Baibalamşyl emespız. Ärı «tüsten keiın maŋyraudan» abyroi tappaitynymyz belgılı. Tek zymyrannyŋ auyp tüsuınen bastap, ony jyly jabuǧa deiıngı bügıngı kezeŋdı bır şolyp ötsek deimız. Baqsaq, qai jaǧynan alsaq ta, bırneşe nöl esebımen ūpaiymyz kem tüsıp tūr eken.
«Şaitannyŋ» atasy
2 mausym künı kül-parşasy şyqqan Resei zymyrany tek qara jerge emes, sonymen bırge – soŋǧy besjyldyqta «innovasiiaǧa betbūrys» ūranymen jürgen orystardyŋ ǧylymdaǧy soŋǧy bekınısınıŋ naq töbesın oiyp tūryp qūlady. Bıreuler üşın ǧaryş salasyndaǧy bırşama jetıstıkterdıŋ özı sonau sovet kezeŋınde qalanǧan äskeri-öndırıstık keşennıŋ sarqynşaǧy ekenıne äbden közı jettı.
Şynymen de, «täuelsız» Resei tarihynda ǧaryştyq tehnologiialarǧa engızılgen sonşama jaŋalyqtar joqtyŋ qasy. Naryqtyq daǧdarys kezınde ırge bermei, öz eŋbek ülesı men tehnologiiasyn meilınşe saqtaǧan būl saladaǧy «jetıstıkter» – jaŋa Reseidıŋ ǧylymdaǧy sony qadamynan görı, erteden qalǧan maily süiektı müjuı desek jarasady. Mysaly, osy qūlap otyrǧan «Proton-M» zymyranynyŋ negızı sonau 1950-60 jyldary qalanǧan (V.N.Chelomeidıŋ konstruktorlyq biurosy). Ärı qarai tek elektronikasy men baqylau jüiesı, otyn materialdary zaman talabyna sai jetıldırılıp otyrǧany bolmasa, jarty ǧasyrdan astam uaqytta konstruksiia jaǧynan sonşa özgerıske tüse qoiǧan joq. Atalarymyzdyŋ besatary küldırmamailaityny siiaqty, «Protonnyŋ» da kesırtkedei qauqary bar edı.
«Proton» zymyrany – sovettık-reseilık qūrlyqaralyq äskeri zymyrandardyŋ da negızı. Batystyŋ äskeri katalogtarynda «SS-18 Satan» («şaitan») dep atalyp ketken, osy küngı orystyŋ, qazaqtyŋ äue küşterınıŋ negızın qūrap otyrǧan – S-300 zymyranynyŋ da tübı osy «Protonnan» taraidy. Endeşe, jasau ädısı äbden jolǧa qoiylǧan zymyrannan orystyŋ bilıgı de, ony töŋırektegen küşterdıŋ de uaiymy boldy deuge kelmes.
Bıraq şyndyq sol: zymyran köterılmesten sūlap tüstı. Nelıkten?
Äbden jolǧa qoiylǧan ädıspen jasalǧan dünienıŋ syr beruınde bır ǧana sebep bar, ol – äkımşılık-şaruaşylyq ūiymdastyrudyŋ küireuı. Būryn – atu jazasynyŋ, bolmasa itjekkennıŋ üreiımen sapaly jasauǧa yntalandyryp kelgen jüie būl joly boljyrap kettı. Tereŋıne üŋılmei-aq, tyŋşy jaldamai-aq, aşyq aqparat közderındegı mälımetterdıŋ özı ǧana reseilık äskeri-öndırıstık keşende batpandai problemalar baryn körsetıp keledı.
Soŋǧy jyldary tehnologiialyq artta qaluşylyq salystyrmaly türde ozyq bolǧan äskeri salanyŋ da kem tūstaryn äşkereledı. Şeteldık kelısımşarttar azaiyp bara jatyr. Osy uaqytqa deiın «ymyraşyl» delıngen ündılerdıŋ özderı orystardyŋ qaruynan bas tartyp, bırte-bırte ozyq ülgıdegı batystyq jaraqqa bet būruda. Al azamattyq aviasiiaǧa türen salmaq bolǧan «Suhoi Super Djetten» lainerler satyp alyp qoiyp, qaita tapsyryp jatqandar qanşama? Osy oraida, aşyq bäsekelestık joq bır ǧana sala – zymyran jasau edı. Endı onyŋ da aqyrǧy künderı jaqyndaǧan siiaqty. Oǧan dälel de bar.
Osy künderı «studenttık» dep atalatyn, ǧylymi zertteuler üşın ūşyrylatyn zymyrandardyŋ sapasy men sättı ūşyrylu yqtimaldyǧy aitarlyqtai därejege jetıp otyr. Onyŋ qasynda erteden qalǧan syzbaǧa qarai otyryp, qūrastyra qoiatyn zymyrannan sonşama baqylau, ūiymdastyru jäne tekseru ūiymdary bola tūra, köz jazyp qaludan artyq beişaralyq bolmas. Tehnologiialyq beişaralyq. Şaruaşylyq beişaralyq.
«Saiasi himiia» negızderı
Qazaq üşın orys ǧylymynyŋ küireuınen būryn satyly qozǧaltqyştyŋ «şelegınen» laqyldap tögılgen geptil uaiym bolyp otyr.
Netken simvolizm demeŋız, bıraq apattan ekı aptadai būryn premer-ministrdıŋ saity Qazaqstanda zymyran otynynyŋ zalalyn anyqtaityn erekşe ädısteme jasalǧanyn habarlap edı. Dälıregı, mūny aitqan Ūlttyq ǧaryş agenttıgınıŋ töraǧasy Talǧat Mūsabaev otandyq «Ǧaryş-Ekologiia» ǧylymi-zertteu ortalyǧy ǧalymdarynyŋ jetıstıgın atai otyryp, «ökınışke qarai, zymyran ūşyru kezınde geptil men amilden keletın zardaptyŋ bolatynyn» jetkızgen bolatyn. Endı apattan keiın sol bır «keremet ädısteme» nege ekenı belgısız, Qazaly men Jusalynyŋ arasyna jete almai-aq qoidy. Esesıne, apatty «Reseidıŋ ışkı mäselesı» dep, aiyptylarǧa kart-blanş bere saldyq. Ärine, Reseidıŋ mūndaida qūryla salatyn jedel komissiiasy apattyŋ saldary zardapsyz dep tanuǧa beiıl. Qoǧamdyq baqylau da joq, özı jasap, bätuasyn da özı aitatyn böten eldıŋ ūiymynan bızdıŋ qamymyzdy küitteitın qorytyndy kütıp qajetı de joq.
Aspannan u laqyldap tögılgelı jylt etken köp jäit bar. Solardyŋ eŋ ülkenı – apattyŋ aldyn alu jospary men daiyndyqtyŋ joqtyǧy.
Taǧy bır alaŋdarlyq jäit – geptildıŋ tögıluı öz aldyna, al sol zymyran eseptelgen joldan böten baǧytqa auyp ketse, ne qareket qylamyz? Atyp tüsıremız be? Onda jaqyn jerde äskeri baza, ne aeroūtqyr qorǧanys küşterı bar ma eken? Būl közqarasty qozdyru emes. Äbden boluy mümkın jaǧdai.
Qalai desek te, Elbasymyzdyŋ tıkelei, naqty nūsqauymen ǧaryş salasyn bır kezderde alyp qaldyq. Mūnymen aidai älemge «ǧylymǧa da bızdıŋ qosarymyz bar» degen mälımdeme jasaǧandai boldyq. Endeşe, osynşa ızgı maqsat senıp tapsyrylǧan lauazymdaǧylar zymyran salasyn eŋ aldymen adami qisynǧa keltırse deimız. Mysaly, zalal-zardaptaryn bızdıŋ el öz betınşe eseptese.
Aitpaqşy, orys aqparat keŋıstıgı bızdıŋ basymyzǧa qūiyp ketken geptilın äldeqaşan ūmytty. Olar qazır el bolyp, baǧyttauyş jabdyqty zymyranǧa terıs ılıp qoiǧan elektriktı ızdep jatyr. Ol erkek toqty bolsa da, qūrban boluǧa qūlqy joq: bır jaqqa boi tasalapty. Al, Putin Resei ǧaryş keşenın alaşadai qaǧyp-sılkıp jatyr. Ärine, qazaqtyŋ qamy üşın emes. Ǧylym men öndırısterınıŋ soŋǧy ailaǧy – ǧaryş salasyndaǧy bassyzdyq üşın. Özderımen özderı, äiteuır. Öz jaramyzdy özımız jalap jazbasaq bolmai tūr, aǧaiyn!
Maqalamyzdy sandyq körsetkışter men «jalaŋ faktılerden» ädeiı ada qyp otyrmyz. Olardyŋ bırınde de qazaqqa paidaly eşteŋe joq eken.
Erlan OSPAN
