Ordenbek MAZBAEV,geografiia ǧylymynyŋ doktory, L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory
«Qazaqstan aŋyzy» – tanymdyq maqsattaǧy alǧaşqy saiahat boldy
– Jer betınıŋ eŋ qiyn, eŋ şalǧai joldarymen jürıp ötken elımızdegı sanauly saiahatşylardyŋ bırısız. Sızder özgeler köre bermeitın närsenı körıp, özgeler sezınbegen jaittardy bastan ötkerıp kördıŋızder. Al, jalpy, būl saiahattar sızge ne berdı? Ne tüidıŋız?
– Negızı, men eŋbek jolymdy mūǧalımdıkten bastaǧanmyn. Bıraq mamandyǧym geograf bolǧannan keiın jer köru, älemdı tanu, jinaǧan materialdardy jūmysta paidalanu – aldyma qoiǧan maqsatyma ainaldy. Sonyŋ arqasynda otyz segız jyldan berı turizm geografiiasy mäselesımen ainalysyp kele jatyrmyn.
– Neşe ret ekspedisiiada boldyŋyz?
– Özım 19 ekspedisiia ūiymdastyrdym. Soŋǧy jyldardyŋ özınde aitarlyqtai auqymdy, ülken üş ekspedisiia jasalypty. Bırınşısı – 2011 jylǧy Oŋtüstık poliuske baǧyttalǧan saiahat, iaǧni, Antarktida ekspedisiiasy. Ekınşısı – öz elımızde jasalǧan «Qazaqstan aŋyzdary». Üşınşısı – Şoqan Uälihanovqa arnalǧan Qaşqar saiahaty.
Būl saiahattar turaly keŋ tolǧap aita beruge bolady. Bıraq, ärqaisysy bır-bır taqyryp. Saiahattardan tüsıngenım, dünie – şeksız. Ǧylym-bılımdı damytyp, tanymdy keŋeite tüsu qajet.
– Qazaq dalasyna jasalǧan ekspedisiia «Qazaqstan aŋyzdary» atalypty. Mūnyŋ mänısı nede?
– İä, rasynda da, elımızde bırınşı ret ötkızılgen ǧylymi-tanymdyq avtoekspedisiia «Qazaqstan aŋyzdary» ataldy. Ol Qazaq geografiia qoǧamynyŋ jäne «Merkur» avto kompaniiasynyŋ kömegımen ūiymdastyrylǧan bolatyn. Sapar barysynda bız Qazaqstannyŋ 12 oblysynyŋ aumaǧyn avtokölıkpen aralap, 10 800 şaqyrymdy jürıp öttık. Būl sapardaǧy maqsattyŋ bırı – özımız jürıp ötken aimaqtyŋ tabiǧi, tarihi derekterın, aŋyz-äŋgımelerın, turistık nysandar turaly derekter jinastyru bolatyn. Sol sebeptı de, saiahatty «Qazaqstan aŋyzdary» dep atadyq.
– Älem boiynşa jerınıŋ keŋdıgı jaǧynan toǧyzynşy oryn alatyn Qazaqstandy avtokölıkpen neşe künde şarlap şyǧuǧa bolady eken?
– Ata-babalarymyz talai ǧasyrlar atpen baǧyndyrǧan, saqtap qalǧan osy aimaqty qazırgı kezde avtokölıkpen qysqa uaqytta ötuge bolady. Bız, ärine, zertteu, baqylau maqsatymen şyqtyq. Sol sebeptı, jalpy 10 800 şaqyrymdy 18 künde jürıp öttık.
– Sız sol ekspedisiiaǧa jetekşılık etken ekensız?
– İä, ekspedisiia qūramynda 68 adam bolǧan. Ekspedisiianyŋ ǧylymi jauapkerşılıgı maǧan jüktelıp, jetekşılık ettım.
– Jalpy, osy saiahatqa şyǧarda közdegen maqsatqa jettıŋızder me?
– Bızdıŋ maqsatymyz, rasynda, aimaqtardan el, jer turaly aŋyz-äpsanalardy jinaumen qatar, öŋırlerdıŋ ekonomikalyq-äleumettık damuyn baǧamdau, turistık mümkındıkterdı aiqyndau bolatyn. Bız közdegenımızge jalpy jettık dep aituǧa bolady. Sonyŋ arqasynda elımızge asa qajettı ǧylymi jobalardy düniege äkeldık. Turistık mälımetter jinaqtaldy. Saparǧa şyqqan ǧalymdarmen bırge köptegen jurnalister qatysyp, olar saiahat barysynda közben körgenderın kün saiyn aqparat qūraldary arqyly elımızge taratyp otyrdy. Ol habarlar älı de jalǧasyp, būqara halyqqa özımızdıŋ tuǧan elımız, qazynaǧa bai, tarihy tereŋnen bastau alǧan ölkelerımız jaily habarlar älı de körsetılıp kele jatyr. Jalpy, būl būryn-soŋdy elımızde bolmaǧan tanymdyq saiahat deuge bolady. Bız saiahat barysynda bes ūlttyq saiabaqta bolyp, Altaidan Kaspiige deiıngı aralyqty jürıp öttık. Elımızdıŋ eŋ tömengı nüktesınde boldyq. Üstırt, Aral teŋızı, Jıbek jolymen tanystyq. Tabiǧaty körkem jerlerdı araladyq. Saparymyzǧa jergılıktı jerdıŋ ǧalymdary da atsalysyp, ülesterın qosty. Saiahatta Qazaqstannyŋ tamaşa jerlerınıŋ erekşelıkterı men özgeşelıkterın elge tanytyp, igılıktı bır jūmys jasadyq qoi dep oilaimyn.
Europa elderı azǧantai mümkındıktıŋ özın qalt jıbermeidı
– Sız kün, jel energiiasyn alu mäselesı jönınde jiı aitasyz. «Qazaqstan aŋyzdary» ekspedisiiasy kezınde qosymşa energiia közın aşuǧa qanşalyqty mümkındık baryn aŋǧara aldyŋyzdar ma?
– Qazır «EHRO – 2017» körmesın abyroimen ötkızu bärımızdıŋ ortaq mūratymyz ekenın köpşılık jaqsy tüsınıp qaldy dep oilaimyn. Osy körmenı ötkızu maqsaty bızge qosymşa energiia közın tabuǧa bolatynyn, ǧylymdy damytyp, ızdense, adamnyŋ mümkındıgı arta tüsetının tüsındıre bastaǧan syŋaily. Būl mäsele ǧalym retınde bızdı de ärkez oilandyrady. Sondyqtan da, bızdıŋ ötken ekspedisiiamyzda osy körmenıŋ qazırgı talaptary eskerılıp, aimaqtardaǧy jel men Kün energiiasyn, su resurstaryn, bioresurstardy paidalanu mümkındıkterıne köŋıl audaryldy. Baiqaǧanymyzdai, elımızdıŋ aumaǧynda ekı-üş jerde ǧana jelden energiia alyp otyruǧa bolatyn quat közı bar eken. Ony jüzege asyru joldaryn qarastyru – ǧalymdardyŋ enşısınde. Äzırge alǧaşqy qysqaşa qorytyndy jasasaq. Mysaly, Jetısu Alatauy men Torǧai oiysynda jyl on ekı ai jel soǧyp tūrady. Bız sony paidalanuymyz kerek. Mynany este ūstaǧan jön, Europa elderıne qaraǧanda qazaq dalasynda ünemı jel soǧyp tūratyn aimaqtar köp. Bız sony igermegenbız. Al damyǧan elderdıŋ köbı azǧantai mümkındıktıŋ özın qalt jıbermeidı. Mysaly, Skandinaviia tübegınıŋ özınde qanşama jel diırmenı bar. El sol tegın jeldı ıske asyryp, tūrmystaryna paidalanyp otyr.
– Bızde sondai jel, su diırmenderı bar ma?
– Bır kezderı jel diırmenderı de, su diırmenderı de bolǧan. Qazır de bar, bıraq sanauly ǧana. Demek, elımızde energiia öndırudıŋ balama közderı bar, endı sony damytu qajet. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «EHRO – 2017» körmesıne deiın osy mäselege erekşe den qoiyp, tapsyrmalar beruı köregendık dep oilaimyn. Bız körmege deiın jelden quat öndıru oryndaryn jasap alsaq, şetten jaŋa tehnologiia da kelerı anyq.
– Sız Täuelsızdıgımızdıŋ 20 jyldyq toiynda Tuymyzdy Antarktidadan jelbıretıp, märtebelı ıs atqaryp qaittyŋyz. Sol sapar turaly aita ketesız be?
– Rasynda da, ol Qazaqstannyŋ 20 jyldyǧyna arnalǧan ıs-şara bolatyn. Bıraq sol jyly, iaǧni, 2011 jyldyŋ 14 jeltoqsanynda Antarktidany Rual Amundsen aşqanyna 100 jyl boldy. Bız, iaǧni, qazaqstandyq avtokölık ekspedisiiasy sol toiǧa tūspa-tūs jetıp, ekı quanyşty bastan ötkerıp keldı. Ol sapar nätijesı boiynşa «108 saǧat» atty derektı film şyqty.
Eŋ bastysy, bız 16 jeltoqsan künı elımız Täuelsızdıktıŋ 20 jyldyǧyn toilap, türlı ıs-şaralar ötkızıp, dübırletıp jatqanda, bız Antarktidada elımızdıŋ Tuyn köterıp, quandyq. Poliuste kezdesken şeteldık saiahatşylar da bızdıŋ quanyşymyzǧa ortaqtasqandai boldy. Jalpy, men ol kündı ūmyta almaimyn. Äserımdı aityp jetkızu qiyn.
– Sol Antarktida saiahaty sızderge ne berdı?
– Eŋ bırınşı, būl sapar Qazaqstannyŋ immidjın köteru maqsatyn közdegen. Jaŋa özıŋız de aityp öttıŋız ǧoi, elımızdıŋ täuelsızdıgıne 20 jyl tolǧan toiy qarsaŋynda oŋtüstık poliuste Qazaqstan jalauyn köteru bızdıŋ märtebelı mındetımız bolatyn. Ekınşıden, Qazaqstan Antarktida kelısımşartyna kırgen joq. Oǧan kırgenderdıŋ müddesı zor. 2041 jyldan keiın ol kelısımşart küşın joiady. Odan keiın osy materiktı igeru bastalsa, onda Qazaqstannyŋ ülesı bolmai qalady.
– Qazır ol kelısımşartqa kımder qosylǧan?
– Antarktida kelısımşartyna qazır Amerika, Qytai, Chili, Argentina, Jaŋa Zelandiia, Resei sekıldı elder kırgen. Oǧan, tıptı, Estoniia, Belorusiia, Ukraina da kırıp ülgerdı.
– Al bız…
– Bız barlyq qajettı qūjattardy daiyndap qoiǧanbyz. Bıraq, ol belgısız sebeptermen keşeuıldep otyr. Būny ärı qarai qozǧau Qazaq ūlttyq geografiia qoǧamynyŋ mındetı dep sanaimyn. Ekınşıden, Qazaqstan keşendı Poliar stansasyn aşu kerek. Öitkenı, būl poliar stansasy Qazaqstan ǧylymyna, sonyŋ ışınde gidrometeorologiia salasyna, geologiia – jalpy geografiianyŋ türlı-türlı salalaryna, sonymen qatar psihologiialyq, biologiialyq, medisinalyq zertteuler üşın qajettı närse. Sondyqtan da, Qazaqstan osy ekı bastamany jüzege asyruy qajet.
– Oǧan şamamyz jete me?
– İä. Qazaqstannyŋ qazırgı äl-auqaty, şamasy jetedı oǧan. Qazır, mysaly, EKSPO ötuıne orai bız qosymşa energiia közın paidalanbaqpyz. Sondyqtan, osy künderı Poliar stansasyn aşuymyz kerek. Ony aşqan jaǧdaida bükıl Qazaqstan ǧylymy ūtady degen senımdemın.
Territoriiasyna bırneşe Europa syiyp ketetın jerde, turizmmen ekı-üş adam ǧana ainalysyp otyr
– Jaŋa sız Qaşqar saiahatyna bardyq dedıŋız.
– İä. Būl ūly ǧalym, er jürek tūlǧa Şoqan Uälihanovtyŋ tuǧanyna 180 jyl toluyna orai ūiymdastyrylǧan. Mereitoi keler jyly atap ötıledı eken. Bız soǧan orai aldyn ala qimyldadyq.
Negızı, on jyl boiy Şoqannyŋ marşrutymen jürgen bolatynbyz. Almaty oblysy äkımdıgınıŋ qoldauymen oblystyq balalar men jasöspırımder turizm ortalyǧynyŋ būrynǧy direktory Maulen Esımhanovtyŋ bastamasymen bükıl Şoqannyŋ jürgen joldarymen saiahat jasalyndy, Qaşqar sapary ǧana qalyp qoiǧan edı.
– Ol nege qalyp qoiyp edı?
– Osydan bes jyl būryn Şoqan Uälihanovtyŋ ızımen jasalǧan ekspedisiia Qaşqar saiahatyn jasauy qajet bolǧan. Bıraq ol tūsta saiasi jaǧdailarǧa bailanysty kıre almaǧanbyz. Osy jyly tamyz aiynda 14 kündık saiahatpen Qaşqarǧa baryp qaittyq. Saparǧa Qazaq ūlttyq geografiialyq qoǧamynyŋ tıkelei demeuı boldy. Sonymen qatar, Nazarbaev universitetı men Euraziia ūlttyq universitetı qoldau körsettı. Ekspedisiia qūramynda on adam boldyq. Saiahat Astana qalasynan bastalǧan. Sosyn Ürımşı, Tūrfan, Qorla, Aqsu arqyly Qaşqarǧa deiın bardyq. Qaşqardan Tūraǧat asuy arqyly qaittyq. Şoqannyŋ ızımen Tūraǧat keruen saraiyna kelıp, Balasaǧūnnan öttık. Söitıp, elge oraldyq.
Bızdıŋ maqsatymyz tek qana Şoqannyŋ jolymen ötıp şyǧu emes edı. Qytaidyŋ turizm salasyndaǧy jauapty tūlǧalarymen kezdesıp, jaŋa jobalardy qolǧa alu bolatyn. Aita ketu kerek, olarda turizm ministrlıgı bar. Al Qazaqstanda, ökınışke qarai, turizm ministrlıgı de, agenttıgı de joq.
Turizmnıŋ damymauyna tıkelei sebep osy turizm salasyn basqaratyn qūrylymnyŋ dūrys qūrylmauynda, ǧylymi ortalyqtyŋ joqtyǧynan. Öitkenı, bır oblysta, territoriiasyna bırneşe Europa syiyp ketetın jerde, turizmmen ekı-üş adam ǧana ainalysyp otyr. Onda da departament emes, bölım ǧana bar. Turizmge degen közqaras bızde dūrys dep aita almaimyn. Aumaqtardyŋ tūraqty damuynda turizmdı paidalanuda äkımder tıkelei jauapty boluy kerek
– Sızdıŋşe, turizmdı damytu üşın eŋ aldymen ne ısteluı kerek?
– Eger memlekettık müddemen qarap, turizm salasyn dūrys retke keltırgımız kelse, Qazaqstan turizmın EKSPO-ǧa deiın-aq oŋaltuǧa bolady. Būl oraida, äsırese, Astana turizmın mındettı türde jaŋartuymyz kerek. Astanaǧa EKSPO kezınde kısı köp keledı. Olardy qalai qabyldaimyz, qaida jatqyzamyz? Bos uaqytynda ne körsetemız? Ne aitamyz? Daiyndyq qalai? Mıne, osy saualdar boiynşa jasalyp jatqan jūmystardy jandandyruymyz qajet. Qazır onymen Astana qalasy turizm assosiasiia-sy ainalysyp jatyr. Bıraq sony arttyru kerek. Oǧan ǧalymdar, turistık nysandardyŋ basşylary da atsalysuy qajet.
– Sız özıŋız ǧalym retınde ne qosa alasyz?
– Astana qalasyndaǧy turistık nysandardy tırkep, sertifikattaudan ötkızıp, pasporttap beruımız kerek. Olardy tızımge alyp, solarǧa kelgen qonaqtarǧa qandai kömek körsetuımız kerek, qalai qonaqjailylyǧymyzdy tanytuǧa bolady – bärın jüielep belgılı erejege engızuımız qajet.
Osy tūsta aita keteiın, jaŋaǧy Şoqan saiaahatynyŋ bır maqsaty köne Jıbek jolyn damytu bolatyn. Ol Qytai tarapynan qoldau tauyp otyr. Ürımjıden bastalǧan Jıbek joly Qaşqar arqyly Qyrǧyzstan, Özbekstan, Qazaqstanǧa ketedı. Qazaqstanǧa kelgen Europalyq turister Qyrǧyzstanǧa baryp, Ystyqköldı körıp, odan ärı Özbekstanǧa ötıp, Samarqan men Būqaraǧa jetıp, sosyn Qaşqarǧa baryp, Tūrfan, Taklamaqan, Lobnordy körıp, Ürımjıge baryp, odan ärı Pekinge ketıp qalatyn bolsa, bır mezette bırneşe memlekettı körıp qaitatyn edı. Osylai saparlau tiımdı bolǧandyqtan, olar bızdıŋ elımızge de keluşı edı.
Ökınışke qarai, qazır sonau Amerikadan Qazaqstanǧa kelgen turist Ortalyq Aziia elderın körmei, Qazaqstannan qaitady. Men osyny tüsınbeimın. Sondyqtan, memleketaralyq kelısımder jürgızıluı kerek dep oilaimyn. Ūly Jıbek joly boiymen vizasyz jürıp ötu mümkındıkterın qarastyru qajet. Sony räsımdeudı bız ūsynyp otyrmyz.
Qazır bızde käsıpkerlerdıŋ ūlttyq palatasy bar. Sol köp jūmys ıstep jatyr. Eger sol jūmystardyŋ 60-70 paiyzy jüzege asatyn bolsa, Qazaqstan turizmındegı normativtık qūqyqtyq aktılerdıŋ bärın bız retke keltıre alamyz. Al qazır osyny retke keltıretın bırde-bır ǧylymi zertteu ortalyǧy joq. Bızdıŋ eŋ basty qatemız – Astana qalasynyŋ bır joǧary oqu ornynyŋ janynda turizm salasyn damytatyn bırde-bır joǧarǧy ǧylymi zertteu ortalyǧynyŋ bolmauy. Qytai täjıribesıne süienetın bolsaq, olardyŋ kez kelgen joǧary oqu ornynyŋ janynda turizm instituty bar. Öitkenı, olar turizm arqyly aqşa tabudy közdep otyr.
Bızde är ekskursovod ärtürlı mälımet aitady
– Sız Astanaǧa köşıp kelgennen keiın qalany jaiau aralap şyǧypsyz. Ne baiqadyŋyz?
– Men qalaǧa osydan tura bır jyl būryn, iaǧni 2013 jyldyŋ qyrküiegınde kelgen bolatynmyn. Osynda Euraziia ūlttyq universitetıne qyzmetke şaqyrylǧan edım. Kele sala, özıŋız aitqandai, qalany aralap şyqtym. Baiqaǧanym, äzırge qala saiahat jasauǧa yŋǧaily emes. Ekskursiialyq nysandardyŋ ainalasynda avtobustardyŋ toqtaityn, iaǧni, turisterdıŋ tüsetın yŋǧaily oryndary joq. Mysaly, S.Seifullin muzeiıne barǧan adam kölıgın qaida qoiyp, muzeige qalai kıru kerektıgın bılmeidı. Ekınşıden, barǧysy kelgen nysanyn oŋai tauyp ala almaidy. Öitkenı, nysandar körsetılgen karta, buklet joq. Ondai närseler aeroportta, vokzalda satylyp tūruy kerek. Odan keiın, vokzaldan, aeroporttan şyǧyp, taksige otyrǧanda jaqsy köŋıl – küimen jürgen taksistı köru qiyn. Köbınıŋ qabaqtary tüiulı… Mınezdı özgertu qajet sekıldı…
– Äŋgıme üstınde esıme tüsıp otyr: Şerhan Mūrtaza aǧamyz būryndary Ädıl Düisenbek sekıldı özı jaqsy köretın qalamger ınılerın ertıp alyp, qalanyŋ syrtyna şyǧyp ketedı eken. «Sonda bır eleusız jerde būlaq bastauy bar, soǧan baryp, būlaqtan su ışıp qaitatynbyz» dep jazypty… Sızder Astananyŋ töŋıregın şarlap, köre aldyŋyzdar ma?
– Rasynda da, Astana maŋynda 60 şaqyrymdyq radiusta tamaşa jerler, būlaq közı, kölder bar. Solardyŋ bärın igılıkke paidalana bıluımız kerek. Būl – aldymyzda tūrǧan mäsele. Qazır Astana maŋaiyndaǧy turistık nysandar kadastryn jasaudy qolǧa alyp otyrmyz. Sosyn qalanyŋ barlyq nysandaryn tızımge alyp, sertifikattap, turistık-ekskursiialyq ereje jasauymyz kerek. Qandai marşrutpen jürıp, qai jerge toqtap, qai jerden tüsedı – bärın belgılep körsetu qajet. Sosyn gidter joq bızde. Olardyŋ da şeteldıkterge ne aituy kerek, qandai taqyrypta söileuı qajet – bärın naqtylaǧan jön. Gidterge mädeni oryndarǧa tegın kırer mümkındıkter qarastyru kerek. Al bızde ärbır ekskursovod ärtürlı mälımet aitady. Bır Abylaihannyŋ ömırı turaly ärtürlı söileidı. Būl – dūrys emes. Öitkenı, ärbır şeteldıktıŋ Qazaqstan turaly közqarasy maŋyzdy ekenın tüsınuge tiıspız.
Al jaŋaǧy qala men qala syrtyndaǧy barlyq ekskursiialyq mekemelerdı, nysandardy, körıktı jerlerdı kartaǧa tüsırıp, ony üş tılde şyǧaru qajet. Sodan keiın kelgen qonaqtar soǧan bara alatyndai jaǧdai jasaǧan jön. Astana töŋıregınen etnoauyl aşu, tarihi oryndarǧa oquşylar men studentter üşın jeŋıldık jasau keluşılerdı köbeitedı. Qazaq mädenietı arqyly turisterdı tarta alamyz.
– Bız patriottyq sezım baqytyn sporttyq oiyndar kezınde jiı köremız. Bıraq sız Täuelsızdıktıŋ 20 jyldyǧynda Antarktidada Tuymyzdy köterdıŋız. Qazaqstandyq avtokölık saiahaty Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna endı. Özıŋızdıŋ körgenıŋız ben sezıngenıŋızdı jastarmen bölısıp tūrasyz ba?
– Rasynda da, bız Qazaqstan jetıstıkterın sporttan ǧana köremız. Önerdıŋ basqa salalary da däl sporttaǧy saŋlaqtarymyzdyŋ jülde alǧan sätındegıdei quanyş, maqtanyş tuǧyza bermeidı. Bıraq, keiıngı jastarǧa, balalarǧa ülgı bolatyn närseler köp bızde. Olardyŋ keşke deiın kompiuterdıŋ aldynda telmırıp otyrmauy üşın bız balalarǧa özımızdıŋ maqtanyşymyzǧa ainalǧan tūlǧalarymyz turaly jiı aituymyz kerek. Giness rekordtar kıtabyna kırgen, şöldı basyp, jaiau jügırıp ötken Marat Jylanbaev degen azamat bar. Odan keiın älemnıŋ köptegen elderın öz qarajatymen aralap şyqqan Sapar Ysqaqov degen azamat bar. Osy sekıldı t.b. kısılerdı de bız telearnalar arqyly körsetıp, tanytuymyz kerek. Balalardyŋ būǧan qyzyǧuşylyq tanytpauy mümkın emes. Öitkenı, men özım mektep oquşylarymen jiı kezdesulerge baramyn. Bır ǧana Antarktida sapary turaly äŋgıme bolǧanda, olardyŋ sūraǧy tausylǧan emes. Turizm ıs-äreketı, saiahat, ekspedisiia bolsyn, onyŋ bılımdık-tärbielık mänı zor ekenın ūmytpaiyq.
Äŋgımelesken:
Näzira BAIYRBEK
