Qarjaubai SARTQOJAŪLY: Töltuma tarihymyz – köne tyrkı jazbalarynda

Qarjaubai Sartqojaūly – L.Gumi­lev atyndaǧy Euraziia ūlttyq univer­sitetı Türkıtanu jäne altaitanu ortalyǧynyŋ direktory, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor. Halyqaralyq Şyŋǧyshan akademiiasynyŋ akademigı, Halyq­aralyq Kemal Atatürık atyn­daǧy Türık tarih qūryltaiynyŋ (akademiia) müşesı, türkıtanuşy ǧalym, «Kültegın» syilyǧynyŋ iegerı. Jaqynda zertteuşı ǧalymmen jüzdesudıŋ sätı tüsıp, tylsymǧa toly köne türkılık tarihi eskertkışter turaly äŋgımelesken edık.

TASTAǦY MÄTIN TÜZELDI
– Qarjaubai Sartqojaūly, ötken jyly ǧana jaryq kör­gen ǧylymi eŋbegıŋız «Orhon eskertkışterınıŋ tolyq atlasynyŋ» jalǧasyn jazyp bıtırgen ekensız. Äŋgımemızdı osy eŋbekten bastasaq. Nesımen erekşelenıp otyr.
– Biylǧy jyl men üşın öte önımdı boldy. «Orhon eskert­kışterınıŋ tolyq atlasynyŋ» ekınşı jäne üşınşı tomyn jazyp bıtırdım. Baspaǧa daiyn tūr. Bırınşı tomy 2005 jyly qazaq tılınde, 2007 jyly jaryq körgen edı. Ekınşı tomynda moŋǧol jerındegı ūiǧyr däuırındegı mätınder, baiyrǧy türık mätın sözdıgı, al üşınşı tomynda sol öŋırden tabylǧan maida jazular turaly derekter engızılıp otyr. Iаǧni, tasqa, jartasqa jazylǧan köne türkı bıtık jazularynyŋ mätınderı men transkripsiiasy, türlı-tüstı fotolary men syzba suretterı qosa berılıp otyr. Barlyǧy 46 aumaqtan tabylǧan 120-dan astam mätın engızıldı.

Būl derekterden sol däuırdegı adamdardyŋ jyl belgıleuı, oilau deŋgeiı men psihologiialyq jaǧdaiy, äleumettık közqarasy men filosofiiasyn ūǧynuǧa mümkındık beredı. Sonymen qatar, zertteuler barysynda tastaǧy jazulardan Orhon jäne şyǧys Türkıstan boiyndaǧy qalalar men köne taipalar turaly derekter taptyq. Sonyŋ bırı – kezınde köne Besbalyq qalasynyŋ basymyldardyŋ astanasy bolǧany turaly derek. Basymyldar degenımız Arǧyndardyŋ arǧy ata-babalary sanalady. Būl derekter jan-jaqty zertteudı qajet etedı.

Sonymen qatar, bızdıŋ zamany­myzdyŋ VIII ǧasyry jädıgerıne jatatyn toǧyz-oǧyz memlekettık odaǧynyŋ bileuşısı El-Etmış Bılge qaǧanǧa arnalǧan Moiyn – chor nemese ǧylymda Selenga tasy degen ataumen belgılı bolǧan ataqty mätınge qatysty tyŋ zertteuler engızılıp otyr. Būl eskertkıştı 1909 jyly fin ǧalymy, professor G.Ramstedt tapqan bolatyn. Keiın tastaǧy 53 joldan tūratyn mätınnıŋ oqylymy men audarmasyn, tüsınıktemesın jasady. Alaida ǧalymnyŋ qatelık jıbergenı anyqtalyp otyr. Iаǧni, Ramstedt jazulardyŋ bırınşı betınıŋ 4-jolyndaǧy söilemdı «türık qypşaqtary elu jyl bilık jürgızdı» dep oqyǧan bolatyn. Bügınge deiın solai qabyldanyp keldı. Alǧaş ūstyn betıne mätın qaşap tüsırgen kezde, bädızşı (tas qaşauşy) qatelesıp «elıg on jyl» (elu on jyl) degen söilemdegı «on» sözın ūmytyp ketıp, kelesı kezektegı «jyl» sözınıŋ «j» ärpın oiyp jazyp qoiǧan. Tasqa oiyp jazylǧan mätındı qaita tüzeu mümkın bolmaǧandyqtan, bädızşı «j» ärpınen keiın «on» sözın kışı qarıptermen oiyp jazyp, sodan keiın ǧana «yl» taŋbasyn qalaǧan. Bız osy qatelıktı tauyp, jönge keltırıp, elu jyl emes, bes jüz jyl el basqarypty dep audardyq. Iаǧni, tastaǧy jazulardyŋ transkripsiiasyn jasau barysynda ketken qatelıktı tüzetıp, būl jazudy «türık qypşaqtary elu on jyl bilık jürgızdı» dep özgertıp otyrmyz. Iаǧni, babalarymyz 50 emes, 500 jyl bilık jürgızgen eken. Iаǧni, bırınşı jäne ekınşı Türık qaǧanatynyŋ tızgının tolyqtai qypşaqtar ūstap keldı degen söz. Būl – tüsıngen adamǧa tyŋ jaŋalyq.

Onyŋ syrtynda ūstynnyŋ törtınşı betındegı mätın joldary auysyp ketkenın anyqtap, jönge keltırdık. Mätın jazylǧan tastyŋ ūzyndyǧy şamamen 330 sm. Joǧarǧy 120 santimetrı synyp tüsken. Osy bölıktı qūrastyru barysynda bıraz bölşekterın auystyryp alǧany belgılı boldy. Osy olqylyqtyŋ ornyn toltyryp, auysyp ketken bölıgın qalpyna keltırıp, şatasyp ketken 15 jolyn qaitadan oqyp, jönge keltırdık.

TÖL TARİH ÖZGEGE TELINDI
– Bärekeldı! Eŋbegıŋız qaşan jaryq körgelı otyr?
– Bärıne sol qarjy mäselesı qol bailau bolyp otyr. Äitpese aityp ötkenımdei, basuǧa tolyqtai daiyn tūr. Bırneşe märte Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne baryp kördım. Qazırgı kezde elektrondy nūsqasy türık tılıne audarylyp jatyr. Bıraq Türkiianyŋ atynan şyǧaiyn dep otyr. Avtory körsetıledı. Iаǧni, eŋbegımız tolyqtai Türkiianyŋ düniesı bolyp ketkelı tūr. Qazaqtar aiyrylady degen söz.
Jalpy, köp dünieden aiyrylyp jatqan halyqpyz ǧoi. Barymyzdy älı baǧamdai almai kelemız. Kezınde öz tarihymyz ekenın bıle tūra, köp dünienı özgege telıp keldık. Bızge deiın kök türıktıŋ dünielerın qazaq halqyna eşkım jaqyndatpady. Aldymen orys ǧalymdary zerttedı. Qazaqtardan dūrys maman şyǧarmauǧa tyrysty. Türkı jazbalarynyŋ soŋynan şam alyp tüsıp, erekşe qyzyqtaǧan Ǧūbaidolla Aidarov, Altai Amanjolov sekıldı ǧalymdardy kök türıktıŋ mūralary saqtalǧan Moŋǧoliiaǧa jıbermedı. Sol kezdegı solaqai saiasat kök türıkterdıŋ bileuşı taipasy kım ekenın aitqyzbady. Bıraq ol tasta tūr. Tılı kımdıkı ekenı de tarihi derekte anyq körınıp tūrdy. Ony da aituǧa bolmady, aitqyzbady.

Köne türkı jazbalary men eskertkışterınde öte köp dünie jatyr. Onda tügeldei bızdıŋ tarihi töltuma dästürımız tūnyp tūr. El basqaru jüiesı jatyr. Mäselen, kök türıkterdıŋ bilıgı äskeri-azamattyq de­mokratiialyq jüiege qūrylǧan. Bız ūlardai şulap jürgen demokratiia ūǧymy olarda atam zamanda bolǧan eken. Türkılık dästürdıŋ eŋ bır erekşelıgı qandai da bır eldık mäselenı dualy auyz­dar men abyzdar, bilık basyndaǧylar ortaǧa alyp, bırlese şeşetın bolǧan. Būl – azamattyq ärı demokratiialy qoǧamnyŋ körınısı. Memleket esebınen tūraqty äsker ūstaǧan. Bızdegı «ūlan» sekıldı tez ärı ılkımdı qimyldaityn arnaiy bölımder bolǧan. Olar ondyq, jüzdık, myŋdyq nemese tümen dep satylai ösıp otyrǧan. Özderıne tän äskeri ataulary men şenderı boldy. Bız qazır äskeri ataulardy qazaqşalai almai jürmız. Nege sol ata tegımız qoldanǧan ataulardy engızuge bolmasqa?! Tümenbasy, myŋbasy nemese jüzbasy degen ataular, menıŋşe, maǧynasy joǧary.
Qyry men syry aşyla qoi­maǧan ǧylym bolǧan soŋ, baiyrǧy jazbalarda köp dünieler bai­qalmai, qalyp qoiyp jatady. Orhon atlasyn jasau barysynda baiqamaǧan ekenbız. Keiıngı kezde ǧana baiqadym. Kültegın jyrynda «Ūmai tektı anasy Kültegındı 12 jasynda at boldyrdy» degen joldar bar. At boldyru degenımız – kädımgı balany sündetteu emes pe? Al bız būǧan deiın sündettı islam dınınen aldyq dep keldık.

TÖRT JÜZDEI JÄDIGER TABYLDY
– Köne eskertkışter de­mekşı, osydan bırneşe jyl būryn sonau moŋǧol dalasynan b.z. VII ǧasyrǧa tän, teŋ­desı joq Şatyrtau jerasty kesenesın tauyp, älemnıŋ nazaryn audarǧan edıŋızder. Būl jūmystyŋ nätijesı qalai boldy. Tolyqtai qazyp bıtır­dıŋızder me?
– Būl tarihi olja Moŋǧoliianyŋ astanasy – Ulan-batyr qalasynyŋ batysyna qarai ornalasqan Şatyrtau (Maihan-uul) qyratynan tabylǧan bolatyn. L. N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı men Moŋǧoliia Ǧylym akademiiasynyŋ Tarih instituty bırıkken ekspedisiia jasaqtau turaly kelısımşarty negızınde 2011 jyldyŋ şılde aiynda moŋǧol jerınde qazba jūmystary bastalǧan edı. Negı­zınen, atalmyş nysandy bız köpten berı baqylap, körıp-bılıp jürgen bolatynbyz. Şatyrtau qyraty – Maihan-uuldyŋ keude tūsyndaǧy topyraqtan üiılıp, kümbez beinede jasalǧan jasandy döŋ. Onyŋ syrtyn ainaldyra aryq qazyp qorşaǧan. Būl – b.z.d. 670-680 jyldar aralyǧyndaǧy bügıngı Moŋǧoliia jerınde ömır sürgen erte orta ǧasyr türıkterıne tän erekşelık. Bıraq ol jerden däl mūndai qūndy dünie jatyr dep oilamaǧan edık. Jantegın Qarjaubaiūly jäne L.Erdenebold degen mamandy arheologtar men 30 studentten qūralǧan top qazba jūmystaryn jürgızu barysynda erte orta ǧasyrǧa jatatyn asa qūndy ba­iyrǧy türık jerasty kesenesıne tap bolǧanymyzdy bıraq bıldık.
Keseneden tört jüzden astam eksponat tabyldy. Ol – oŋai
olja emes. Būryn-soŋdy jeras­ty kesenesınen osyndai bai mūra tabylǧan emes.

– Endı osy airyqşa kesene turaly tolyqtyryp aita ketseŋız. Qyry men syry qū­piiaǧa toly jerasty mazaryn aşu üşın erekşe täsıl qol­dandyq degenıŋızdı estıgen edık…
– İä, dūrys aityp otyrsyŋ. Būl jerde būryn-soŋdy qol­da­nylmaǧan erekşe täsıl qol­dandyq. Jerasty nysannyŋ töbesın tesıp kıruge bolmaidy. Olai kırsek, baǧa jetpes qūndylyq – kümbezdıŋ formasyn būzyp alamyz. Būryndary ǧalymdar köbınese töbesınen tesıp kıretın bolǧan. Tızıp aitsaq, ondai mysaldar köp. Mūndai ädıs būrynǧy qalpyn būzyp jıberedı. Ony qaita qalpyna keltıru de oŋai şarua emes. Bır sözben aitqanda, tamyrǧa ine salǧandai öte saqtyqpen jūmys jasadyq.
Belgılegen ädıstememız näti­jesın berıp, nysannyŋ mädeni qabaty tabyldy.

– «Mädeni qabat» deisız be? Būl qandai qabat?
– «Mädeni qabat» dep tabiǧi emes, adamnyŋ qolymen jasalǧan jer qyrtysyn aitady. Esıkke barar joldyŋ qabyrǧasyna şöp qosyp, iın qandyra ilengen balşyq sylaǧyn jürgızgen eken. Osylaişa jerasty mazarǧa aparatyn dälızdıŋ esıgı tabyldy. Jer tabaldyryqtan bastalǧan jer bosaǧa 42 metrge sozylyp baryp, jerasty kesenege jettı. Dälızde
4 arka ornalasypty. Ärbır ar­kanyŋ jalpaqtyǧy bır jarym metrge juyq.

Būl – bızdıŋ arheologtardyŋ asa ülken jeŋısı. Aidaladaǧy auzy-mūrny joq belgısız nysan­nyŋ esıgın tauyp, ışıne kıru – adam denesındegı kömeskı tamyrdy tauyp, operasiia jasaumen bırdei, şeberlıktıŋ jetılgen şyŋy. Osydan 1300 jyl būryn baiyrǧy türıkter jerasty nysanyn qalai qazyp, ony qaitadan qalai japty, bız de solai etıp qaita aştyq. Nätijesınde, erte orta ǧasyrda türıkterdıŋ jasaǧan jer­asty kesenesınıŋ arhitekturalyq qūrylymy, bet-beinesı tolyq saqtalyp qaldy. Bız būl keşendı «kesene» (mavzolei) dep atadyq. Halyq özınıŋ ūly adamyna, Elbasyna, ūlt, halyq, elı üşın eren eŋbek sıŋırgen qairatkerlerıne arnap kesene tūrǧyzǧan. Kesene tūrǧyzu arqyly sol adamǧa halyq özınıŋ erekşe qūrmetın, mahabbatyn bıldıredı.

«ALTY ALAŞ» DEP ATALǦAN
– Teŋdessız kesenenıŋ naqty kımge arnalyp jasalǧany anyqtaldy ma?
– Ony kesıp aitu qiyn. Oǧyz kösemderınıŋ bırıne arnalǧan keşen ekenın ǧana aita alamyz. Kesene ışınen kösemnıŋ taǧy men tabyt jäşıgın kördık. Qaǧannyŋ mürdesı örtelıp, külın jıbek dorbaǧa salyp, tabyttyŋ bas jäne aiaq jaǧyna qoiǧan eken. Jıbek dorbadan jūrnaq ta qalmapty. Būl negızı mürdenı qorlatpau üşın jasalǧan boluy kerek.

– Mürdenı örteu dästürı türkı älemınde de bolǧan ba sonda?
– Ūly adamdardyŋ mäiıtın örteu dästürı būryndary türkı älemınde de bolǧan. Būl turaly qytai derekterınde saqtalǧan. Onyŋ syrtynda 6 bırdei tudyŋ tūǧyry, tudyŋ aǧaş saby, matasynyŋ qaldyqtary tabylyp otyr. Būl 6 dana tu baiyrǧy türıkterdıŋ 6 taipalyq odaǧynyŋ (handyqtyŋ) tuy boluy mümkın. Būl tular 6 taipalyq odaq bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧaryp, türık qaǧanatyn ornatuyna bailanysty boluy mümkın. Keiın būl ūǧym qazaq halqynyŋ jadynda «Alty alaş» degen ataumen saqtalǧan.
Köşpelı halyqtyŋ ömırın bız mal şaruaşylyǧymen ǧana bailanystyryp keldık. Qazba jūmystary barysynda babalarymyzdyŋ maldyŋ syrtynda, saudamen, aŋşylyqpen, qolönermen aina­lysqanyn körsetetın tyŋ derekter taptyq. Bır ǧana mysal, keseneden tazy ittıŋ müsını tabyldy. Keiın süiegın de taptyq. Qabyrǧada suretı de tūr. Mūndai tazy ittıŋ tūqymy Qazaqstanda, sosyn arab elderınde ǧana dep kelgen edık. Endı, mıne, qazaqy tazynyŋ tegı sonau kök türık zamanynan kele jatqanyn bılıp otyrmyz. Ol – öz aldyna bölek äŋgıme. Tauyqtyŋ müsını tabyldy. Būdan babalarymyzdyŋ tauyq ūstaǧanyn baǧamdauǧa bolady. Bır sözben aitqanda, otyryqşylyq saltty babalarymyz qatar ūstanǧan.

TÜRKILIK DÜNİETANYM ÜRDISI
– «Türkı älemı Taŋ mäde­nie­tımen susyndap, damydy» dep bıletın qytailar būl baǧa jetpes düniege qatty qyz­ǧanyş bıldırgenge ūqsaidy.
– Jaŋalyqty, rasynda, qytai ǧalymdary qyzǧanyşpen qabyl­dady. Sebebı moŋǧol dalasynda qytaidyŋ bırneşe ekspedisiiasy jūmys ıstep jatyr. «Bızge nege bermedıŋder?» degen renışterın de jasyrmady. Estıp, öz közımen köru üşın japon ǧalymdary da kelıp kettı. Olar basynda «Taŋ däuırınıŋ düniesı, türıkterde mūndai boluy mümkın emes» degen oimen kelıptı. Körgen soŋ şalqasynan tüstı. «Būl jerde qytai mädenietınıŋ qoltaŋbasy joq. Jerasty kesenesın jasau, jabdyqtau jūmystary tür­kı­lerdıŋ özderıne tän. Syrttyŋ nemese qytai, soǧdy şeberlerınıŋ eşbır qatysy joq» dep baǧa berdı. Qabyrǧa suretterınde, ärine, şyǧys önerınıŋ stilı saqtalǧan. Bıraq qytai mädenietınıŋ äserı baryn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Mūndaǧy öner tuyndylarynyŋ jasaluy, tehnikasy, ondaǧy zerdeleu, oilau (myşlenie) erekşelıgı tek qana türkılık dünietanymmen jasalyp, türkılık mädeniettıŋ qaitalanbas ülgısın körsetken. Müsınderdı jasau üşın türık şeberlerı temır karkas paidalanyp, soǧan müsınderdıŋ beinesın otyrǧyzǧan. Müsın jasau tehnologiiasy qytailarda müldem basqa. Qyşty küidıru barysynda qytailar ünemı su şaşyp otyrady. Nätijesınde qyş būiym­dary berık ärı öŋı kökşıl bolyp şyǧady. Mūnda ondai tehnologiia qoldanylmaǧan.

– Keseneden tabylǧan qos jolbarystyŋ suretı turaly ne aitasyz?
– Dälız esıgınıŋ kıreberıs qos qabyrǧasyna ūzyndyǧy 9 m ekı jolbarys syzylǧan. Jol­barystyŋ beinesı qytaidyŋ ai­daharlarymen şendestırıle beinelengen. Jolbarystyŋ jyn­­dana aşulanyp, aibar şegıp, alǧa atylǧan beinesın, onyŋ ışkı qaharly da sūsty psihologiiasyn suretşı sonşama däl bere bılgen. Jolbarys – kök türıkterdıŋ kiesı. Sondyqtan da Şyǧys halyqtary şırkeudıŋ nemese ükımettık ǧimarattardyŋ, sarailar men ordalardyŋ esıkterınıŋ, darbazalarynyŋ syrtyna jolbarys, arystan siiaqty aibarly aŋdardyŋ müsının qoiatyn bolǧan. Būl dästür bügınge deiın jalǧasyp keledı.

Kesene dälızınıŋ qabyrǧasynda, sonymen qatar at ūstap tūrǧan adamdardyŋ suretı, ekı qabyrǧada üş-üşten 6 dana şaşaqty tudyŋ, sondai-aq tazy it jetektegen, qylyş asynǧan adamdardyŋ suretterı bar. Būǧan qarap, qabyrǧa suretterın salu dästürı erteden bolǧan dep batyl bailam jasauǧa bolady. Öitkenı qabyrǧa suretterı qytai mädenietınıŋ körınısı dep aitylady. Alaida Qytaidaǧy qabyrǧa suretter Dun-huannan batysqa qarai ornalasqan qalalarda ǧana saqtalǧan. Batys Qytaidaǧy suretter b.z. IH-HVIII ǧǧ. tän. Dun-huannan batysqa qarai ornalasqan Şyǧys Türkıstan qalalarynyŋ barlyǧy orta ǧa­syrdaǧy türkılerdıŋ qalalary. Al Şatyrtau mazary VII ǧasyr­dyŋ ortasynda tūrǧyzylǧan. Olai bolsa, qabyrǧa suretter salu Ūly dala önımı bolmaq.
Ärine, suret salu önerınde Qytaidyŋ, Şyǧystyŋ äserı bar. Ony joqqa şyǧara almaimyz. Sebebı türkılerdıŋ özı şyǧys halqy. Körşı ūly derjava mädenietınıŋ äserı bolmai qoimaidy.

KÖNE ESKERTKIŞTER – TARİH KUÄGERI
– Aitpaqşy, batys ǧalym­daryn airan-asyr etken taǧy bır element – panorama turaly aita ketıŋızşı. Bügınge deiın batys mädenietınıŋ ozyq ülgısı sanalyp kelgen panorama däs­türın kök türıkter sonau VII ǧasyrda bılgen boldy ǧoi?
– Kesenenıŋ oŋ jäne sol qabyrǧalaryn üŋgıp qazyp, bet jaǧyna rama ornalastyrylǧan ekı panorama jasalǧan. Onda tügeldei müsınder qoiylǧan. Ekı panoramanyŋ mölşerı bırdei. Panorama keŋıstıgınıŋ ırge jaǧyna döŋgelete tu ūstaǧan adamdardyŋ müsını qoiylǧan. Barlyǧynyŋ qoldarynda tu. Tudyŋ saby jäne oǧan bailaǧan matanyŋ qaldyqtary ǧana qalypty. Olardyŋ aldyŋǧy jaǧyna üş qatar sap tüzep kele jatqan atty sarbazdardyŋ müsını qoiylǧan. Onda da jai bır kartina suretterımen emes, ärbır adamnyŋ müsının sala otyryp, qyştan qūiyp otyryp, kädımgı tırı körınıs jasap qaldyrypty. Būl qūbylys erte orta ǧasyrda ömır sürgen türıkterdıŋ oilau qabıletı, dünietanymy, sonymen qatar täŋırlık dın tūtynǧan osynau halyqtyŋ önerı qanşalyqty joǧary därejede bolǧanyna täntı bolasyzdar.
Būl, rasynda da, älem ǧalym­daryn airan-asyr etken jaǧdai boldy. Öitkenı mūndai erekşe ǧajaiyp fenomen – būryn-soŋdy älemnıŋ erte orta ǧasyr, orta ǧasyr mūralarynda kezdespegen dünie. Ensiklopediialarda HVIII ǧasyrdyŋ aiaǧynda İrlandiianyŋ Edinburg qala­synyŋ keskındemeşısı R. Barker Europada alǧaş ret kartinamen panorama jasap, HIH ǧasyrdan bastap älemde keŋ qanat jaiyp taralǧan dep körsetılgen. Demek, Euraziiany en jailaǧan kök türıkter b.z. VII ǧasyrdyŋ ortasynda suretpen emes, müsınnen panorama jasai bılgen degen söz. Ökınıştısı sol, būl baǧa jetpes eskertkışten de aiyrylyp qalyp otyrmyz.

– Qalai sonda? Ärı qarai qazuǧa mümkındık bolmady ma?
– Boldy ǧoi. Kerek bolsa, ol jerge mūrajai salynuy tiıs bolatyn. Elşılık arqyly Bılım jäne ǧylym, Mädeniet ministrlıgıne, Parlamentke, el Ükımetıne mäsele qylyp qoiylǧan.
Qazır būl mäselemen türıkter ainalysyp jatyr. Jaqyn kün­derı kesenenıŋ ışınde muzei jūmystary bastaluy tiıs. Bızdıŋ qolymyzdan bar kelgenı tabylǧan mūralardy Qaraqorym qalasyndaǧy japondar salǧan muzeige qoiǧyzdyq. Endı sol jaŋǧyrtqan jädıgerlerdıŋ köşır­mesın jasatyp, Ortalyq mūrajaiǧa qoisaq dep otyrmyz. Osyǧan aqşa böldıru mäselesı de asu bermes düniege ainalyp otyr. Mädeniet jäne sport ministrlıgıne osydan ekı jyl būryn joba retınde ötkızıp qoiǧanbyz. Barlyq satydan öttık. Tek Moŋǧoliia Mädeniet jäne bılım, ǧylym ministrlıgımen şart jasasu ǧana qaldy.

Köne türkı eskertkışterınıŋ bererı öte mol. Bır ǧana mysal retınde aita keteiın, tarihymyz tym tereŋde jatqanyn däleldep otyrmyz. Bügınde jūmyr jerde tırşılık keşıp otyrǧan 300 mln türkı halyqtarynyŋ tym erteden, köneden kele jatqan, tarihy bai halyq ekenın älem jūrty tüisındı.

Eŋ bergısı qazaqtyŋ bır emes, bırneşe märte imperiia qūrǧan halyq ekenın däleldei aldyq. Ǧūn imperiiasyn qūrdyq. Kök türık bolyp älemdı terbettık, keiın Joşy-qypşaq imperiiasynyŋ negızın qalady. Jer betınde üş imperiia qūrǧan halyq az. Sonyŋ bırı – qazaq halqy.

Sūhbattasqan:

Bürkıt NŪRASYL