Qyzyl imperiianyŋ üstemdık saiasatyna qarsy alaŋǧa şyǧyp, erlık pen öşpes ruhtyŋ ülgısın körsetken qazaq jastarynyŋ köbı qazır eludı eŋserıp qaldy. Sol qylyşynan qany tamǧan qaharly kezeŋde teŋdık talap etken, ädılet ızdegen jandar haqynda keiıngı öskeleŋ ūrpaq köbırek bıle tüsse deimız. Azattyqtyŋ aq taŋyn aŋsaǧan, erkındıktıŋ alǧaşqy qarlyǧaştary turaly tek Täuelsızdık merekesı qarsaŋynda ǧana emes, jyl on ekı ai boiy jazylsa da, artyq bolmaityn siiaqty. Öitkenı, namysyn jalaulatyp, asqaq ūran kötergen sol jandardyŋ äp degende maŋdaiy tasqa soǧyldy, quǧyn-sürgın kördı. Köbı jazyqsyz jazalanyp, tar qapasqa qamaldy. Bıraq, jasyǧan joq. Qaita qaitpas qaisarlyq tanytyp, şyŋdala tüstı. Olai bolsa, Jeltoqsan qairatkerlerı jaiynda söz qozǧau, äŋgıme örbıtu ötkenge – taǧzym, bolaşaqqa – baǧdar, ūrpaqqa – önege dep tüsıngen jön.
1986 jyly jeltoqsan köterılısıne belsendı qatysuşylardyŋ bırı – Qūrmanǧazy Aitmūrzaev. Sol üşın memlekettık qauıpsızdık komitetı qyzmetkerlerınıŋ qolyna tüsken jas jıgıt jazyqsyz tört jyl arqalap, jat ölkege aidaldy. Ras, täuelsızdıktıŋ arqasynda qazır ädılettılık ornap, Qūrmanǧazy tolyq aqtaldy. Sondyqtan, bız kezınde talai jazylǧan onyŋ ıstı boluy turaly jailardyŋ büge-şıgesıne toqtalyp jatqymyz kelmeidı. Esesıne, sol kezde jiyrma üş jasar jıgıttı alyp imperiiaǧa qarsy kötergen qandai küş? Osynşama ruh pen jürektılık onyŋ boiyna qaidan darydy? Osy saualdarǧa jauap ızdegımız keledı.
Qūrmanǧazy Aitmūrzaevtyŋ atalary qazaqylyqty boilaryna sıŋırgen, namysşyl, tektı adamdar bolǧan. Öz atasy Qozybaǧar degen kısı keşegı stalindık zūlmatta jergılıktı şolaq belsendılerdıŋ ädıletsızdıkterın betıne basyp, şyndyqty aitqany üşın qatty quǧyn-sürgın körgen. Sodan ünemı qysymǧa şydai almai türıkmen asqan. Osy oqiǧa turaly keiıpkerımız bylai dep eske alady:
– Atamyz Aqtöbede bır aǧaiynynyŋ üiınde otyrǧan kezde Tılep degen milisiia men Sasyrau degen jergılıktı şolaq belsendı basa-köktep kırıp kelıp: «Myna baidyŋ tūqymyn tūtqyndaimyz» dep tūra ūmtylǧanda Qanipa degen şeşemız: «Üige qydyryp kelgen qainym edı. Şaŋyraǧymdy syilaşy!» dep, älgı Sasyraudyŋ aiaǧyna jyǧylypty.
Qazaqtyŋ saltynda üide qonaq bolyp otyrǧan adamdy bır töbe aspai ūstamaidy. Osyny meŋzegen Qanipa şeşemız älgı şolaq belsendıler şyǧyp ketken boida: «Qozbaǧar, ainalaiyn! Būlar saǧan endı tynyştyq bermeidı, basqa jaqqa boi tasala!» deptı. Sodan atamyz tün jamylyp Temır stansasyna jetıp, Äulieata arqyly türıkmen asqan körınedı. Men sol eldıŋ Taşauyz audanyna qarasty Telman degen jerde düniege kelıppın.
Qazaq – bolmysynan bostandyqty süietın, keŋ dala tösınde tabiǧatpen etene erkın ömır süretın halyq. Qūrmanǧazy da säbi künınen qanatyn keŋge jaiyp, qūs qalyqtaityn keŋestıkte, keudenı kere tereŋ tynystaityn jazira jazyqtyqta aitylǧan äŋgımelerdı köp estıp östı. Keiın eseie kele onyŋ säbi qiialy şynaiy ömırdegı körınıstermen säikespeitının baiqaǧan sätterde ol ıştei narazylyq bıldırıp, qarsylyq tanytatyn. «Nege adamdar öz qalauynşa, erkın ömır süre almaidy?» degen oi ony ünemı mazalaityn da jüretın.
Ol az-kem oilanyp otyryp, taǧy äŋgıme tiegın aǧytty.
– Atalarymyz öz eŋbegımen däulet jinaǧan, auqatty jandar bolǧan. Sol üşın qudalanyp, kındık qany tamǧan atamekenınen bezıp kettı.
Jaiaulap-jalpylap, aryp-aşyp jürıp türıkmen aǧaiyndardy panalady. Sol kezde atamnyŋ jaǧdaiyn jaqsy tüsıngen äskeri komissariattyŋ basşysy türıkmen ony eş qūjatsyz äskerge attandyryp jıberedı. Sodan soǧys bastalyp, Vengriia jerınde jürgende, jaqsylyqqa – jaqsylyq degendei, ol da qatty jaralanǧan bır türıkmendı ot pen oqtyŋ astynan alyp şyǧyp, ömırın saqtap qalypty. Keiın soǧystan aman-esen oralǧan sol türıkmen bızdıŋ otbasymen aǧaiyn-bauyrdai öle-ölgenşe aralasyp tūrypty.
Ol osy äŋgımenı aityp otyrǧanda menıŋ oiyma belgılı zaŋger-ǧalym Sabyr Qasymovtyŋ: «Boilarynan üreidı keiın ysyryp tastap, eş qoryqpastan bırınşı bolyp qarsylyq äreketterge şaqyrǧan Almaty teatr-körkemsuret institutynyŋ studentterı – Qūrmanǧazy Aitmūrzaev, Baqytbek İmanǧojaev, Üsıphan Seitımbetov, Amanbai Qanetov, Ertai Köpesbaev boldy. Olar 16 jeltoqsan künınıŋ özınde-aq, jūmysşy jäne student jataqhanalaryn aralap, jastardy alaŋǧa şyǧuǧa ügıttedı» degen sözderı oraldy.
Rasynda, taqyr jerge şöp öspeitını siiaqty negızsız eşnärse de bolmaidy. Qūrmanǧazynyŋ boiyndaǧy sol bır jastyq jalyn men erık-jıger, ūlttyq namys pen qaisarlyq tar zamanda taǧdyrymen alysyp, azulyǧa bas imegen atalarynyŋ tektı tärbiesı ekenı sözsız. Sol qanmen daryǧan ruh, tūla boida būlqynǧan būla küş syn saǧatta ony eldık üşın, bostandyq pen ūlttyq namys üşın alaŋǧa alyp şyqty.
«Ötken künge eş ökınış joq. Qaita osyndai öz qolymyz öz auzymyzǧa jetken derbes memleket bolǧanymyzǧa, sony osydan jiyrma segız jyl būryn armandap, sol ülken maqsattardyŋ bastauynda tūrǧanymyzǧa özımızdı baqytty sezınıp, keudenı bır maqtanyş sezımı bileidı. Tek, bır ättegen-aiy jastardyŋ sol janar taudai būlqynǧan sılkınısterı demokratiiaǧa, erkındıkke jol aşqynymen, älı özınıŋ saiasi baǧasyn tolyq ala almai keledı. Bız alaŋǧa şyqqanda nan sūrap nemese äleumettık jaǧdaiymyzdy aityp, şaǧymdanǧan joqpyz. Bızdıŋ talaptarymyz saiasi talaptar boldy. Sondyqtan, būl saiasi köterılıs retınde öz baǧasyn aluy kerek edı» deidı ol äŋgıme arasynda.
Bügınde Qūrmanǧazy – üş perzent tärbielep, odan bırneşe nemere süiıp otyrǧan elıne eleulı, halqyna qadırlı azamat. Onymen bırge jary Alma Aşyqbaeva da köp qiyndyq kördı. Tıptı, olardyŋ ekınşı ūldary Arytūr mordova jerınde düniege keldı. Öitkenı, Alma Qūrmanǧazynyŋ artynan ızdep baryp, sol jerde erı jazasyn ötep bıtkenşe tūrǧan körınedı.
Alaş ideiasyn tu etıp, azattyq aŋsaǧan küresker Qūrmanǧazydai qaisar ūldary barda qazaq elınıŋ eşqaşan ırgesı sögılmesı anyq. Al, Jeltoqsan köterılısı qazaq tarihynyŋ asqaq kezeŋı retınde ūrpaq sanasynda mäŋgılık jaŋǧyra bererı sözsız.
Taŋatar TÖLEUǦALİEV
