ORTA ǦASYRLARDA KEPTELIP QALǦAN PENDELER

Qairat Lama Şarif, QR Dın ısterı Agenttıgınıŋ Töraǧasy:

20 jyldan astam tarihy bar tūǧyrly täuel­sızdıgımızge bügıngı kün biıgınen köz tastar bolsaq, onyŋ bızdıŋ elımızge jäne qazaq halqyna orasan zor tarihi mümkındık bergenıne kuä bolamyz. Bız osy uaqyt aralyǧynda memlekettılıgımızdı qaita qalpyna keltırıp, elımızdı derbes damu jolyna tüsırıp, dästürlı ruhani qūndylyqtarymyzdyŋ qūldyrauyn toqtatyp, ata dınımız bolyp tabylatyn islam dının qaita örlete aldyq.

İslamnyŋ basqa da älemdık dınder tärızdı özındık ömır süru mänerı, paiymdau erekşelıgı, bırtūtas örkeniettık negızı bar ekendıgın däleldep jatudyŋ artyq ekenı anyq. Jüielı sipatqa ie osynau ızgılıktı dın mūsylman adamnyŋ äleumettık bolmysyn qalyptastyra otyryp, onyŋ tal besıkten jer besıkke deiıngı aralyqtaǧy ömır süru mänerın aiqyndaidy.

Sonymen qatar, islam dınınıŋ tarihi tūrǧydan qalyptasqandyǧyn jäne özınıŋ bolaşaq damu joldaryn ızdestıre otyryp, bügıngı künı de san aluan ideialar men pıkırler küresı aiasynda ömır sürude ekenın atap aitqan jön. Elımızde oryn alyp otyrǧan üderısterdıŋ ötpelı sipaty Qazaqstandaǧy islamdyq keŋıstıktıŋ qalyptasuyn kürdelendıre tüstı. Bız būrynǧy keŋes keŋıstıgındegı el mūsylmandarynyŋ bır bölıgınıŋ şetten kelıp jatqan radikaldy sipat­taǧy dıni ideialar men oi-pıkırlerdı belsendı türde qabyldauyna yqpal etken «jaŋa islamdandyru» tolqynymen betpe-bet kelıp otyrmyz.

Dıni ekstremizm sipatyndaǧy būl qūbylys HHI ǧasyrda keŋ etek ala bastady. Qazırgı künı onyŋ yqpal etu aimaǧy ūlǧaiyp, ekstremisterdıŋ ıs-qimyl aumaǧy özgerıp otyr. Bastapqy kezeŋde ekstremistık toptardyŋ äreketterı mūsylman elderındegı şeteldık subektılerge (saiasi, äskeri jäne t.b.) qarsy baǧyttalǧan bolsa, bügıngı künı mūsylman qauymynyŋ özı olardyŋ nysanasyna ainalyp otyr.

Sondyqtan dıni ekstremizmnıŋ eŋ qauıptı türlerınıŋ bırıne ainalǧan täkfırşılık turaly söz qozǧaimyz. Aldymen Qazaqstandaǧy täk­fırşılerdıŋ ıs-äreketınıŋ şynaiy mänı men ür­dısterın aiqyn tüsınu üşın täkfırşılıktıŋ paida bolu tarihy men onyŋ negızgı sipattaryna nazar audaralyq.
Täkfırşılık – ol dıni arman-tılekterdı aldau jäne psihologiialyq manipuliasiialau; ol jastardy ruhani qorlau jäne olardy mäŋgürt etu; ol öz dını men halqyna satqyndyq jasau.

Uahhabilıktı ūstanuşylardyŋ barlyǧyna fundamentaldy islamda tabiǧi türde kezdesetın täkfır jäne jihad turaly tüsınıkter tän. İslam dınındegı osy jalpy ūǧymdardy öz maqsattary üşın paidalana otyryp, uahhabiler olardyŋ mänın adam tanyǧysyz etıp būrmalaidy. Mä­selen, uahhabiler «dınge senbeu» (kufr) jäne «köpqūdailyqqa jol beru» (şirk) tärızdı ūǧymdardy şekten tys absoliuttendıre otyryp, täkfır nysandaryn öz erıkterıne qarai keŋeitedı. Bır qūdaiǧa senuşılıktıŋ mänın adamdarǧa Qasiettı kıtapta berılgendei neǧūrlym tolyq jäne dūrys tüsındıru maqsatyn ūstanatyn islam zaŋ­ger­le­rınen, teologtarynan jäne filosoftarynan uahhabilerdıŋ basty aiyrmaşylyǧy – olar Qūran men sünnet mätınderın qūqyqtyq, teologiialyq, filosofiialyq tūrǧydan tüsınu mümkındıgın tolyǧymen joqqa şyǧarady.

Täkfır – ol uahhabilıktı ūstanuşylardyŋ, tūtastai alǧanda fundamentalisterdıŋ ideialaryn moiyndamaityn adamdardy «käpır» («kufr» – dınsız) retınde aiyptau. Täkfırşılıktıŋ nysanasyna eŋ aldymen islam dını jönındegı olardyŋ tüsınıgımen kelıspeitın mūsylmandar ılıgedı. Osy jerde mynany eskeru maŋyzdy: mūsylman emester täkfırşılıktıŋ basty nysanasyna jatpaidy, öitkenı, olar iudeiler men hristiandardy, jalpy basqa dınderdı ūstanuşylardyŋ barlyǧyn basynan-aq «dınsızder» qataryna qosyp qoiǧan.

Körıp otyrǧanymyzdai, dästürlı islamdy ūstanatyn qarapaiym mūsylmandar täkfırşıler nysanasyna ainalyp otyr. Basqaşa aitqanda, täkfırşıler islam dının özderı bırden-bır dūrys baǧyt dep senetın uahhabilık tüsınık boiynşa ūstanbaǧan mūsylmandardyŋ barlyǧyn «käpır­ler» – «dınsızder» dep jariialaidy. Al būl jaǧdaida, käpırlıkpen aiyptalǧan mūsylmandar «dınnen şyqqan» (arabşa «murtadd», iaǧni «islamnan bezgen») degen atqa ie bolady. Iаǧni, dästürlı islamdy ūstanatyn mūsylmandarǧa qaradan-qarap küie jaǧylady.

Mūndai jaŋsaqtyq öz kezegınde «mazhabsyzdar» atanyp jürgen täkfırşılerdıŋ islamdaǧy dästürlı tört mazhabtyŋ mänın būrmalauyna soqtyrady. Mäselen, olar «bız tek Qūran men sün­nettı basşylyqqa alamyz, al Qūran men pai­ǧambar sünnetınde mazhabtar turaly eşteŋe aityl­maǧandyqtan, ondai tüsınıkke oryn joq» degen ideiany alǧa tartady. Qazaqstandaǧy täk­fır­şılerdıŋ Äbu Hanifa mazhabyna jäne ony ūstanu­şylarǧa ne üşın synai qaraityny osydan tüsınıktı bolady. Täkfırşıler osy sebepten jergılıktı meşıt imamdaryn da moiyndamaidy.

Endı uahabiler men hanafilerdıŋ dıni ılımderın­degı qaǧidattyq aiyrmaşylyqtar men qarama-qaişylyqtar neden körınıs tabady degen mäselege üŋılıp körelık.
Bız ūstanym tūrǧysynan sunnittık baǧyttaǧy imam Maturidi as-Samarqandi aşyp tüsındırıp bergen Äbu Hanifa aqidasyn ūstanamyz. Alaida, «mazhabsyzdar» imam Äbu Mansur Maturididı «käpır» dep, al onyŋ ızbasarlaryn «adasqandar» dep sanaidy. Täkfırşıler bızderdı, iaǧni hanafi mazhabyn ūstanuşylardy öz dınınıŋ, öz äreketterı men jürıs-tūrystarynyŋ män-maǧynasyn tüsın­beitın adamdar dep esepteidı.

Uahhabi ideologtarynyŋ pıkırınşe, dınnen şyqqan mūsylmandar (murtadd) – bırqūdailyq qaǧidalarynan «azdap jaŋylǧandar». Uahhabiler ädette äulielerdı qūrmetteudı, beiıt basynda qūran baǧyştaudy, jūldyzdarǧa qarap boljam jasaudy (astrologiia), sätsızdıkterdıŋ aldyn aluǧa kömektesedı degen yrymmen boitūmar taǧudy nemese basqa da zattardy ūstaudy osyndai «jaŋylysuǧa» jatqyzady.

Qazırgı uahhabilık ılımdı ūstanuşylardyŋ (neouahhabiler) közqarastary tūrǧysynan bida’a – («dınge jaŋaşyldyq engızu») tüsınıgıne sonymen qatar tuǧan kündı toilau, «särsenbı – sättı kün» dep aitu, ärtürlı sipattaǧy dıni merekelerdı, mereitoilardy atap ötu, ataqty adamdarǧa eskertkışter ornatu, aza räsımın ötkızu, qaraly jiynda ärtürlı «jaŋaşyldyqtardy» qoldanu (mäselen, qaitys bolǧan adamdy joqtau), beiıt basyna qūrylys salu, t.b. engızılgen.
Alaida, sunnit-hanafiler dünieden ötken tuǧan- tuystarynyŋ, sonyŋ ışınde ata-anasynyŋ beiıtterınıŋ basyna barudy jäne olarǧa qūran baǧyştaudy maŋyzdy sünnet dep sanaidy.

Täkfırşıler ziratta, beiıttıŋ basynda jäne basqa da oryndarda marqūmnyŋ aruaǧyna baǧyş­tap Qūran sürelerın oquǧa bolmaidy dep esepteidı.

Al Mūhammed paiǧambar öz hadisınde: «Kımde-kım baqilyq bolǧan ata-anasynyŋ beiıtıne baryp, olarǧa arnap «Iаsin» süresın oqysa – Alla taǧala onyŋ künäsın keşıredı jäne ony ata-anasyna taǧ­zym etetın adamdardyŋ qataryna qosady» degen. Taǧy bır şynaiy hadiste «baqilyq bolǧan adam­nyŋ basyna onyŋ fäni düniede jaqsy körgen adamy kelgen uaqyt – marqūmnyŋ jany jai tabatyn eŋ jaqsy sät» ekenı aitylady.

Osy jerde atadan qalǧan «Ölı riza bolmai, tırı baiymaidy» degen ūlaǧatty söz bar ekenın aita ketkım kelıp otyr.

Täkfırşıler özderınıŋ jetı atasyn bılmeitın, mūsylmandyq mındetterın tolyq oryndamaǧany üşın tıptı öz ata-analaryn da jazǧyratyn mäŋ­gürt­terge ainaluda. Al Qūran men Paiǧamba­ry­myz­dyŋ sünnetı bızdı ata-anamyzǧa qūrmetpen qarauǧa şaqyrady. Alla Taǧala Qūranda bylai degen: «Jaratqan İeŋ özıne ǧana ǧibadat etulerıŋdı jäne äke-şeşege jaqsylyq jasaularyŋdy ämır ettı. Al eger ol ekeuınıŋ bırı nemese ekeuı de jan­­daryŋda jürıp qartaisa, olarǧa «Tuh» deme. Olarǧa zekıme, sypaiy söz söile. Olarǧa kışı­peiıl­dıkpen meiırımdılık qūşaǧyn jai da: «Ja­ratqan İem! Olardyŋ menı kışkentai kezımde tärbielegenındei, Sen de olardy raqymyŋa bölei gör! de» («äl-İsra» süresı, 23-24 aiattar).

Mūhammed paiǧambarymyz sonymen qatar bylai dep aitqan: «Ata-analary tırı jürgen kezde olarǧa ölgenşe azap keltıretın pendeler de bolady. Alaida ata-analary dünieden ötkennen keiın ondai beişara adam solar üşın ünemı qūran baǧyştap jürgen bolsa, onda Alla taǧala ony keşıre alady jäne onyŋ atyn öz ata-analaryn ardaqtaǧan jandardyŋ qataryna jazyp qoiady». Būdan şyǧatyn qorytyndy – marqūm ata-anasynyŋ beiıtıne baryp jüretın ūrpaǧy olarǧa bas iıp taǧzym etken, olarǧa Alla taǧaladan «marqūmdarǧa bū düniede bergen jaqsylyǧyŋdy o düniede de bere gör» dep dūǧa jasap, olardyŋ aldyndaǧy özınıŋ qasiettı boryşyn ötep jürgen mūsylman bolyp sanalady. Mūhammed paiǧambarymyz taǧy bır hadisterınde: «Men osyǧan deiın senderge beiıtterge baruǧa tyiym salǧan bolatynmyn. Būdan bylai beiıtterge barsaŋyzdar da bolady. Ol şynynda jürekterdı jūmsartady, közderıŋe jas toltyrady jäne aqyrettı eske tüsıredı»; «Mūsylman adam qaitys bolǧanda onyŋ jasaǧan üş ısınen basqasynyŋ barlyǧy toqtaidy: bergen sadaqasy; basqalar paidalanatyn ılımı; Alla taǧa­laǧa ol üşın dūǧa baǧyştap otyratyn ızgı ūrpaǧy» degen.

Būl oraida asa körnektı oişyl, hadisşı (muhaddis), ataqty mūsylman zaŋgerı (fakih), hanafi mazhabynyŋ negızın qalauşy İmam Aǧzam Äbu Hanifa: «Eger hadis senımdı bolsa – onda ol menıŋ mazhabym» degen bolatyn.

Mūhammed paiǧambar mūsylmandarǧa beiıtterge barudy tegınnen tegın būiyrǧan joq. Öitkenı, onyŋ beiıtke barǧan adamǧa da, ondaǧy äruaqtarǧa da berer paidasy zor. Ärine, beiıtterge baruda

jäne basqa da ısterdı jasauda şariǧat şeŋ­­be­rınen şyǧyp ketpeudı ūmytpaǧanymyz ab­zal. Sondyqtan belgılı bır uaqyttarda öz jön-­josy­ǧymen qaitys bolǧan tuystardyŋ, dınge qyzmet etken äulielerdıŋ, ǧūlamalardyŋ beiıt­terıne baryp, olarǧa Alla taǧaladan şarapat tılep, dūǧa baǧyştap otyruǧa tyrysuymyz kerek. Būl – tek tuǧan-tuystardy eske tüsıru ǧana emes, sonymen qatar tarihty da eske tüsırıp oty­ru degen söz. Öitkenı, özın qūrmetteitın jäne örken­deuge ūmtylatyn kez-kelgen halyq sekıldı qazaq halqy da öz tarihyn, ony jasaǧan jäne qazaq hal­qyn ūlt retınde qalyptastyrǧan tūlǧalardy bıluı tiıs.
Endı «bida’a» («jaŋaşyldyq») ūǧymynyŋ tüsınıgın taldap körelık.

Täkfırşıler osynau arab sözın «dın būzarlyq», «adasuşylyq» dep tüsınedı. Mäselen, olar Mū­hammed paiǧambardyŋ tuǧan künın – Mäulıt än-näbidı toilauǧa aşyq qarsylyq bıldıredı. Degenmen, būl mereke Siriia, Aljir, Tunis, Marokko jäne basqa da mūsylman elderınde 1207 jyldan bastap toilanady. Al täkfırşıler Mäulıt merekesın dınde tyiym salynǧan jaŋaşyldyq dep sanaidy.

Bız, kerısınşe, Mūhammed paiǧambar ömırge kelgen Mäulıt künın sünnetke sai jäne dästürımızden berık oryn alǧan mereke dep sanaimyz. Jyl saiyn Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy mūsylman küntızbesındegı Rabi’ al-auual aiynda elımızdıŋ barlyq öŋırlerınde auqymdy jäne saltanatty ıs-şaralar ötkızedı.
Mäulıt än-näbi merekesın atap ötuden bas tartatyn täkfırşıler özderınıŋ tuǧan künderın de toilamaidy jäne öz ortalarynda ata-analary men tuystarynyŋ tuǧan künderın toilauǧa tyiym salady. Uahhabilerdıŋ jalǧan ılımınıŋ jetegınde ketken jas qaraközderımız namaz oqymaityn öz ata-analaryn «käpır» dep aiyptauǧa deiın baryp jatady.

İmam äl-Buhari «Jeke tūlǧanyŋ ädepterı» («äl-Adab äl-mufrad») atty eŋbegınde Mūhammed Paiǧambardyŋ «Ata-anany közıne jas alǧyzuǧa deiın jetkızu – baǧynbauşylyq jäne ülken künä­lardyŋ bırı» degen hadisın jetkızedı. Öz kezegınde imam Äbu Hanifa özınıŋ «äl-Fikh äl-akbar» («Ülken fikh») eŋbegınde: «Adamdardyŋ eŋ ülken qatelıkterınıŋ bırı – olardyŋ bırın-bırı käpır dep aiyptauy. Al ahl as-Sunnanyŋ («Alla Elşısınıŋ jolymen jüruşıler» – sunnitter) jaqsy tūsy – ol adam qatelıgın körgennen keiın de ony dınsız retınde aiyptamauy» dep jazady.

Bügıngı künde uahhabiler mūsylman elderındegı bilık basşylary men ökılderın, sol memleketterdı qorǧaudy jäne qoǧamdyq tärtıptı qamtamasyz etıp otyrǧan qūqyq qorǧau organdary men küştık qūrylymdardy, uahhabilerdı qoldaudan bas tartqan adamdardy «dınnen bezgender» dep aiyptap, olarǧa täkfır jariialauda.

Osydan kelıp: «Zūlymdyqtyŋ tamyry qaida jatyr?» degen zaŋdy saual tuyndaidy.

Täkfırşıler eşqaşan özderınıŋ terrorister ekendıgın moiyndamaidy. Al täkfırşılıktıŋ şynaiy mänı memlekettık qūrylysty, onyŋ saiasi jüiesın būzu, bilıktı tartyp alu tärızdı laŋ­kestık piǧyldar men äreketterge negızdeledı. Täk­fır­şılerdıŋ negızgı maqsaty – qazırgı memle­kettık qūrylysty özgertıp, onyŋ ornynda şariǧatqa negızdelgen islam memleketın qūru.

Zamanaui täkfırşılık egipettık «Mūsylman bauyrlar» («İhuanul-muslimun») partiiasynan bölınıp şyǧyp, «at-Takfiru äl-hijra» («dınsızdıkpen aiyptau jäne öz dının saqtau üşın basqa jaqqa köşu») degen ataudy alǧan ultra­radikaldyq baǧyt bolyp tabylady. Būl aǧymnyŋ negızın 1966 jyly egipet bilıgınıŋ ükımımen ölım jazasyna kesılgen radikal ideolog Said Qutbtyŋ bilıktı küşpen tartyp alu ideiasyn basşylyqqa alǧan Mūstafa Şukri qalady.

Adamdardy ekstremistık arbaudyŋ bastapqy satysy retınde körınetın atalǧan ideologiiany Egipet prezidentı Anuar Sadatty öltırudı ıske asyrǧan Abdassaliam Farajdyŋ «äl-Jihad» terroristık ūiymynan bastap, odan keiın paida bolǧan barlyq laŋkestık ūiymdar basşylyqqa aldy.

Abdassaliam Faraj täkfır teoriiasyn salafilık aqidamen bırıktıre otyryp, odan ärı damytty. Jekelei alǧanda, täkfırşıler jihad jariialau üşın aldymen memleket basşysy men memlekettık qyzmetkerlerge, äskeriler men qūqyq qorǧau organdarynyŋ ökılderıne «täkfır» (dınsız dep aiyptau) ükımı şyǧarylatyn auǧandyq ülgı bo­iynşa äzırlengen jihad täjıribesıne basa män beredı. Iаǧni, joǧaryda atap ötken memlekettık qūrylymdardyŋ barlyq qyzmetkerlerı «dınsız­der» dep aiyptalady jäne mūsylmandyq qūqyq­ty täkfırşılık ideialar negızınde paiymdau tūr­ǧysynan olardyŋ bilıgı zaŋsyz dep tanylady.

Odan bölek, täkfırşıler zaiyrly memleket pen onyŋ basşylaryn adamdar üşın äkımşılık baǧynu nysandary emes, kerısınşe, dıni syiynu nysandaryna ainalyp ketken dep aiyptap, olardy «taguttar» – «pūttar» dep jariialaǧan. Osy pıkır täkfırşılerdıŋ ideologiialyq ūǧym­darynda negızgı oryn alady jäne ol jekelegen mūsylmandardyŋ dıni sanasyn psihologiialyq arbaudyŋ negızı retınde körınedı.

Osynyŋ barlyǧy täkfırşılıktıŋ memleket qūrauşy ūlt ökılderı bolyp tabylatyn qazaq jas­tarynyŋ psihologiiasy men dılıne aitarlyqtai küştı soqqy bere alatyndyǧyn körsetıp otyr. Olar osy maqsatta qazaq jastarynyŋ boiynda özınıŋ jäne ata-babalarynyŋ tarihyna qatysty «ūialu» sezımın tudyruǧa jäne azamattyq sezımder men otanǧa degen tabiǧi süiıspenşılıktıŋ üstınen üstemdık jürgızetın islam kosmopolitizmın sıŋıruge küş salady.

Täkfır – qaraŋǧylyq pen nadandyqtyŋ belgısı. Bügınde uahhabiler qazaq halqynyŋ tarihi tūrǧydan islam dınıne qatystylyǧyna kümän keltıre otyryp, qazaqtardy synǧa aluda. Täkfır­men aiyptau öz otanyna, öz bauyrlaryna qarsy qaruly jihad jürgızu mümkındıgınıŋ ideialyq negızı bolyp tabylady. Alaida, täkfırşıler islam qūqyǧy boiynşa dındesterdıŋ öz dının­degılerge qarsy eşqandai jihad jürgızuıne bolmaitynyn ūmytqan.

Olar sonymen qatar bızdıŋ ata-babalarymyz islam dının H ǧasyrda qabyldaǧandaryn da esterınen şyǧarǧan. Elımızdıŋ oŋtüstıgı men oŋtüstık-şyǧysynda ömır sürgen Qarahandyqtar memleketı Ortalyq Aziiadaǧy eŋ alǧaşqy mūsylman mem­leketı boldy. Odan keiıngı ǧasyrlarda Qazaq handyǧynyŋ bileuşı elitasy tolyǧymen islam dının ūstandy. Qazaq handyǧy däuırınde islam dını qazaqtardy saiasi bırıktıruşı rämız rölın atqardy – būl jerde XVI-XVIII ǧasyrlarda Qazaq handyǧynyŋ astanasy mūsylman älemınıŋ körnektı oişyldarynyŋ bırı bolyp tabylatyn Qoja Ahmet Iаssaui kesenesı ornalasqan Türkıstan qalasynda oryn tepkendıgı jäne sol jerde üş jüzdıŋ tanymal batyrlary men bilerınıŋ, qazaq handarynyŋ köpşılıgınıŋ jerlenuınıŋ özı köp jaitty aŋǧartsa kerek.

Demek, Qoja Ahmet Iаssaui kesenesı ärı dıni rämız, ärı barlyq qazaq rulary men jüzderınıŋ ejelden ortaq saiasi sanaǧa ie bolǧandyǧyn kör­setetın körnekı materialdyq dälel bolyp tabylady, qazaqstandyq ūlttyq tarihnamadaǧy onyŋ mänı asa zor. Türkıstandaǧy «panteon» tärızdı senımdı däleldıŋ boluy ūlttyq tarihymyzdy būrmalauǧa talpynatyn qandai da bır äreketterge jol bermesı anyq.

Osy rette, Qoja Ahmet Iаssaui kesenesı bır mezgılde qazaq memlekettılıgınıŋ, sonymen qatar Ortalyq Aziiadaǧy islamnyŋ rämızı retınde olardy bır-bırımen tyǧyz jäne ajyramas bırlıkte bailanystyryp otyrady.

Mūnyŋ barlyǧy, sunnittık baǧyttaǧy islam zaŋdy türde qazaq halqynyŋ dästürlı dını sanalatyndyǧyn bıldıredı, al būl öz kezegınde, ūltymyzdyŋ mūsylman örkenietınıŋ maŋyzdy bölıgı ekendıgın aiǧaqtaidy. Basqaşa aitqanda, islam dını jäne onymen bailanysty ūltymyzdyŋ tarihi-mädeni mūralary qazırgı qazaq qoǧamyn bırıktırıp otyrǧan basty tūǧyr bolyp tabylady. Osynau aiǧaqty derek elımızdıŋ ärbır azamatynyŋ dınge, äsırese islamǧa qatysty jeke ūstanymy men közqarastaryna täuelsız, aiqyn türde mo­iyndaluy tiıs.

Qoryta aitqanda, täkfırşılıktıŋ dıni radika­lizmdı, ekstremizm men terrorizmdı tudyratyn ideia ekendıgın basa aitu qajet. Olardyŋ piǧyl­dary dıni emes, saiasi maqsattardy közdeidı. Demek, būl degenımız – olar qazırgı zaiyrly jäne demo­kratiialyq damu jolyndaǧy memlekettık, konstitusiialyq qūrylysty küşpen özgertuge jäne öz tüsınıkterıne sai halifat ornatuǧa talpynyp, bilık üşın küres jürgızude degen söz. Däl osylai bastalǧan üderısterdıŋ qandai saldarlarǧa alyp kelgenın bügıngı küngı Soltüstık Afrika men Taiau Şyǧys elderınıŋ auyr jaǧdaiynan anyq köruge bolady.

Osyndai radikaldy ideialardy, dünietanymdy, ortaǧasyrlyq ömır süru mänerı men ruhyn boi­laryna sıŋırgen Ortalyq Aziia men Kavkaz el­derınen şyqqan şolaq balaqty, qauǧa saqaldy jasöspırım-täkfırşılerdıŋ bügıngı künde «Arab köktemın» bastarynan ötkerıp otyrǧan elderde islam halifatyn qūru maqsatynda jürgızılıp otyrǧan soǧystar men qantögıstı qaqtyǧystarǧa qatysyp jürgenı köp närsenı aŋǧartsa kerek.

Ökınışke qarai, dıni ekstremizm men terro­rizmnıŋ osyndai qauıptı türı dıni sauat­syzdyqtyŋ, öz tarihyn joqqa şyǧarudyŋ, ata-babalardan jalǧasyn tauyp kele jatqan dästürler men ädet-ǧūryptardy ūstanbaudyŋ, zaiyrly memlekettıŋ saiasatyn islamdandyruǧa talpynudyŋ jäne taǧy basqa da keleŋsız fak­tor­lardyŋ saldarynan bızdıŋ elımızde de boi körsete bastady. İslamdaǧy aşyq agressivtı baǧyt retınde sipattalatyn täkfırşılık öz ūstanuşylarynan kündelıktı ömırde şariǧat zaŋdaryna qataŋ baǧynudy talap etken bolyp körınıp, şyn mänınde olardy tüpsız qaraŋǧylyq pen oisyz nadandyqqa itermeleidı.
Elbasymyz N.Ä.Nazarbaev özınıŋ «Qazaqstan – 2050» Strategiiasy: qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda: «Memleket pen azamattar radi­kalizmnıŋ, eks­tremizmnıŋ jäne terrorizmnıŋ bar­lyq türlerı men boi körsetulerıne qarsy bır­tūtas şep qūruǧa tiıs. Dıni ekstremizm qaupı erekşe alaŋdauşylyq tudyryp otyr. Bız Ja­ratuşyǧa degen kırşıksız senımnıŋ agressiialy jäne qyryp-joiǧyş fanatizmmen almasuyna jol bermeuımız kerek. Soqyr fanatizm bızdıŋ bei­bıtsüigış hal­qymyzdyŋ psihologiiasy men dılıne mülde jat. Ol Qazaqstannyŋ mūsylmandary ūs­tanatyn hanafi mazhabyna qarama-qaişy» degen bolatyn.

Osy rette Memleket basşysy: «Qazaqstandaǧy ekstremizm men terrorizmde ideialyq emes, qyl­mystyq negız bar. Jalǧan dıni köpırmelıktıŋ artynda qoǧamnyŋ negızın kül-talqan etkısı keletın qylmystyq ıs-äreket jasyrynyp jatyr.

Būl – bızdıŋ elımızdegı beibıtşılık pen tūraq­ty­lyqqa şabuyl. Būl – bızdıŋ memlekettıgımız ben azamattyq kemeldıgımızdıŋ myqtylyǧynyŋ synǧa tüsuı» dep atap öttı.

«Bız mūsylman ümbetınıŋ bır bölıgı ekenımızdı maqtan tūtamyz. Ol – bızdıŋ dästürımız. Bıraq bızde zaiyrly qoǧamnyŋ dästürlerı de bar ekenın, Qazaqstan zaiyrly memleket ekenın ūmytpauymyz kerek. Bız eldıŋ dästürlerı men mädeni normalaryna säikes keletın dıni sana qalyptastyruymyz kerek. Bız özın özı ūstaudyŋ erekşe ülgılerın aluǧa tiıspız. Men jariia etıp otyrǧan strategiia bızdıŋ halqymyzdy orta ǧasyrlarda emes, HHI ǧasyrda ömır süruge daiyndaidy» dep atap körsettı

Elbasymyz N.Ä.Nazarbaev.