(Jariialanbaǧan jazbalar)
(basy)
29.XI.2007
Şyŋǧyshan turaly äŋgime köp. Artys-tartys ta jetkilikti. Qazaqtyŋ ejelden kele jatqan ädeti emes pe, Şyŋǧyshandy qazaq edi dep alyp, qazaq bolǧanda sonyŋ işinde jalaiyry, joq kerei edi deitin äŋgimeler de örttei qaulap tūr.
Ol kezde qazaq joq edi. Moŋǧol halqy da, memleketi de joq edi. Moŋǧol – ydyraǧan türk taipalarynyŋ ornynda paida bolǧan memleket. Sondyqtan, Şyŋǧyshannyŋ (Temuchinniŋ) türik tektes taipalardan ekendiginde eş kümän joq. Özi – qiiat taipasynan, şeşesi Ūlyn da, äieli Börte de qoŋyrat elinen. Būl – älemge äigili aqiqattar.
Jalpy türik-moŋǧol mūrasynyŋ Reseige yqpaly turaly da aityla bermeidi. Äsirese, Altyn Ordanyŋ orys memlekettiginiŋ qalyptasuyna, damuyna yqpaly turaly mandyrymdy eşteŋe aityla bermeitini ökinişti. Resei (Rus) tüptep kelgende, Altyn Ordanyŋ teŋdes bir böligi, iaǧni Moŋǧol imperiiasynyŋ avtonomiialyq statusy bar bir böligi edi.
Moŋǧoliianyŋ Rusti basyp alǧanyn eşkim teristei almaidy. Sondyqtan da Moŋǧoliiada qalyptasqan memlekettik basqaru jüiesi, alym-salyq – bäri de säikes edi. Biraq han äkimşiligi orys jerin tikelei basqarǧan joq jäne olar ūlys jüiesine kirgen joq edi. Sol kezdegi Orystyŋ saiasi jüiesinde, ekonomikasynda Altyn Ordadan alǧandary köp boldy. Orystar moŋǧoldardyŋ biligin moiyndaǧan. Orys tarihyn büldirgen (byt-şyt qylǧan) eki oqiǧa: Moŋǧol şapqynşylyǧy jäne Qazan töŋkerisi. Altyn Orda qūlaǧannan keiin ǧana Moskva memleketi qalyptasyp, dami bastady. Dese de, ol HIII ǧasyrda Şyŋǧys hannyŋ nemereleri jaulap alyp qalyptastyrǧan dästürde ülken imperiiaǧa ainaldy. Onyŋ da qūramynda Moŋǧol tärizdi ärtürli ūlystar, ūlttar bolǧan edi. Söitip, Moŋǧol imperiiasy sol kezdiŋ özinde-aq biz bügin aita bastaǧan jahandanu deitinniŋ habarşysy edi.
Moŋǧol imperiiasynyŋ 800 jyldyǧyna orai älem Şyŋǧyshannyŋ jeke basyna qaitadan män bere bastady. Osy dataǧa bailanysty bilip jazǧandardyŋ da, bilmei jazǧandardyŋ da esepsiz eŋbekteri jaryq körude. Resei tarihşylary Nikolai Kradin men Tatiana Skrynnikovanyŋ «Teorema Chingishana. Opyt srednevekovoi sivilizasii» degen kitabynda bir basynda qym-qiǧaş qaişylyq tūnyp tūrǧan Şyŋǧyshannyŋ tarihi tūlǧasy turaly tyŋ oilar, jaŋa közqaras bar tärizdi. Şyŋǧyshan turaly ädil aitylǧan. Maqtamaidy da, dattamaidy da, tūlǧanyŋ kelbeti şyndyqqa säikes jazylǧan. Orta ǧasyrdaǧy Europa, arab, parsy tarihşylary Şyŋǧyshandy jabaiy, qanqūily jaulauşy, örkenietti talqandauşy retinde körsetkeni belgili. Älgi avtorlardyŋ kitabynda Şyŋǧyshan daryndy tūlǧa retinde körinedi. Şyŋǧyshannyŋ qatygez tabiǧatynda adamǧa tän kisilik sezimder de jetkilikti edi. Dostarynyŋ qasynan ketkenine, jaqyn serikteriniŋ ajalyna qabyrǧasy qaiysqany, küŋirenip qaiǧyrǧany tarihtan belgili. Alǧaşqy äieli Börtege degen sezimi, adaldyǧy da kisini taŋ qaldyrǧandai. Şyŋǧyshan bir ǧana äieldiŋ betine qarap qalmaǧan adam, onyŋ bes jüzdei äielderi, köŋildesteri bolǧan.
Şyŋǧyshan öz adamdaryna eşqaşan opasyzdyq jasamaǧan, opasyzdardy keşirmegen. Olar qatesin moiyndap, aldyna kelip bas ise, keşire de bilgen. Dostyqty qadirlei bilgen, ony ömir boiy ardaqtaǧan. Onyŋ qandai da qiyndyqty jeŋe bilgenine öziniŋ tözimdiligi men sol şeksiz darhandyǧy sebep bolǧan edi. Şyŋǧyshandy ūly qolbasşy qylǧan da – osy qasietter. Ol jaugerşilikten tüsken oljany bölisuge de jomart edi. Osy qasieti Şyŋǧyshannyŋ töŋiregine toptasatyndardyŋ köbeiuine de sebepşi boldy. Aqyrynda mūnyŋ özi Şyŋǧyshannyŋ ūly imperiia qūruyna järdem etti.
Şyŋǧyshan – sol kezdiŋ özinde-aq konstruktivizm teoriiasyn jetik meŋgergen qairatker. Mūnyŋ maǧynasy: etnostar, etnikalyq toptar äueli konstrukt, ideia retinde qalyptasady da, sonyŋ negizinde halyq paida bolady. Al köptegen halyqtar saiasi jobanyŋ nätijesinde qalyptasty, iaǧni qalyptastyrdy. Şyŋǧyshanǧa deiin moŋǧoldar bolǧan joq. Ol bir etnikalyq keŋistikte körşiles, qatar tirşilik etken taipalardy tūtas halyq etip qūrastyrdy. Olardyŋ bäri de küni keşe ǧana Türik qaǧanatyn qūraǧan, qaǧanat qūlaǧan soŋ ydyraǧan taipalar, rular edi.
Adamzat ömiriniŋ qanşalyqty näzik ekenin, adam balasynyŋ ony öz qolymen qiratatynyn Moŋǧol imperiiasynyŋ tarihynan aiqyn köruge bolady. Memlekettiŋ, kez kelgen halyqtyŋ tübine alauyzdyq, baqtalastyq jetedi. Solai bolǧan, solai bola da beredi.
30.XI.2007
Konsert zalynda Saǧat Äşimbaevtyŋ jaŋadan şyqqan eki tomdyǧy men «Azamattyqqa adaldyq» deitin kitaptarynyŋ tūsauyn kesu räsimin ötkizdik. Saǧattyŋ jary Şärbanu Beisenovanyŋ da «Mizam şuaq» deitin kitaby atalmai qalǧan joq.
Keşte: Äbiş Kekilbaev, Äkim Tarazi, Rymǧali Nūrǧaliev, Quanyş Sūltanov, Sauytbek Abdrahmanov, Aldan Smaiyl, Nūrǧoja Oraz, Jūmagül Sauhat, Şärbanu Beisenovalar söiledi. Aqyn Nesipbek Aitūly öleŋ arnady. Söz arasynda än aitylyp, küi tartyldy. Keşti men jürgizip otyrdym. Keş soŋynda baitaq dastarhan jaiyldy. Onda Käkimbek Salyqov, Şerhan Mūrtaza, Aqseleu Seidimbek, Qoişyǧara Salǧaraūly, Keŋes Iýsupov, Älibek Asqarov, Altynşaş Jaǧanovalar söz söiledi, tilek aitty.
01.XII.2007
Halyqaralyq türkologiia konferensiiasynyŋ ekinşi küngi mäjilisi QR Prezidenttik mädeniet ortalyǧynda ötti. Konferensiia jūmysyna Mädeniet ministri E.Ertisbaev qatysyp, söz söiledi. Vengriiadan, Türkiiadan, Reseiden, Qyrǧyzstannan kelgen ǧalymdar oilaryn ortaǧa saldy.
Konferensiianyŋ şeşimimen Halyqaralyq Türk ilimi akademiiasy qūryldy. Prezidenttigine men sailandym.
02.XII.2007
«Qazaqstan» ūlttyq aransynan Nūrtileu İmanǧaşūlynyŋ «Diŋgek» habarynyŋ menimen jürgizgen sūhbaty berildi.
Jūrtqa ūnaǧan tärizdi. Telefon soǧuşylar köp boldy.
04.XII.2007
Jaqynda Madridte OBSE-niŋ qūramyndaǧy 56 memleket 2010 jyldyŋ töraǧalyǧyna Qazaqstandy bekitti. Būl eleuli oqiǧa edi, mūny Prezident saiasatynyŋ saltanaty dese de bolady. «Aiqyn» gazeti osy jöninde menimen sūhbattasty, onysy gazettiŋ bügingi sanynda jariialandy.
05.XII.2007
Bizdiŋ Ortalyqta ötkiziletin saqtar konferensiiasynyŋ jäne Abylai hannyŋ qamqa tonyn ūlyqtaudyŋ äzirligimen ainalystyq. Atqaratyn jūmys köp, daiyndyqty küşeitu tapsyryldy.
06.XII.2007
«Abylai hannyŋ qamqa tony jäne Baidaly bi» deitin kitap «Kültegin» baspasynan şyqty. Tirajy tügel Ortalyqqa jetti.
Respublikada patriottyq tärbie beru jönindegi komissiianyŋ mäjilisi ötti. Sol baiaǧy pätuasyz qu söz.
07-12.XII.2007
Osy uaqytqa deiin tarihi mūrany äspettep, ūlyqtap jatqan eşkimdi körgenim joq. Būl-daǧy baiaǧy bizdiŋ tarihqa degen qyrsyzdyǧymyzdan ǧoi dep oilaimyn. Atadan qalǧan mūraǧa, asyl mülikke degen qūnt bizde, ökinişke qarai, äli qalyptaspai keledi. Ötkenge közqarasty özgertsek, söitip asyl qūndylyqtarymyzdy ardaqtai biludi üirensek dep, Abylaidyŋ altyn zerli qamqa tonyn ūlyqtaudy biik deŋgeide ötkizuge talpyndyq. Nesipbek ekeumiz «Abylai amanaty» qoiylymynyŋ ssenariiin jazdyq. Abylaidyŋ şapanyn iletin Almatydan ädeii tūǧyr jasattyryp aldyrdym. Sahnany oqiǧaǧa sai bezendirdik. Būhar jyraudyŋ rolin atqaruǧa Säbit Orazbaevty, Abylaidy atqaruǧa Saiatty şaqyrdyq. Şaqyru biletin ädemi etip jasattyq. Prezidentten özgesiniŋ bärimen habarlasyp, Täuelsizdigimizdiŋ merekesi qarsaŋyndaǧy osy maŋyzdy jiynǧa şaqyrdym. Bäri de uädesin berdi, biraq solardyŋ köbi kele almady. Biri qyrsyzdyqqa, nemqūraidylyqqa saldy, birazynyŋ qoly timedi, kimge ökpeleisiŋ. Jeke toi emes edi, eldiktiŋ körinisi edi, kelmegen kisiniŋ qaisysyn kinälaisyŋ. Baiqauymşa, bizdiŋ bilikte jürgenderdiŋ köbiniŋ kökeiinde eldik, ata tarihy emes, jeke basynyŋ müddesi basymdau ma deimin. Bir-birine jyltyr söileitin, biriniŋ qabaǧyn biri aŋdityndar köbeiip barady äiteuir.
Şapandy ūlyqtauǧa äzirlik jaman bolǧan joq. Elge tegin taratatyn «Abylai hannyŋ qamqa tony jäne Baidaly bi» degen kitap äzir boldy, as bergeli eki tu bie soidyq, özge de äzirlik jasadyq.
Qysqasy, bükil ūjym bolyp, qyzyltanaulanyp ala şapqynǧa tüstik.
13.XII.2007
Şapandy jarqyratyp ūlyqtadyq. El köp jinaldy. Perde aşylyp, sahna törinde jarqyrap şapan köringende jūrt ornynan tūryp ketti. Men, Hamze Sätjanov, Ermūhamet Ertisbaev söz söiledik, Amanjol jyr tökti.
Baitaq dastarhan jaiyldy, kitapty tarattyq.
(Jalǧasy bar).
