Täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋynda eldıŋ qalt-qūlt etken ekonomikasyn qiyndyqtan alyp şyqqan negızgı salalardyŋ bırı qazaq dalasynda qan tamyrdai iiu-qiiu bolyp jatqan temır jol ekenın bärı bıledı. Juan jıŋışkerıp, jıŋışke üzıler sol bır şaqta körşıles memlekettermen aradaǧy ekonomikalyq bailanysty saqtap, sondai-aq, odan ärı damyta otyryp, halyqtyŋ oŋ jambasyna keletın naryqtyŋ bırden-bır sebepşısıne ainalǧan da Qazaqstan temırjoly bolatyn.
Jaziraǧa jol salǧan
Qazaqstan jerındegı tūŋǧyş temırjol magistralı 1894 jyldyŋ 25 qazanynda Pokrov slobodasy (qazırgı Reseidıŋ Saratov oblysyndaǧy Engels qalasy) – Oral tar tabandy temır jol telımınıŋ qūrylysy aiaqtalǧannan keiın aşyldy. Osy joldyŋ 130 şaqyrymy qazırgı Qazaqstan jerı arqyly ötken. Araǧa 4 jyl salyp Urbah-Astrahan tar tabandy temır joly ıske qosylyp, onyŋ da 77 şaqyrymy qazaq dalasyn basyp öttı.
Al Soltüstık Qazaqstannyŋ damuy üşın 1891-1896 jyldary salynǧan Transsıbır magistralınıŋ, dälırek aitqanda, onyŋ «qazaqstandyq» 190 şaqyrymynyŋ maŋyzy bız üşın zor edı. Būl jol qazaq pen orys halqynyŋ ekonomikalyq jäne mädeni jaqyndasuyna ülken yqpal ettı.
Sonymen qatar, 1901-1906 jyldary Qazaqstan jerınen 1660 şaqyrymy ötetın, Orta Aziia men Reseidıŋ ortalyǧyn qosatyn Orynbor-Taşkent temır joly jäne 1914-1917 jyldary bolaşaq Türksıbtıŋ bır bölıgı sanalatyn Jetısu jolynyŋ Arys-Pışpek telımı salyndy. 1915 jyly 166 şaqyrymy Qazaqstan arqyly ötetın Cheliabinsk-Troisk-Qostanai magistralı ıske qosylsa, 1915-1917 jyldary töselgen Novosibirsk pen Semeidıŋ arasyn jaqyndatqan Altai temır jolynyŋ 122 şaqyrymy Qazaqstan jerınde sozylyp jatty. Būdan bölek, 1918 jyly 117 şaqyrymdyq Ekıbastūz-Ermak tar tabandy temır joly da öz jūmysyn bastady. Osy jyly Qazaqstan aumaǧyndaǧy şoiyn joldyŋ jalpy ūzyndyǧy 2,6 myŋ şaqyrymǧa jetken edı.
Keŋestık kezeŋdegı «küre tamyr»
Keŋes zamanyndaǧy alǧaşqy temır jol 1920-1922 jyldary salynǧan Petropavl-Kökşetau arasynda boldy. Qazaqstannyŋ tükpırdegı aimaqtaryn damytu jäne astyqty şyǧaru qajettılıgıne bailanysty 1926-1931 jyldary Burabai kurorty jäne Aqmola stansalary arqyly Qaraǧandyǧa deiın jalpy ūzyndyǧy 700 şaqyrymnan asatyn jol salyndy. Al Embıdegı mūnai käsıpşılıgınıŋ damuyna 1926 jyly salynǧan Gurev-Dossor tar tabandy temır joly zor yqpal ettı.
1927-1930 jyldar aralyǧynda salynǧan ūzyndyǧy 1444 şaqyrymǧa sozylǧan Türkıstan-Sıbır («Türksıb») magistralınıŋ aiaqtaluy ülken uaqiǧa edı. Ol Qazaqstandy Sıbırmen bailanystyryp, respublikanyŋ ekonomikalyq damuyna jäne şöldı jerlerdıŋ igerıluıne oŋ äserın tigızdı.
1958 jyldyŋ 1 şıldesınde KSRO-daǧy eŋ ırı qazaq temır joly qūryldy. Ūzyndyǧy 11 myŋ şaqyrymnan asatyn ol 15 bölımşeden qūraldy jäne Qazaqstandy Sıbır, Oral, Edıl jaǧalauy, Qyrǧyzstan jäne Orta Aziiamen qosyp, barlyq keŋıstıktı jäne meridionaldy magistraldardy bırıktırdı. Al 1964 jyly Qazaqstanda bırınşı bolyp Selinograd-Qaraǧandy baǧytyndaǧy temır jol elektrlendırıldı.
Qazaqstan temırjol kölıgı tarihynyŋ eleulı uaqiǧalarynyŋ bırı 1986 jyldyŋ 20 aqpanynda boldy. Iаǧni, älemde bırınşı bolyp jalpy salmaǧy 43,4 myŋ tonna jäne ūzyndyǧy 6,5 şaqyrym bolatyn jyljymaly qūramǧa 440 vagon tırkelıp, Tyŋ temır joly arqyly ötkızıldı.
Qytai Halyq Respublikasyna qatynaityn temırjoldyŋ damuyna nazar audarylyp, 1956-1960 jyldary Qazaqstan ärı Qytai jaqtan ekı eldıŋ temır jolyn qosatyn magistraldyŋ qūrylysy jürgızıldı. Būl jūmystar 1988 jyly KSRO-Qytai kelısımınen keiın qaita jaŋǧyrdy. 1990 jyly qosylǧan temır joldar qazaqstandyq Dostyq jäne qytailyq Alaşankou stansalaryn qosatyn şekara ötkelın jasady. Osy jyldan bastap onda jük qūramdarynyŋ qozǧalysy bastalyp, Transaziialyq temırjol magistralınıŋ Soltüstık dälızı ıske qosyldy. Sol kezeŋde Dostyq stansasynyŋ qaita tieu jäne tasymaldau quaty artty.
ǦASYRLYQ MEJE
Al elımız täuelsızdık alǧannan keiıngı Qazaqstan temırjol kölıgınıŋ ötken jolyn şartty türde üş kezeŋge böluge bolady. Bırınşı kezeŋ – 1992-1996 jyldar aralyǧy. Osy uaqytta temırjol salasy KSRO-nyŋ aiaqasty ydyrau sebebınen tuyndaǧan qiyndyqtarǧa jäne mülde jaŋa ekonomikalyq jaǧdailarǧa beiımdelu jaǧdaiyn bastan ötkerdı.
1997-2001 jyldardy ekınşı kezeŋ retınde qarastyramyz. Būl aralyqta qazaqstandyq üş magistraldı bırıktıre alǧan ärı salanyŋ ärı qarai ösıp-örkendeuıne negız salǧan otandyq tūŋǧyş temırjol käsıporny – «Qazaqstan temır joly» qūryldy.
2001 jyldan bügınge deiıngı uaqyt – üşınşı kezeŋ. Iаǧni, salany qaita qūrylymdau bastalǧan şaq. «Qazaqstan temır joly» ūlttyq kompaniiasynda ülken reformalar jüzege asyryla bastady.
Qazaqstan temır joly özınıŋ 100 jyldyq mereitoiyn 2004 jyly keŋ kölemde atap öttı. Sol jyly şoiyn jol tarihynyŋ maŋyzdy kezeŋderınen syr tarqatylyp, jer-jerde temır joldy jaŋǧyrtu, äleumettık salany, temırjolşylardyŋ eŋbek jaǧdaiyn jaqsartu şaralary men ırı qūrylystar aiaqtaldy.
Temır joldyŋ ǧasyrlyq mereitoiyna qatysqan Elbasy öz sözınde Qazaqstan ekonomikasynyŋ qalyptasuynda, memleket täuelsızdıgın, eldıŋ territoriialyq tūtastyǧyn jäne äleumettık tūraqtylyǧyn nyǧaitudaǧy temır joldyŋ rölın joǧary baǧalady.
2004 jyldyŋ 9 qaraşasynda Aqtau portynan Qūlsary stansasyna deiın ülken kölemdı, biıktıgı tört qabatty üidei jükterdı tasymaldaǧan qazaqstandyq temırjolşylar älemdık rekordty jaŋartty. Būl qazaqqa tiesılı şoiyn joldyŋ halyqaralyq deŋgeide abyroiyn asqaqtatyp, bedel biıgıne köterıluıne sebep bolyp edı. Al 30 qaraşada aşylǧan Altynsarin-Hromtau jaŋa temır joly arqyly körşıles elderdıŋ aumaǧyna kırmei, el ışı arqyly jürgızıletın baǧdar ıske qosyldy. Sol jelı arqyly jylyna 160 mln dollar kölemınde ünemdılıkke qol jetkızıldı. Sonymen qatar, Qazaqstannyŋ ışkı joldarymen jük tasymaldau qaşyqtyǧy 500-den ekı myŋ şaqyrymǧa deiın qysqardy. Osy jolmen jolauşylar tasymaldaudyŋ jaŋa kestesın 10 jeltoqsanda Astana-Aqtöbe poiyzy aşty. Jolauşylardy joldyŋ 15 saǧatqa deiın qysqarǧany, bilet baǧasynyŋ ekı esege arzandaǧany quantty.
132 şaqyrymdyq Pavlodar-Ekıbastūz temır jol telımınde elektrlendıru jūmysy eŋ ırı jobalardyŋ bırı bolyp otyr. Pavlodar-Ekıbastūz jobasynyŋ jüzege asuy tasymaldaudyŋ ünemdılıgı jäne elektrovozdardyŋ ekologiialyq tazalyǧyn saqtauǧa mümkındık berdı. Mäselen, būl jobany ıske qosu arqyly jylyna 1,5 mlrd teŋge ünemdeldı jäne qorşaǧan ortanyŋ lastanbauyna yqpal ettı.
Qazaqstannan Qytai baǧytyna 2004 jyly Dostyq stansasy arqyly 9,5 million tonna jük tasylyp, stansanyŋ äleuetın arttyruǧa 3,5 milliard teŋge bölındı. Qarjy esebınen 300 metr jol, 64 kötergış qūral, vagondar jaŋartyldy. Dostyq-Aqtoǧai jol telımınde 102 şaqyrymdyq joldyŋ üstıŋgı qabaty jaqsartylyp, poiyzdyŋ jyldamdyǧy saǧatyna 80 şaqyrymǧa deiın jetkızıldı. Sol jyly Dostyq stansasynda temırjolşylar men olardyŋ otbasy müşelerıne arnap 11 myŋ şarşy metr tūrǧyn üi paidalanuǧa berıldı. Būnyŋ bärı – ǧasyrdan ūzaq jasaǧan Qazaqstan temırjoly salasynyŋ bügınge deiıngı tökken terı men etken eŋbegınıŋ nätijesı.
BOLAŞAQ BÜGINNEN BASTALADY
Qazaqstan temır joly osy uaqytqa deiın el ekonomikasy men jolauşylardyŋ sūranysyn tolyǧymen qamtamasyz etıp jür. Egemendık alǧan jyldary ekonomikanyŋ qūldyraǧan şaǧynda da temır jol salasy özınıŋ mındetın tolyqtai atqardy. Ekonomika tūraqtana bastaǧan 2000-2008 jyldary kompaniia jyldyq tasymaldau körsetkışın jetı paiyzdyq ösım deŋgeiınde ūstady.
Bıraq qazırgı taŋda kompaniia 1991 jyldary jasaqtalǧan öndırıstık aktivterdıŋ tozyǧy jetuıne bailanysty edäuır qiyndyqtarǧa ūrynyp otyr. 2020 jyldarǧa qarai kompaniia parkındegı jük vagondarynyŋ 54 paiyzynyŋ, magistraldyq lokomotivterdıŋ 68 paiyzynyŋ, manevrlık lokomotivterdıŋ 82 paiyzynyŋ paidalanu uaqyty aiaqtalady. Būl temır jol salasy üşın erekşe synaq bolǧaly tūr. Temırjol tasymaly – Qazaqstannyŋ kölıktık infraqūrylymynyŋ negızgı elementı bolǧandyqtan atalǧan mäselenı strategiialyq tūrǧyda şeşu kompaniianyŋ ǧana emes, memlekettık deŋgeidegı maŋyzdy problema.
Temır jol salasynyŋ atqaratyn qyzmetı memleket jäne qoǧam üşın barynşa qolaily ärı qoljetımdı boluy tiıs. Sondyqtan osy salany reformalaudaǧy korporativtık maqsat pen mındet bır ǧana müddege baǧynyşty.
«Kompaniia qyzmetkerlerı barynşa ünemdılıkke qol jetkıze otyryp, investisiialyq resurstardy ösıru maŋyzdy ekendıgın ūǧynuy tiıs. Osyǧan orai, paidalanu qyzmetınde sapalyq körsetkışterdı tübegeilı jaqsartu, iaǧni, vagon, lokomotiv önımdılıgı, ıske az tartylatyn telımderdı oŋtailandyru, şikızatty jäne materialdardy jūmsau normativın qaita qarau sekıldı jūmystar qajet» deidı kompaniia basşysy Asqar Mämin.
Kompaniia öz aldyna bırneşe strategiialyq maqsattar qoiyp otyr. Olardyŋ ışınde jaŋa basqaru jüiesı talaptaryna sai korporativtık oŋtaily qūrylymdau, öndırıstı jäne aktiv portfelın oŋtailandyru, öndırıstı jaŋǧyrtu jäne eŋbek önımdılıgın keşendı jaqsartu, kompaniia sūranysyna sai maşina qūrastyru bazasyn jasaqtau, investisiialyq baǧdarlamany tiımdı jüzege asyru siiaqty josparlar bar.
TYŊ JOBALAR
Qazaqstannyŋ kölık salasyndaǧy ırı jobalarynyŋ bırı – Jetıgen-Qorǧas temır jol jelısınıŋ qūrylysy. Strategiialyq maŋyzy bar osy magistral ıske qosylǧan kezde Qazaqstan-Qytai arasyndaǧy ekınşı temır jol ötkelı aşylady.
Qazaqstan Respublikasynyŋ temır jol jelısı resmi türdegı bırneşe euraziialyq jer üstı dälızderıne halyqaralyq kölıktık baǧdarlarǧa şyǧady. Onyŋ ışınde Şyǧys-Batys baǧdarymen Lianiungan teŋız portynan şyǧatyn Qytai-Qazaqstan kölıktık dälızındegı orny erekşe. Dostyq-Alaşankou şekaralyq beketınen bastalyp Qazaqstannan Reseige kölbei ötedı.
Būl kölık dälızderınıŋ temır jol infraqūrylymyn jetıldıruı Qazaqstandaǧy kölıktık keşennıŋ halyqaralyq kölık baǧdary jelısındegı bäsekelestıgın nyǧaitady.
Jetıgen-Qorǧas temır jol jelısınıŋ ūzyndyǧy – 293 şaqyrym. Joba boiynşa 14 jol aiyryqtary aşyldy. Joldyŋ qūrylysy Qytaimen elımızdıŋ oŋtüstık öŋırın ǧana jaqyndastyrmaidy, sonymen qatar, Orta Aziia memleketterı men Aqtau ailaǧyna deiın jetedı. Jobany jüzege asyru nätijesınde elımızdıŋ eksporttyq äleuetı artyp, jükterdı tasymaldau qaşyqtyǧy qysqarady. Jetıgen-Qorǧas jaŋa temır jol jelısı serpındı joba retınde Qazaqstannyŋ oŋtüstık öŋırın Koreia, Qytai, Japoniia, Orta Aziia memleketterı jäne İran, Kavkaz elderımen aradaǧy jük tasymalynyŋ qaşyqtyǧyn 500 şaqyrymǧa qysqartsa, Parsy şyǧanaǧy elderı men Qiyr Şyǧys arasyn İran jüzege asyryp jatqan Bafk-Meşhed jelısımen bırge 1300 şaqyrymdy ünemdeuge sep bolady.
Sonymen qatar, biyl Maŋǧystau, Aqtöbe, Qyzylorda, Qostanai jäne Qaraǧandy oblystary aumaǧynan ötetın 988 şaqyrymdyq Jezqazǧan-Beineu jäne 214 şaqyrymdyq Arqalyq-Şūbarköl temır jol toraptary aşyldy. Onyŋ saltanatty aşyluyna Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ özı qatysyp, magistraldıŋ aşyluyn jyldyŋ eŋ maŋyzdy äleumettık-ekonomikalyq uaqiǧasy dep atady.
Jezqazǧan-Beineu jäne Arqalyq-Şūbarköl joly bırneşe öŋır men bükıl Respublikanyŋ tırşılıgıne jan bıtırıp, ondaǧan jyldarǧa alǧa jeteleidı. Bız täuelsızdıktıŋ barlyq kezeŋınde temırjol qūrylysyn toqtatpai, üdete tüstık» dedı Nūrsūltan Nazarbaev.
Sondai-aq, Memleket basşysy temırjol qūrylysyna 10 myŋnan astam adam tartylǧanyn, endı taǧy 3 myŋ adam tūraqty jūmyspen qamtylatynyn aitty. Qazaqstan temır jolynyŋ 110 jyldyǧyna säikes kelgen uaqiǧa tūralap qalǧan eldı mekenderge qan jügırtıp, äl-auqatyn arttyratyny sözsız.
Beineu-Jezqazǧan jelısı Maŋǧystau oblysyndaǧy Beineu stansasynan Aqtöbe oblysynyŋ Şalqar stansasy, Qyzylorda oblysynyŋ Sekseuıl stansasy arqyly Jezqazǧanǧa barady.
«Qazaqstan temır joly» kompaniiasynyŋ basşysy Asqar Mäminnıŋ aituynşa, jalpy ūzyndyǧy 1200 şaqyrymnan asatyn jaŋa magistral oŋtüstık pen soltüstık jäne batys pen şyǧys baǧyttaryndaǧy jük ainalymyn oŋtailandyrady.
Sondai-aq, taiauda ıske qosylǧan Özen-Bereket-Görgan halyqaralyq magistralınıŋ aşyluy saltanatynda söilegen Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev: «Qazaqstan byltyr İranǧa 1 million tonna bidai jetkızdı, al Parsy şyǧanaǧynyŋ qajettılıgı 9-10 million tonnany qūraidy. Bız bolat, mineraldy tyŋaitqyş jäne basqa da qazaqstandyq önımderdı jetkızgelı otyrmyz. Tiısınşe, Türkımenstan men İrannan qajettı tauarlar alamyz» dedı.
Üş el arasyn jalǧaityn temırjol osy saladaǧy ülken jobalardyŋ bırı sanalady. İran men Türkımenstan üşın bızdıŋ el arqyly Resei men Qytaiǧa qatynau oŋailana tüsse, özımız üşın oŋtüstık memlekettermen aradaǧy import pen eksport ainalymy jedeldemek.
ÖNIM – ÖZIMIZDEN
Qazırgı uaqytta QTJ üdemelı industriialyq-innovasiialyq damu memlekettık baǧdarlamasy aiasynda auqymdy jūmystar atqaryp jatyr.
2009 jyldan berı «General Electric» kompaniiasynyŋ zamanaui tehnologiialarymen qūrastyrylatyn lokomotivter būl künı älemdık naryqta bäsekege qabılettı önım sanalady. Osynyŋ nätijesınde otandyq maşina qūrastyru önımderıne basqa elderdıŋ qyzyǧuşylyǧy artyp otyr.
Jaŋa maşinalar synaqtyŋ 19 türınen ötkızıledı. Onyŋ ışıne elektrlık jäne mehanikalyq synaq, tūtastai dizel-generatorlyq qondyrǧynyŋ jūmysyn tekseru, korpus jıkterınıŋ berıktıgı, sondai-aq, «QTJ» ŪK» magistraldı joldarynda ötkızıletın jol jüru synaqtary kıredı.
Qazırgı zamanǧy käsıporynnyŋ konveierlık jolynan, ortaşa eseppen alǧanda, aiyna «TE33A» markaly 6-8 jük tasu lokomotivterı qūrastyrylyp jatyr. Osyndai körsetkıştı ūstap tūru maqsatynda seh qyzmetkerlerı 3 auysymda jūmys ısteidı, iaǧni zauytta jūmys täulık boiy toqtamaidy. Būl künı zauyttyŋ öndırıstık quaty – jylyna 100 dana lokomotiv.
Būdan bölek, jyljymaly jük qūramynyŋ jetıspeuşılıgın boldyrmau maqsatynda 2010 jyly «Taman» JŞS negızınde jük vagondarynyŋ öndırısı qolǧa alyndy. Sol jyly 1-şı jäne 2-şı keşender, al 2011 jyldyŋ şılde aiynda 3-şı keşen aşyldy. Qazırgı uaqytta öndırıstık quattylyq jylyna 3000 danaǧa deiın jetıp otyr.
2010 jyly «Qazaqstan temır joly» ŪQ jäne «Patentes Talgo S.L.» ispaniialyq kompaniia arasynda Astana qalasynda jolauşylar vagonyn öndıru men olarǧa tehnikalyq qyzmet körsetetın bırlesken käsıporyn qūru turaly şart jasaldy. Nätijesınde 2011 jyldyŋ jeltoqsanynda jolauşylardyŋ zamanaui jürdek vagondaryn şyǧaratyn «Talgo» jaŋa zauyty ıske qosyldy.
Käsıporyn jylyna 150 vagon şyǧarady. Öndırıstıŋ bastapqy kezeŋderınde jylyna şamamen 140 vagon şyǧaru josparlanǧan. Vagondardyŋ konstruksiialyq jyldamdyǧy saǧatyna 200 şaqyrymdy köresetedı. Jobany jüzege asyru maqsatynda zauytta 366 jaŋa jūmys orny qūryldy.
Kelesı jyly öndırıstegı qazaqstandyq ülestıŋ kölemı 56 paiyzǧa jetpekşı. Öndırıs Qazaqstanda jürdek jolauşy tasymalyn damytu baǧdarlamasyn jüzege asyruǧa üles qosady. Būl – oblysaralyq barlyq baǧyttarda poiyzdardyŋ jüru uaqyty 2 ese qysqarady degen söz. Al 2012 jyldyŋ 1 şıldesınen Astanada qūrastyrylǧan «Talgo» vagondarynan qūralǧan alǧaşqy poiyz Almaty-Petropavl baǧyty boiynşa qatynai bastady.
P.S.
Bügıngı taŋda temır jol kölıgı elımızdegı öndırıstık infraqūrylymnyŋ maŋyzdy bölşegı sanalady. Qazaqstannyŋ geografiialyq ornalasuy, şekarasynyŋ keŋdıgı, öndırıstıŋ şikızattyq täueldılıgı, avtokölık infraqūrylymynyŋ azdyǧy temır jol kölıgınıŋ maŋyzdylyǧyn kün ötken saiyn arttyra tüsedı.
Ekonomikanyŋ damuşy sektoryna ainalǧan Qazaqstannyŋ temırjol salasy soŋǧy kezderı öndırıstık jäne tehnikalyq äleuetı jaǧynan edäuır ösıp–örkendegen. Däl qazırgı uaqytta 140 myŋnan astam adam jūmyspen qamtylyp, şalǧai auyldardyŋ tūrǧyndary oblys ortalyqtaryna tez jetudıŋ jaqsylyǧyn temırjoldan körıp otyr.
Nūrislam QŪSPANǦALİ
