Üiıŋızde qoqysty sūryptap jinap, belgılengen qoqys jäşıgıne tastaisyz ba? Joq, älde bärın aralastyryp, kez kelgen jäşıkke tastai salasyz ba? Sız bärın aralastyryp tastai salǧan sol tūrmystyq qaldyqty tazalyq jūmysşylarynyŋ qolmen sūryptaitynyn bılesız be?
Ärine, köp adam būl mäselenı eskere bermeidı. Kerısınşe, «ai saiyn aqşasyn tölep jatyrmyz, qoqysty uaqytynda tazalasyn» dep mındetsınemız. Bas qalada orta tazalyǧyna tiımdı bolu üşın ärtürlı tüstegı konteinerlerdı qoiyp, tūrmystyq qaldyqty sūryptap saludy talap etse de, ony eskerıp jatqan eşkım joq.
Jaqynda men Nūr-Sūltandaǧy qoqys öŋdeu zauytyna bardym. Künıne myŋ tonna qoqys öŋdeitın būl zauyt bas qaladaǧy bırden-bır qoqys öŋdeu zauyty sanalady. Täulıgıne myŋ tonna qoqys öŋdeitın atalǧan zauytta qazır 350-den astam qyzmetker bar. Qaladan tasyp aparǧan qoqys aldymen osy araǧa tögılıp, türıne qarai sūryptalady. Mıne, osy arada bız bır qaltaǧa salyp, laqtyra salǧan qoqystardy qaldyq öŋdeu zauytynyŋ qyzmetkerlerı qolmen sūryptaidy.
Qazırgı taŋda qoqysty bır jaily etu älemdık taqyrypqa ainaldy. Irı qalalaryn qoqys basyp, tazalauǧa şamasy jetpei otyrǧan elder de az emes. Sol sebeptı soŋǧy kezderı köptegen elder qoqysty qaita öŋdeuge den qoia bastady. Qazaqstannyŋ da būl saladaǧy qadamy jaman emes. Dese de bızdıŋ elde damyǧan el sekıldı qoqysty avtomatty öŋdeu zauyty joq, jartylai avtomattandyrylǧan, iaǧni qoqystyŋ köbı qolmen sūryptalady. Endeşe qaladan künıne şyǧatyn myŋ tonna qoqysty qolmen sūryptau oŋai ma?! Bärımız oilansaq bolady. Eger är otbasy tūrmystyq qaldyqty üiınen sūryptap tökse, būl qoqysty qaita öŋdeu jūmysyna da ülken jeŋıldık tudyrar edı.
Elordada qala tūrǧyndarynyŋ tūrmys qaldyǧy üşın adam basyna töleitın aqysy – 390 teŋge. Būl ölşemnıŋ belgılengenıne de bıraz jyl boldy, odan berı zat baǧasy qanşalyq östı, aqşamyz qanşama qūnsyzdandy, sonyŋ bärın eseptesek, būl soma tym joǧary emes. Almatyda adam basyna – 500 teŋge. «Astana recycling plant» JŞS basşysy Asyl Batyrgereevtıŋ aituynşa, osy somanyŋ, iaǧni 390 teŋgenıŋ özın qala tūrǧyndarynyŋ 30 paiyzy tölemeidı eken. «Jaryqtyŋ aqysyn, su aqysyn tölemese, ony üzıp tastauǧa bolady. Bıraq qoqystyŋ aqşasyn tölemedıŋ dep eşkımdı mäjbürlei almaisyŋ» dep keiidı Asyl Batyrgereev. Bır üide bes jan bolsa, onyŋ sanyn azaityp körsetıp, 2-3 adamǧa ǧana qoqys aqysyn töleitın tūrǧyndar da az emes. Mıne, būl mäsele, ainalyp kelıp, qalamyzdyŋ qoqys tazalau jūmysyna kerı yqpal etedı, bylaişa aitqanda, bügın bız öz qaltamyzdan şyǧatyn 390 teŋgenı şyǧyn desek, erteŋ memleket odan on, tıptı odan da köp ese aqşa jūmsap, sol qoqysty bır jaily etuge mäjbür bolady. Al memleket qorjynyndaǧy aqşa aspannan tüsken joq, ol da bızdıŋ aqşamyz, salyqtan tüsken otandastarymyzdyŋ qan-terı. Demek, qoqys mäselesı – tūtas qoǧam bolyp bas qatyratyn basty taqyryp. Sondyqtan kündelıktı tūrmysta qoqysty az şyǧaruǧa, şyǧarǧan qoqysty qoqys jäşıgıne sūryptap saluǧa ädettengenımız abzal.
Kündelıktı tūrmysta jarǧaq qaltalardy (sellofan) azyraq tūtynu da qorşaǧan ortanyŋ tazalyǧyn saqtaudyŋ tamaşa täsılı. Şynyn aitaiyq, qazır jasyl şardy üldır jarǧaqtan jasalǧan, iaǧni sellofannan jasalǧan ärtürlı önımder qaldyǧy basyp barady. Qaida barsaŋ aiaqqa oralyp, aǧaştyŋ basyna ılınıp, jelmen bırge aspanǧa ūşyp jürgen jaramsyz jarǧaq qaltalar – sonyŋ dälelı. Ony qaita öŋdeudıŋ özındık qūny joǧary, paidasy tömen. Al jinap örtep jıbergenmen, atmosferaǧa jasaityn äserı de az emes. Kömgenmen myŋ jyl jatsa da şırımei, su men topyraqty lastaidy. Būl mäsele bızdıŋ elımızde de asqynyp tūr. Qoqys poligondarynyŋ da maŋaiy tolǧan jaman jarǧaq qaltalar. Sondyqtan da damyǧan elderde qazır jarǧaq qaltalardyŋ ornyna qaǧaz qaltalardy tūtynyp, üldır jarǧaqtan jasalǧan qaltalardy paidalanuǧa tyiym salyp jatyr. Qazaqstanda da būl mäsele aitylǧanmen, qazırşe jarǧaq qaltadan jappai bas tarta almai tūr. Dükende buma-bumasymen qoiyp qoiǧan, tūrǧyndar bır qapşyq sıreŋke alsa da, sol jarǧaq qaltaǧa salyp äketedı. Sol jarǧaq qaltanyŋ erteŋ qorşaǧan ortaǧa qanşalyq ziiandy ekenın mülde eskermeidı. Demek, bızdıŋ elde de jarǧaq qalta tūtynuǧa şekteu qoiatyn kez keldı, būl da qatal zaŋ men tūrǧyndardyŋ mädenietıne süiene otyryp jüzege asatyn mäsele.
Qysqasy, qoqys mäselesı – ärbır otandasymyz oilanatyn taqyryp. Ony tazalauǧa tek tazalyq jūmysyna jauapty oryndar ǧana emes, bükıl otandasymyz atsalysuǧa mındettı.
Qaliaqbar Üsemhanūly
