Qajybek Bekbosyn, Qazaqstannyŋ halyq ärtısı: Astana bızdıŋ idealymyzǧa ainaldy

Dästürlı änşıler arasynda özınıŋ bai repertuarymen közge bırden tüsetın Qajybek Bekbosyn aǧamyz osy mamyr aiynda jetpıs jasqa toldy. Aituly mereitoi qarsaŋynda aǧamyzben jolyǧysyp, äŋgımelesudıŋ sätı tüsken edı. Jetpıske kelse de babyn joǧalta qoimaǧan änşı aǧamyz ömır joly, öner joly jaiynda ülken tebırenıspen syr şerttı.
Qajybek aǧanyŋ oryndauyndaǧy Jetısu, Arqa jäne Batystyŋ änderı talai jürektı tolqytqany ras. Üş jüzdıŋ basyn qosqan Abylai handai, üş jüzdıŋ än mektebın bır jüregıne syiǧyzǧan änşı aǧamyzǧa qoiǧan alǧaşqy sūraǧymyzda osynyŋ syryn bıluge tyrysqan edık.

Bala kezden qūlaqqa sıŋgen än
– Qajybek aǧa, sızdıŋ tuyp-ösken jerıŋız Taldyqorǧan öŋırındegı Qapal audany ǧoi. Sonau elımızdıŋ ba­tysyndaǧy Mūhit auylynan üş myŋ şaqyrymnan astam qaşyqtyqta jatqan Qoŋyrda ösken qoŋyr ūldyŋ batystyŋ änşılık mektebın meŋgeruı bız üşın ǧana emes, oqyrmandar üşın de qyzyq şyǧar, osynyŋ syryn aşyp berseŋız…
– Öz basym mūnda sonşa­lyqty ülken syr jatyr dep oilamaimyn. Şynynda da adam, sonyŋ ışınde änşı adam özı ösken ortasynyŋ önerımen susyndap, sony boiyna tereŋ sıŋırıp şyǧady. Oǧan talas joq. Sol qaǧidamen alǧanda, men Jetısudyŋ maida qoŋyr änderımen qalyptasuǧa tiıs edım. Bıraq, taǧdyrym solai boldy. Men auyldyŋ bır şetın­­degı baǧannyŋ basyna ornatylǧan radio arqyly batystyŋ, sonyŋ ışınde ataqty änşı Ǧarifolla Qūrman­ǧa­lievtıŋ ory­ndauyndaǧy än­derdı bala jasymnan boiyma sıŋırıp östım. Men Ǧarekeŋnıŋ dauysyna ony körmei-bılmei qūştar boldym. Radiodan än salǧan dauysy estılse, tūrǧan ornymda qatyp qalyp, selt etpesten tyŋdaityn edım. Onyŋ dauysyndaǧy örşıl ruh menıŋ sanamdaǧy äldebır ünmen astasyp, bırıgıp tūtas bır düniege ainalyp jatatyndai äser beretın. Men ol ündı baǧzy bır zamanda estıgendeimın, bı­le­tın siiaqtymyn. Äitse de, qa­şan estıdım, qai uaqytta sanama sıŋgen ün, äuez ony özım de tüsıngen emespın. Äiteuır, ǧajap bır küige bölenetınım aidan anyq. Bärı osylai bastalǧan. Batystyŋ änderıne bırden bet būruymnyŋ eŋ basty sebebı – osy. Al ekınşıden, 1965 jyly Almatyǧa attanǧanda, sol jyly Qazaqstanda «Qazaqkonsert» janynan alǧaş aşylǧan estrada-sirk studiiasyna oquǧa qabyldandym. Menıŋ taǧ­dyryma äuel bastan solai taŋ­dalyp qoiylǧan ba, oqu orny ışınen bölgen kezde tura Ǧarifolla aǧanyŋ klasyna tüstım. Özım bala jasymnan dauysyna süisıngen adamnyŋ Allanyŋ qalauymen tıkelei därıs beretın ūstazym bolyp şyqqanyna qatty quan­ǧanym älı esımde. Ömır degen qyzyq qoi, keide taǧdyryŋ aldyŋa şyǧyp alyp, bärın özı orailastyryp, yŋǧailastyryp otyratyndai körınedı. Bala kezımde auyldyŋ qaq ortasyna tūra qalyp, Ǧarekeŋnıŋ änderın ūiyp tyŋdaǧanda, er jetkende onyŋ şäkırtı bolamyn degen oi basyma keldı deisız be? Mūny taǧdyrymnyŋ erekşe syiy retınde qabyldadym. Bala jastan jüregıme sıŋgen än bolaşaq taǧdyrymdy osylai aiqyndaǧan. Ūstazymnan önerdı ǧana emes, ömırde jolyǧar qiyndyqtarǧa da moiy­maudy üirendım. Ol köregen kısı edı. «Qasyŋda jürgen adamnyŋ önerı senen biık bolsa, sen de ösesıŋ. Sodan üirenıp otyrasyŋ. Al, qasyŋdaǧy adamnyŋ önerı de, öresı de tömen bolsa, sen tamyryna tūz ketken aǧaştai bırtındep solasyŋ» deitın Ǧarekeŋ. Osy sözdıŋ şyndyǧyna talai märte köz jetkızdım. Äsılı halyqta «jaqsymen bırge ötkızgen jarty saǧat, jamannyŋ ötıp ketken ǧūmyryndai» dep tegın aitpasa kerek. Adam özı deŋgeiles, özınen joǧary adammen jaqyn bolsa, özı de ruhani jaǧynan öse bas­taidy. Sondyqtan ruhani biıktegısı kelgen adam jürıp-tūrar ortasynyŋ öresıne män bergenı jön, jaqsymen joldas bolǧany abzal eken.

Menıŋ akademiiam – süiıktı ūstazdarym
– Sız özıŋız osy tūrǧydan alǧanda baqytty adamsyz ǧoi. Qazaq önerınıŋ altyn-jauharlarymen bırge jür­dıŋız, dämdes boldy­ŋyz. So­lardyŋ ışınde kım­der ömı­rıŋızge erekşe ız qal­dyrdy?
– Dūrys aitasyŋ, men qai jaǧynan alǧanda da baqytty adammyn. Öner jolyna alǧaş tüskende qazaqtyŋ bırtuar änşı-küişılerımen qatar jü­rudı, solardyŋ közın körıp, tälımın alu baqytyn būiyrǧan taǧdyryma myŋ şükırşılık aitamyn. Äigılı akter, rejisser Şäken Aimanov «Menıŋ akademiiam – qazaqtyŋ şaldary» degendı jiı aitatyn edı. Sol aitpaqşy, menıŋ akademiiam – qazaq önerınıŋ köjiegınde bıregei qoltaŋbasyn qaldyryp, ırı tūlǧasymen elge tanylǧan maitalman öner ielerı – Qa­zaqstannyŋ halyq ärtısterı – Jüsıpbek Elebekov, Jamal Omarova, Räbiǧa Esımjanova, Nūǧyman Äbışev, Maǧauiia Hamzin, Äzidolla Esqaliev jäne basqalary. «Qazaqkonsertte» tabany kürektei otyz jetı jyldai eŋbek etken ekenmın. Sol jyldarda qalyŋ qazaq elı qūrmetteitın öner ielerınıŋ bırqatarymen qyzmettes, gas­trolderde saparlas boldym. Olardyŋ jaqsylyǧyn körıp üirendım, jandarynda jürıp ruhani jaǧynan jetıle tüstım. Al ömırımde erekşe ız qaldyrǧan özımnıŋ süiıktı ūstazdarym – Ǧa­rifolla Qūrmanǧaliev pen Jüsıpbek Elebekov. Būlardy önerge adal, talant pen adami joǧary qasietterın biık ūstaǧan jandar dep baǧalaimyn. Ol kısıler şäkırtterın de osy jolda tärbielep, köp närsenı boiymyzǧa sıŋırgen edı. Önerde tūraqty boludyŋ ülgısın körsettı. Oǧan bır mysal keltıreiın, Jüsıpbek aǧamyz şertpe küidı keremet oryndaityn. Ol kısı «Kökeikestı» men Äbıkennıŋ «Qoŋyryn» tartqanda, jürektıŋ qylyn şertkendei äserge bölenesıŋ. Sondai bır kezde:
– Sız däulesker küişı ekensız ǧoi. Halyq aldynda nege küi tartpaisyz dep sū­raǧanmyn. Sonda aǧamyz bır myrs etıp küldı de:
– Men küi tartsam, Maǧauiia Hamzinnen kem tüspes edım. Bıraq menıŋ küi­şı­­lıgımnen änşılıgım jaqsy, sol öner janyma öte jaqyn, – dep jauap berdı. Öner­degı tūraq­ty­lyqtyŋ, taban­dy­lyqtyŋ būdan artyq qandai ülgısı kerek?! «Talantty adam – bar­lyq ıste de talantty» degen bar emes pe? Bır adamnyŋ bır­neşe önerge beiımı boluy – osyny aiǧaqtai tüsedı. Bıraq, bız bıletın Jüsekeŋder, bır ǧana önerdıŋ soŋyna tüsıp, sony jerıne jetkıze meŋgerdı. Keibıreulerge ūqsap, är önerdıŋ basyn bır şalyp, soŋynda özge tügılı,
özıne tüsınıksız bolyp qal­ǧandar da ömırde az kez­des­peidı. Osyndailarǧa qarap qazaq atamyz «Ekı ke­­menıŋ basyn ūstaǧan suǧa ketedı» dep eskertken. Jü­se­keŋ­nıŋ qasynda köp jür­gen­dık­ten, odan Arqa­nyŋ än­de­rın üi­rendım. Būl menıŋ özındık bolmysymdy qalyp­tastyruǧa, repertua­rymdy baiyta tüsuge kömektestı.
– Qalyŋ köpşılık sızdı bır kezderı Qūrmanǧazy orkestrınıŋ änşısı retınde de tanyp qalǧan bolatyn. Būl öner ūjymynda qanşa jyl eŋbek ettıŋız? Odan keiıngı önerdegı jolyŋyz qalai örbıdı?
– «Qazaqkonsertten» 1996 jyly Qūrmanǧazy atyn­daǧy orkestrge sol kezdegı Mäde­niet ministrınıŋ būi­ry­ǧymen auysqan edım. Menımen bırge jiyrma şaqty adam auys­tyryldy. Ondaǧy maqsat – ūlt­tyq önerdı odan ärı damyta tüsu bolatyn. Men orkestrdıŋ qūramynda segız jyl eŋbek ettım. Odan soŋ Türkıstandaǧy Halyqaralyq qazaq-türık uni­versitetıne baryp, önertanu fakul­tetınde sabaq bere bastadym.
Būl oqu ornyna menı akademik Rah­man­qūl Berdıbaev pen Qazaqstannyŋ halyq ärtısı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, akter, rejisser Raiymbek Seiıtmetov jäne ūlttyq önerdıŋ qol­dauşysy, ziialy azamat, tanymal rektor Serık Pıräliev arnaiy ūsynys aityp şaqyrǧan edı. Basyma bas­panasyn berıp, barlyq jaǧdaiymdy jasady. Öz aldyna bölek kafedra aşyp berdı. Sodan berı boidaǧy önerımdı, qazaq halqynyŋ dästürlı ände­rın keiıngı ūrpaqqa talmai üiretıp kelemın. Hal­qyma, onyŋ önerıne qal-qadırım jetkenşe osylai qyzmet ete beretınım anyq. Qūdaiǧa şükır, tökken ter, adal eŋbek dalaǧa ketken joq. Önerge sı­ŋır­gen eŋbegımız eskerılıp, 1992 jyly «Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı» ataǧyn alsam, arada alty jyl ötkende 1998 jyly «Qazaqstannyŋ halyq ärtısı» degen qūrmettı ataqqa qol jetkızdım. Negızı, būl ataqtarǧa odan on jyldan asa uaqyt būryn ūsynylǧan edım, bıraq ömırdıŋ de, önerdıŋ de joly tegıs taqtaidai bola bermeidı. Keder­gıler men tosqauyldar da jiı ūşyrasyp jatady. Onyŋ bärın eske alyp, ökpemdı tarqatqaly otyrǧanym joq. Özıne sengen adam, önerıne sengen jan mūnyŋ bırıne moiymaidy. Eŋbegıŋ adal bolsa, ol tübınde bır aqtalady eken. Sony keiıngı jastar eskersın degen oimen ǧana aityp jatyrmyn. Al özım ändı eşqa­şan aqşa üşın, ataq üşın aitqan emespın. Qaşanda moinymyzda halyq aldyndaǧy jauapkerşılık tūrdy.

Būrynǧy änşıler bır-bır mektep
– Qazaq än önerınıŋ bır­neşe mektepterge bölınuı önerde de bölınuşılıkke äkelıp soqtyryp jürgen joq pa? Mysaly, özıŋızdı är mekteptıŋ ökılderı şet­qaqpai qylǧan kezı boldy ma?
– Önerge kelgen är adamnyŋ özınıŋ joly bolady. Üş jüzdıŋ änın şyrqau – ol menıŋ önerdegı jolym, özındık erekşelıgım. Jalpy qai änşılık mektep bolsa da, ol ainalyp kelgende bır ǧana ūlttyŋ – qazaq ūltynyŋ än dästürı. Bız mektepke bölgende keibır erekşelıkterın ajyratu üşın ǧana bölemız. Menıŋ oiymşa, būrynǧy änşılerdıŋ özı – bır-bır ülken mektep. Mäselen, Äsettıŋ özı bır mektep bolatyn. Odan berıdegı änşıler Jüsıpbek te, Manarbek te Arqanyŋ änın aitqanymen, stilderı bır bolǧanymen, aitu mänerıne qarai olardyŋ ärqaisysyn bır mektep re­tınde alyp qarai alar edık. Taǧy bır ūstazym Däneş Raqyşev jaily da osylai aituǧa bolady. Ol da – än önerındegı özınşe bır älem, qaitalanbas qūbylys. Men ol kısını sonau bır kezderde-aq bır mektep sanap, aldyna arnaiy baryp än üirengenmın. Qazır altyn qorda Däneşten üirenıp jazdyrǧan 8 änım bar. Bıle bılseŋızder, Äset Naimanbaevty halqymen qaita qauyştyrǧan osy Däneş Raqyşev bolatyn. Däneş bolmasa, Äsettıŋ äuezı bızge qalai jetetını belgısız edı. Mektepke qatysty äŋgıme şyqqannan oiyma oralyp jatyr, baiaǧyda qazaqtyŋ bıregei, aduyndy aqyny, ösek-ötırıkke jany qas ülken şaiyr Hamit Erǧalievtıŋ 70 jasqa toluyna orai Atyrauǧa konsert qoiuǧa barǧan edık. Konsertten soŋ igı jaqsylar bas qosqan ülken jiyn öttı. Sonda Hamaŋ: «Qūrmettı azamattar, qazaqta üş jüzdıŋ basyn qosqan Abylai han bolsa, üş jüzdıŋ änın qosqan azamat, myna aldaryŋda otyrǧan bırıŋe ını, bırıŋe aǧa – Qajybek Bekbosyn» degen edı ülken mınbede tūryp. Hamit Erǧaliev eşuaqytta kölgırsıp söilemeitın, eşkımge jaǧymsynǧan da emes, mınezı bırbetkei adam edı. Menıŋ önerıme osyndai auzy dualy aǧalarym baǧa berdı, būl – halqymnyŋ bergen baǧasy. Eşkımnen şetqaqpai körgenım joq, qaita özındık joly bar änşı retınde baǧalady. Öner adamy üşın būdan artyq qūrmet, syi bola ma?!

Talantty ūldy qoldau az
– Bır kezderı Qūrmanǧaliev, Elebekovten därıs alǧan jas jıgıt bügınde jetpıske iek artyp, el aǧasy jasyna keldı. Aǧa buyn retınde qazır özıŋızdı ne tolǧandyryp jür?
– İä, jetpıske iek artqanda, ötken ömırıŋdı jiı oi elegınen ötkızedı ekensıŋ. Bız ömırdıŋ, önerdıŋ jolyn kördık. El aǧalarynyŋ halqyna sıŋırgen eŋbegınıŋ, jastarǧa jasaǧan qamqorlyǧynyŋ kuäsı boldyq. 1965 jyly «Qazaqkonsert» janynan estrada-sirk studiiasyn aşuǧa sol kezdegı ministr Iliias Omarov köp eŋbek sıŋırıp edı. Mäskeuge ädeiı baryp jürıp, ülken esıkterge bırneşe ret kırdı. Bar abyroi-bedelın salyp jürıp, osy oqu ornyn aşuǧa qol jetkızdı. Sonyŋ arqasynda qazaq öner­pazdarynyŋ sany bırneşe esege artty. Qazaqtyŋ önerı men mäde­nietı güldendı. Studiiany bıtırgen tülek­terdıŋ ūiymdastyruymen äigılı «Gülder» ansamblı qūryldy. Būl ansambldıŋ qazaq önerın nasihattauǧa qandai üles qosqanyn özderıŋız bılesızder. «Gülder» de – qazaq önerı­nıŋ bır ülken tarihy. Studiianyŋ tülek­terı köbeigen soŋ, elımızde tūŋǧyş ret sirk boi köterdı. Mūnyŋ bärı – bır kısıden bastau alǧan ülken eŋbek, ölşeusız eŋbek. Iliias Omarov oqu ornyn aşyp bergennen keiın onyŋ oidaǧydai jūmys jasauyna qanşama azamattar eŋbek sıŋırdı. Onyŋ eŋ basynda sol kezdegı studiianyŋ direktory Güljahan Ǧalieva, Qazaq SSR halyq ärtısterı: Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Qanybek Baiseiıtov, Beken Jylysbaev, Şara Jienqūlova, Ydyrys Noǧaibaev siiaqty qazaq önerınıŋ körnektı ökılderı eŋbek ettı, studentterge ülgılı tälım-tärbiesın berdı.
1965-1967 jyldary oqyǧan student­terdıŋ arasynan qazaq önerınıŋ deŋ­geiın kötergen önerpazdar şyqty. Olar: QR halyq ärtısterı Sūltanǧali Şükırov, Qajybek Bekbosynov, Sara Qabiǧojina, QR eŋbek sıŋırgen ärtısterı: Äskerbek Eŋkebaev, Raqym Täjıbaev, Älmırza Noǧaibaev.
Bügınde öner kögıne qanat qaǧyp kelıp jatqan jastar köp. Bıraq, solardyŋ qanatynyŋ qataiuyna Iliias Omarov, Erkeǧali Rahmadiev, Jeksenbek Erkınbekov, Güljahan Ǧalievadai qam­qorlyq jasap jatqan azamattar joq. Talantty ūldy qoldau arqyly qazaq önerıne qoldau bıldırıp, ömırşeŋdıgın arttyramyz. Qazaq ūltynyŋ keleşegın bız osylai ǧana jasaimyz. Onyŋ basqalai joly joq. Menı osyndai oilar tolǧandyrady.
– Astanaǧa aiaq basqan saiyn sızdı qandai köŋıl-küi terbeidı?
– Astana – bızdıŋ Täuelsızdıgımızdıŋ jemısı. Jas elordamyz Täuelsızdık jyldary boi tüzep, elımızdıŋ är azamatynyŋ jüregıne keleşekke degen ülken senım ūialatty. Sol senım bärımızdıŋ erık-jıgerımızdı, küş-quatymyzdy, süiıspenşılıgımızdı bır arnaǧa toǧystyryp, alǧa batyl qadam bastyrdy. Bır sözben aitqanda, Astana bızdıŋ idealymyzǧa ainaldy. Endıgı maqsat – bızdıŋ täuelsızdıgımızdıŋ simvoly ıspettes jas elordany, aibyndy Astanany közımızdıŋ qaraşyǧyndai saqtau. Osyny är qazaq jan-jüregımen sezınıp jürse eken, Astanamyzdy zor süiıspenşılıkpen qūrmettese eken deimın. Elordaǧa kelgen saiyn osyndai köŋıl-küige jiı berılemın.
– Äŋgımeŋızge rahmet! Mereilı jasyŋyz qūtty bolsyn!

Sūhbattasqan:
Meŋdolla ŞAMŪRATOV