belgı ornatty jäne 2006 jyl el igılıgı üşın Qyzylaǧaş auylynda meşıt, dıni räsımder ūiymdastyratyn ashana üiın saldyrdy.
Asyly, elı tanyǧan ardaqty Keŋes Amanūlynyŋ ūiymdastyruşylyq, maitalmandyq, adamşylyq önegesı, oily sözı, qymbat täjıribesı, ruhy, babalarǧa degen ızet-qūrmetı Qazaq elın, elorda ziialylaryn qyzyqtyryp, qūlşyndyryp otyrary haq.
Serık NEGİMOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen qairatkerı,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
